Չդիմացա և ես էլ որոշեցի արձագանքել ԱԺ պատգամավոր Անուշ Բեղլոյանի «խաղաղասիրական» դարակազմիկ մտքերին․ «Կարևոր չէ՝ ով է սկսել պատերազմը, ում պատմական հողն է Արցախը, պետք է առաջ նայել»։ Կարելի է ենթադրել, որ տիկինը, ելնելով պատգամավորական բարեկեցությունից, ընդամենն իր հնազանդությունն է հայտնում՝ արձագանքելով նույն այդ բարեկեցությունն իրեն պարգևած կուռք-վարչապետին․ «Շուշին դժբախտ ու դժգույն քաղաք էր», «Շուշին հակամարտությունից և ազատագրումից առաջ ունեցել է 90 և ավելի տոկոս ադրբեջանական բնակչություն։ Ուզում եք ասել, որ 90 և ավելի տոկոս ադրբեջանական բնակչություն ունեցող Շուշին հայկակա՞ն է՝ իր այդ կարգավիճակով»։
Հրապարակվել է «Սպառողական գների ինդեքսը ՀՀ-ում 2021թ․ հունվարին» պաշտոնական հաշվետվությունը: Ցավոք, դրա ընթերցումը պակաս զգայացունց չէ, քան ցանկացած լավորակ դեդեկտիվ: Կամ՝ սարսափ-վեպ: Համոզվեք ինքներդ: Հաշվետվություն-փաստաթղթից մեջբերումներ՝ առանց մեկնաբանության՝ պարզապես փոքրիկ կրճատումներով.
Հունվարի 1-ից Թուրքիայի հետ պաշտոնապես տնտեսական նոր հարաբերությունների մեջ ենք: Խոսքն ամենևին էլ սահմանների բացման ու երկաթուղային կապի մասին չէ: Այդ մասին սիրում են խոսել «ճամպրուկի» կարգավիճակ ունեցող դեմքերը:
Վերջին տարիներին հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտներում, այդ թվում՝ կրթության ոլորտում, ստեղծվում է տվյալների մեծ բազա, որն ընդունված է անվանել Big Data։ Աշակերտների, ուսուցիչների, շենքային պայմանների մասին տվյալները հավաքագրվում են մեկ բազայում, որն էլ կարող է օգտագործվել մշտադիտարկման, հետազոտությունների, կառավարման նպատակներով։ Սա, իհարկե, լավ է, քանի որ հնարավորություն է տալիս որոշումներ կայացնելիս ունենալ նաև թվեր։
Ես կփորձեմ ներկայացնել այն ստերի շարանը, որոնցով, արդեն 2,5 տարի է՝ գործող իշխանությունները կերակրում են մեր հայրենակիցների որոշ զանգվածին, և ապշեցուցիչ է, որ այսքան օբյեկտիվ իրականության և փաստերի առկայության պարագայում մեր որոշ հայրենակիցներ դեռ շարունակում են այդ ամենին հավատալ և փորձում են արդարացումներ գտնել։ Կոչ եմ անում և խնդրում եմ իմ հայրենակիցներին՝ մի փոքր մտածել այդ հարցերի շուրջ, այլ ոչ թե զգայական մակարդակում կամ անտարբեր վերաբերմունքով պնդել, որ «մեկ է, ով էլ լիներ, նույնն էր լինելու»։ Երկրի բարձագույն ղեկավարության կողմից հնչեցվող այդ ստերը չափազանց պարզունակ են, եթե մի փոքր մտածեք և վերլուծեք։
Պաշտոնական վիճակագրությունը զարմացնելու սովորություն ունի: Բավական կայուն ու համարյա անհասկանալի սովորություն: Համավարակի հետ կապված համաշխարհային տնտեսական անկմանը զուգընթաց՝ մեր վիճակագիրներն էլ հայրենական տնտեսության անկում արձանագրեցին: Բայց հայտնի բան է՝ իշխանությունները փայլփլուն վիճակագրություն են սիրում: Նույնքան հայտնի բան է՝ մեր վիճակագիրները երբեք հակված չեն եղել օրվա իշխանություններին վշտացնել: Ու հիմա էլ (ինչպես միշտ) հայտնվել է տնտեսության պաշտոնական պատկեր, որ երկակի տեսք ունի:
Համալսարանները հասարակության զարգացման կարևոր օղակներ են։ Պատահական չէ, որ, բացի ուսումնական և գիտահետազոտական նպատակներից, մշտապես կարևորվել է համալսարանների հասարակական դերը։ Բայց որպեսզի համալսարանները կարողանան հասարակական կարևոր դեր խաղալ, նրանք պետք է ազատ լինեն, ունենան ինքնիշխանություն։ Համալսարանական մոդելներից մեկի հիմնադիր, Պրուսիայի լուսավորության նախարար Վիլհելմ Հումբոլդտը ժամանակին տեսակետ է հայտնել, որ համալսարանները պետք է լինեն քաղաքներից հեռու, որպեսզի դասախոսները հեռու լինեն քաղաքական իրադարձություններից և ազատ լինեն։ Հումբոլդտի համոզմամբ, միայն ազատախոհ դասախոսները կարող են դաստիարակել ազատ մտածող ուսանողներ։ Իհարկե, Հայաստանի նման փոքր երկրում համալսարանների՝ քաղաքներից հեռու լինելու հանգամանքը չի կարող դեր խաղալ, քանի որ, միևնույն է, բոլորն իրար ճանաչում են։
Ինչպես և խոստացել էի նախկին հոդվածում, սույն հոդվածում ներկայացնում եմ այն հիմնարար քայլերը, որոնց իրականացումն անհրաժեշտ է անհապաղ սկսել Հայաստանում միջուկային էներգետիկայի զարգացումն ապահովելու համար։
Տերմինն առավել հաճախ օգտագործվում է Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին առանցքային տերությունների, հատկապես նացիստական Գերմանիայի և կայսերական Ճապոնիայի հետ քաղաքացիական անձանց համագործակցությունը նկարագրելու համար։
Կապիտուլյացիայի տնտեսական հետևանքներն առայժմ ամբողջական վերլուծության ենթակա չեն: Տարածաշրջանային տնտեսական առաջընթացի իշխանական (ու հերթական) խոստումները ոչ մի բանով չեն տարբերվում նախկինում հնչեցված (ու իրականությունից կտրված) խոստումներից:
Գործող իշխանություններին առանց փաստարկների քննադատելը և լուծումներ չառաջարկելն աշխարհում ամենահեշտ և անպիտան զբաղմունքն է։ Դրա համար ես իմ վերլուծությունը կառուցում եմ հստակ փաստերի վրա և հաջորդ հոդվածում նաև առաջարկելու եմ ստեղծված իրավիճակից դուրս գալու լուծումներ։ Ամեն դեպքում, որպես եզրակացություն, ամենասկզբից պետք է արձանագրեմ, որ ՀՀ Կառավարությունն էներգետիկայի ոլորտում ոչ թե պարզապես թերանում է, այլ դրսևորում է մտավոր հետամնացության հատկանիշներ։ Եթե իմ եզրակացությունները և ներկայացված փաստերը կհերքվեն տեխնիկապես գրագետ պետական որևէ փաստաթղթով կամ հիմնարար տվյալներով, ապա ես ներողություն կխնդրեմ և հոդվածը կհրապարակեմ ճշգրտումներով, ինչպես որ դա ընդունված է ամբողջ աշխարհում։
Իսկ այդ խորքային պետությունը կամ քաղաքական վերնախավը կարող է ժողովրդի կողմից ընտրված, բայց հակապետական արկածախնդիր ղեկավարին պաշտոնանկ անել, այո, հեղաշրջում իրականացնել՝ հանուն պետության փրկության։
Կցանկանայի անդրադառնալ երկու կարևոր խնդիրների և հասկանալ ՀՀ Կառավարության դիրքորոշումն այս խնդիրների լուծման վերաբերյալ և առանձին որոշումների ընդունման տրամաբանությունը։ Մասնավորապես, կցանկանայի անդրադառնալ սակագների սպասվող էական բարձրացմանը, ի հավելումն ՀԾԿՀ կողմից 2021 թվականի համար արդեն իսկ հայտարարված բարձրացմանը, և վերականգվող էներգետիկայի ոլորտում տեղի ունեցող անհասկանալի զարգացումներին։
2020թ. բարդագույն տարի էր Հայաստանի կրթության ոլորտի համար։ 2 մարտահրավերների՝ կորոնավիրուսի և 44-օրյա պատերազմի հետևանքները դեռ երկար ժամանակ բացասաբար են ազդելու մեր կրթական համակարգի վրա։
Տնտեսական վիճակագրության «ամենադանդաղ» ոլորտը, հավանաբար, ժողովրդագրությունն է: Երևի այդ պատճառով մեր իշխանությունները խոստացան 2050-ին 5 մլն բնակչություն «ապահովել»: Խոստացան պատերազմից մեկ շաբաթ առաջ: Կապիտուլյացիայի խայտառակությունից հետո ինքնասիրություն ունեցող իշխանությունը, հարկավ, այդ թեմային չի անդրադառնա: Որովհետև պատերազմի ժամանակ զոհվում է հենց այն սերունդը, որ առաջիկա տարիներին պիտի երեխաներ ունենար:
Վերջին երկու տարիներին ՀՀ էներգետիկ ոլորտի վիճակն էականորեն վատթարացել է և առաջացել են էական ռիսկեր էներգետիկ ոլորտի հուսալիության և անվտանգության համար։ Դրանց հիմնական պատճառը ՀՀ Կառավարության կողմից ոլորտի ղեկավարման տոտալ տապալումն է, որի արդյունքում բազմաթիվ ռազմավարական նշանակության ծրագրեր հետաձգվել կամ տապալվել են։ Մասնավորապես կցանկանայի անդրադառնալ հետևյալին՝
Չի կարելի միանշանակ պնդել, թե սպառողական գների ինդեքսն ինքնին անպիտան ցուցանիշ է: Հիվանդանոցում բուժվող հիվանդների միջին ջերմաստիճանի չափ անպիտան: Պարզ ու սովորական տնտեսական իրավիճակում այդ ցուցանիշն իսկապես կարևոր է: Կարևոր է նույն տնտեսական իրավիճակը գնահատելու տեսանկյունից:
Կարելի է ասել, որ կրթության ոլորտում ամեն ինչ պետք է սկսենք հիմքից։ Նախորդ տարիների մեր կրթական քաղաքականությունը հիմնված է եղել այն թեզի վրա, որ արևմտյան կրթական համակարգը լավն է, և մենք պետք է ընդամենը ներկրենք այն՝ արագ սննդի և մնացած կապիտալիստական ինդուստրիաների նման։
Հայաստանի կրթության համակարգը նորից հայտնվեց կոտրած տաշտակի առջև։ Մենք ոչ մի կերպ չենք կարողանում տեղից շարժել կրթության ոլորտը։ 2-3 տարին մեկ փոխվում է նախարարը, և համակարգը հայտնվում է տեղապտույտի մեջ։ Այս անգամ իրավիճակն ավելի բարդ է։ Հումանիտար աղետը, պատերազմի տնտեսական հետևանքները, երկրում ստեղծված քաղաքական բարդ իրավիճակը, կառավարման ճգնաժամը, համավարակն առաջիկա ամիսներին (գուցե նաև տարիներին) հնարավորություն չեն տալու մեծ ուշադրություն դարձնել կրթությանը։
Տնտեսությամբ հետաքրքրվողների սպասումն այս պարագային առանձնակի էր: Մեր երկրի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը 2020թ․ հոկտեմբերին ներկայացնող հաշվետվությունը պատերազմի հետքը պիտի ունենար: Բայց այս հաշվետվությունը ևս ընդգծեց մի քանի բան, որ հայտնի էր ի սկզբանե: Նախ՝ այն, որ տնտեսությունն էական որևէ փոփոխություն չի կրել:
Մեր կառավարության տնտեսական (ու ոչ միայն տնտեսական) գործունեության մասին բոլոր հոդվածները կարելի է սկսել անգլիական հին անեկդոտով: Անգլիացին նամակ է թելադրում. «Պարոն, քանի որ իմ գործավարը կին է, ես չեմ կարող նրան թելադրել այն բառերը, որոնցով կդիմեի Ձեզ: Ավելին, քանի որ ես ջենթլմեն եմ, չեմ կարող ինձ թույլ տալ որևէ մեկի մասին մտածել այդ բառերով: Բայց քանի որ Դուք ոչ կին եք, ոչ ջենթլմեն, վստահաբար հասկացաք, թե ինչ եմ մտածում Ձեր մասին»:
Մենք դիվոտում ենք ճիշտ խոսքից, մեր մեծագույն թշնամին ճշմարտությունն է: Մեր գլուխը պտտվում է հաճույքից, երբ դատարկ տեղը մեր ինքնասիրությունը շոյող կեղծիք ենք լսում, երբ մեր գլխի տակ փափուկ բարձ են դնում, որ լցված է օդով, և փուչ միջոցներով մեր արժանապատվությունն են ընդգծում` սուտ ասելով: Մենք պատրաստ ենք անգամ դրա համար վճարել, հյուրասիրել, միայն թե շարունակ թմրեցնող խաբկանքի չափաբաժինն ապահովվի:
Կառավարության վերջին նիստի ընթացքում (հինգշաբթի օրը) առողջապահության նախարարը հայտարարեց. «Երեկվանից չունենք քաղաքացիներ, որոնց չենք կարողանում հիվանդանոցում տեղավորել»: Մի կողմ թողնենք այն, որ սույն նախարարի խոսքում քաղաքացին «հիվանդ» բառ-տերմինի հոմանիշ է: Կարևորը դա չի, այլ այն, թե որքանով է նախարարի խոսքը հավաստի:
Պարոնը ասում է, որ ժողովուրդը վստահում է իրեն և շնորհակալություն է հայտնում: Պարոնին բացահայտ ասենք՝ անգամ քո կինը քեզ չի վստահում, ավելին՝ դու քեզ չես վստահում, դարձյալ խաբում ես, բայց այս անգամ՝ արդեն միայն քեզ:
Քափ-քրտինք կտրած` նորից Նիկոլը մեղավորներ է փնտրում, դավաճաններ մատնանշում: Այս անգամ մենակ չէ, նեցուկ ունի Արայիկին: Երկու հայկական պետությունների ղեկավարները միահամուռ են: Հետպատերազմյան դուետ է, հարմոնիա: Պատերազմում պարտվելու համար մեղավոր է բանակը` չկռվեց, մեղավոր է կամավորը` դասալիք եղավ, մեղավոր է ժողովուրդը՝ աշխարհազոր չդարձավ, մեղավոր են նախկին իշխանավորները, մեղավոր են ապագա իշխանավորները, բոլորը: Անմեղ են միայն Նիկոլն ու Արայիկը:
Նիկոլն ինքնատիրապետումը կորցրած` փոխում է կառավարության անդամներին, փորձ է անում վերագտնել ինքն իրեն, վերադարձնել նախկին կերպարը: Չի գիտակցում, որ այլևս ինքը սև խոռոչ է: Պատմությունն արդեն սև տառերով է գրել այդ անունը կեղտոտ էջի վրա, որ ինքը նոյեմբերի 9-ից հետո պարզապես գոյություն չունի: Ժամանակը վերջակետ է դրել այդ անվան դիմաց՝ որպես խարան, անկախ այն հանգամանքից` վարչապետի աթոռի՞ն է, թե՞ մեկ այլ տեղում, քանի որ ցանկացած իրավիճակում դիտվում է՝ որպես սև քառակուսի: Նա բացառապես անցյալ է, սև անցյալ, որն իր ստվերի տակ է առել մեր ներկան ու ապագան:
Գեներալ Մովսես Հակոբյանի շուրթերից ճշմարտությունը հնչեց, իսկ ճշմարտությունը, որպես կանոն, լինում է կոշտ ու դաժան, անզիջում ու աններում: Այդ ճշմարտությունը լսելուց հետո մենք կարո՞ղ ենք ներել որևէ մեկին, ներել ինքներս մեզ, կարո՞ղ ենք ինքներս մեզ հետ հաշտ ու խաղաղ ապրելու հնար ու եզր գտնել: Մեզ ասել են, որ մենք պետություն ենք, և մենք հավատացել ենք, որովհետև հաճելի է պետություն, պետականություն ունեցողի զգացողությամբ ապրելը: Մեզ ասել են, որ մենք մարդ ենք, և մենք հավատացել ենք, քանի որ նույնպես հաճելի է մարդ` բանական էակ կոչվելը և այդ զգացողությամբ ապրելը:
Պատերազմի անփառունակ ավարտից ուշքի գալը, հարկավ, ժամանակ կպահանջի: Բայց արդեն կարծես կարելի է խոսել: Խոսել մեր տնտեսական կյանքի մասին: Խոսել առանց վախենալու, որ իշխանությունների քայլերը քննադատելը տնտեսական լուրջ պատժամիջոցների կհանգեցնի: Հատկապես, որ մեր տնտեսության պաշտոնական նկարագիրը մխիթարական տարրեր չունի:
Պատերազմն ավարտվում է: Կամ՝ բոլոր իմաստներով՝ տարօրինակ ավարտ է մոտենում: Հետևաբար՝ արդեն կարելի է ներկայացնել ու վերլուծել մեր երկրի սոցիալ-տնտեսական ու ժողովրդագրական տվյալները: Հատկապես, որ այդ տվյալները պաշտոնական են:
Հիմա նույնիսկ սոցիալ-տնտեսական վիճակի մասին գրելն առանձնահատուկ հմտություններ է պահանջում: Այլաբանական պատկերներով ներկայացնելու հմտություններ: Ուստի շատ ավելի նախընտրելի է գրել հարևան երկրների տնտեսական վիճակի մասին: Օրինակ՝ Վրաստանի: