Ժողովրդագրության նկատմամբ 90-ականներից առանձնահատուկ հասարակական ուշադրություն կա: Պատճառը երկրի բնակչության թվաքանակի նվազումն է: Հիմնականում արտագաղթի հետևանքով: Տասնամյակներ շարունակվող արտագաղթը վերջին տարիներին արդեն նոր (մասնագետների կողմից կանխատեսված ու սպասելի) բացասական ժողովրդագրական գործընթացներ արձանագրեց:
Առաջիկա օրերին պարետատունը ներկայացնելու է ուսումնական հաստատությունների բացման սցենարների մանրամասները։ Հասկանալի է, որ բոլորն ուզում են գնալ դպրոց ու համալսարան, քանի որ դեմ առ դեմ ուսուցումը կրթության կազմակերպման լավագույն ձևն է։ Բայց ուսումնական հաստատությունների վերաբացումը մեծ ռիսկեր ունի։
Փաստորեն, Հայաստանն այսօր պատերազմում է երկու ճակատով` նյութական և հոգևոր: Այսինքն, սահմանին` թշնամու դեմ, և ներսում` մայրաքաղաքում, հենց Երևանի սրտի մեջ, յուրայնի` իր իսկ ընտրած իշխանության, ի պատասխան հոգևոր արժեքները դուխով ծեփելու մարտահրավերին:
ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտը դիմել է ազգային անվտանգություն` սույն ծառայության ուշադրությունը հրավիրելով պատմության դասագրքեր կազմելու նոր չափորոշիչներում դպրոցական առարկաների փորձագիտական թիմի գործելաոճում թրքական հետք տեսնելու տագնապով: Թրքական ասվածը, պարզվում է, վատի կամ ահավորի հավաքական ու ընդհանրացված բնորոշում չէ, ուղղակի մատնանշում է իրողությունը` իրը կոչելով իր անունով: Ակամա կարկամում ես, ինչպե՞ս է հնարավոր, որ անկախ ու ինքնիշխան Հայաստանում, երբ փաստացի պատերազմի մեջ ենք գտնվում թրքական տարրի հետ, և այդ պատերազմը հարյուրամյակների խորք ու տարեգրություն ունի, հանկարծ որոշվում է դասագրքերը կազմել թրքահաճո չափանիշերով:
Առևտուրը տնտեսության այն ոլորտն է, որը կարելի է ինդիկատոր համարել: Առևտրի ծավալների անկումը միանշանակ տնտեսական վիճակի վատթարացման նշան է: Այն անմիջականորեն բնութագրում է գործազրկության մակարդակը, բնակչության եկամուտների վիճակը: Իհարկե, կարելի է նաև ենթադրել, որ համավարակի այս օրերին առևտրի ծավալների կրճատումը նաև տնտեսական բացասական սպասումների արդյունք է: Բայց այդ բացասական սպասումներն էլ հենց այնպես չեն ձևավորվում: Դրանք տնտեսական գործընթացների «արդյունք» են:
20-րդ դարում հրաշքով Հայաստանը երկու անգամ ձեռք բերեց անկախ պետականություն։ Իհարկե, 1918թ․ Սարդարապատի հերոսամարտով ծնված Հայաստանին ենք պարտական և Խորհրդային Հայաստան ունենալու, և 1991թ․ անկախ Հայաստանի համար, որն էլ, ներեցեք, ոչ թե զարգանում, այլ գոյատևում է շուրջ 30 տարի։ Այժմ չեմ ուզում մանրամասն անդրադառնալ 1918-20թթ․ Հայաստանի պետական-քաղաքական գործիչների գործունեությանը, նրանց սխալներին, բացթողումներին, աշխարհաքաղաքական ստեղծված իրավիճակը ճիշտ չգնահատելու հարցերին։ Համենայն դեպս, այն հեքիաթները, որ ինքս լսել և հավատացել եմ տարիներ շարունակ «ռուսական մուրճի և թուրքական սալի արանքում», ընդամենն ինքնաարդարացում է․ «Մենք ի՞նչ կարող էինք անել, Արևմուտքը ծախեց, Ռուսաստանը ծախեց, և այլն»։
Ապրելով ժամանակի մեջ և լինելով դրա կրողը, մենք հաճախ չենք հասցնում կշռել այն ծանրությունը, որ բաժին է ընկնում մեզ նույն ժամանակի նժարին: Տեսնում ենք ընթացքը, բայց լիարժեք չենք գիտակցում հետևանքը, քանի դեռ չի կատարվել: Հստակ տեսնում ենք մեր այսօրը, բայց մեր երեկը մեր վաղվա մեջ չենք կարողանում տեսնել: Մենք այսօր մենակ ենք: Հաճախ կարող ենք շարքային քաղաքացիներից փողոցում կամ սոցիալական ցանցերում, զրուցարաններում լսել, որ Ռուսաստանը` մեր ռազմավարական ու տնտեսական գործընկերը, մեզ հետ չէ: Իսկ ինչո՞ւ մեզ հետ չէ:
Հրապարակվեց այս տարվա առաջին եռամսյակի 1000 խոշոր հարկատուների ցանկը: Համավարակի ու համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի այս օրերին հաշվետվությունների նկատմամբ առանձնակի հետաքրքրություն կա: 2019թ. առաջին կիսամյակում մեր 1000 խոշոր հարկատուների պետբյուջե մուծած հարկերի ընդհանուր գումարը կազմել էր 511 մլրդ 33 մլն 906.000 դրամ:
Տավուշի զինծառայողները հրաժարվում են զորացրվել, որովհետև պատերազմը սահմանի հենց այդ հատվածում է` ամեն րոպե թեժանալու սպառնալիքով: Որովհետև այդ դիրքերում իրենց չորս մարտական ընկերներին են կորցրել: Հաղթել են, կարևոր նշանակության, խաղաղ բնակչության անվտանգությունն ապահովող դիրքեր են գրավել, բայց զինակիցների կորստի հետ չեն հաշտվում և ուզում են նորից հաղթել` փակելով թշնամու սողանցքերը: Սա է մեր բանակը, որ մեր էությունն է:
Կիրակի օրը հրապարակվեցին ընդունելության քննությունների արդյունքները։ Այս տարի դիմորդները հանձնեցին ընդամենը 1 քննություն։ Կանխատեսելի էր, որ այս կարգը հեշտացնելու է բուհ ընդունվելը, քանի որ շատ ավելի հեշտ է 1 առարկայից դրական և բարձր թվանշան ստանալը, քան 2-3 առարկայից։ Մյուս կողմից էլ, պարզ էր, որ սա դժվարացնելու է մրցակցային ֆակուլտետներ ընդունվելը, քանի որ 1 քննության դեպքում արդյունքները լինելու են շատ բարձր, ինչի արդյունքում բարձր միավորներով դիմորդները չեն ընդունվելու իրենց նախընտրած ֆակուլտետը։
Տնտեսական ճգնաժամերի համար կարծես սովորություն է դառնում շինարարության ոլորտը պատուհասելը: Մեր տնտեսությունն էլ բացառություն չէ: 2020թ. հունվար-մայիսին շինարարության կրճատումը նախորդ տարվա նույն ժամանակաշրջանի համեմատ 23.4 տոկոս է: Իսկ շինարարության ոլորտում կատարվող գործընթացներն ամենաանմիջական ազդեցությունն են թողնում անշարժ գույքի շուկայի վրա:
Փաշինյանի բախտն այնքանով է բերել, որ այսօր իր նման ընդդիմադիր չունի: Պատկերացնո՞ւմ եք, ներկա Փաշինյանի դիմաց կանգնած լիներ նախկին Փաշինյանը: Ի՞նչ եք կարծում, ո՞վ կհաղթեր: Եթե նախկին Փաշինյանի շրջանառության մեջ դրած հայտարարագրերը, պարզվում է, մեղմ ասած` այնքան էլ իրականությանը չէին համապատասխանում, ապա այսօր չարչրկվելու կարիք չկա, ուղղակի կասեր ճշմարտությունը, և դա լիովին բավարար կլիներ իրականության դիմապատկերը ստանալու համար:
Միջազգային ներդրումների մասին հիմա համարյա չեն խոսում: Համավարակը կապ չունի: Արդեն երկար ժամանակ է՝ չեն խոսում: Երբ պաշտոնապես հայտարարվեց, որ 2019-ին օտարերկրյա ուղղակի ներդրումները 2018-ի նկատմամբ աճել են 2.1 տոկոսով, հասարակական հնչեղության արձագանք չեղավ: Պատճառը հավանաբար այն էր, որ իշխանությունների համար 2.1 տոկոս աճը բավարար չէր: Հետևաբար՝ սպասելիքների ու խոստումների հետ ամենևին համադրելի չէր:
Իշխող քաղաքական մեծամասնությունը պնդում էր, որ Սահմանադրական դատարանում ճգնաժամ է. ասաց և արեց: Հավատացնում էր, հիմա հավատում ենք: Այո, այսօր Սահմանադրական դատարանում ճգնաժամ է: Կասկածո՞ւմ էինք, չէի՞նք վստահում իշխանությանը. տեսանք, որ իրավացի է: Սպառնալիքը հնչեցրեց և իրագործեց: Չկար, հիմա կա: Միակ բանը, որ ասացին և ասեցին` Սահմանադրական դատարանի ճգնաժամն է: Ասացին՝ սիրո և հանդուրժողականության հեղափոխություն՝ չտեսանք, ասացին՝ տնտեսական հեղափոխություն՝ չտեսանք, ասացին՝ թալանածը ետ ենք բերելու՝ չտեսանք: Բայց ասացին` Սահմանադրական դատարանում ճգնաժամ է, հիմա տեսնում ենք:
Քիչ առաջ Հ1-ով դիտեցի Պետրոս Ղազարյանի հերթական «անաչառ» հարցազրույցը, ՄԻԵԴ-ի միջանկյալ որոշման հետ կապված։ Իշխանության ընդդիմախոսներից ոմանց պարոն Ղազարյանն անվանում էր «Հրայր Թովմասյանի երկրպագուներ»։
Կար Լևոնի Սահմանադրություն, կար Ռոբերտի Սահմանադրություն, կար Սերժի Սահմանադրություն, հիմա Սահմանադրությունը Նիկոլն է: Եթե նախորդները նոր Սահմանադրություն էին ընդունում կամ գործողը փոխում ու փոփոխում հանրաքվեի միջոցով, հիմա Սահմանադրությունը թելադրվում է մեկ անձի կողմից, և այդ մեկ անձը ես չեմ, դու չես, նա չէ… այդ մեկ անձը Նիկոլն է: Կարող են հարցնել` չի կարո՞ղ այդպես լինել, է՛, ինչո՞ւ չէ, տեսնում ենք, որ կարող է:
Արտակարգ դրության հենց սկզբին մարտի 17-ին մեր գանձապետարանում հաշիվ բացվեց: Երկար անունով հաշիվ՝ ուր հավաքվելու էր «Ֆիզիկական անձանց և կազմակերպությունների նվիրաբերությունը պետությանը՝ (որպես) կորոնավիրուսային վարակի (COVID-19) կանխարգելման և հաղթահարման ապահովման համար ֆինանսական աջակցություն»: Կորոնավիրուսի կանխարգելումը, ցավոք, չստացվեց:
«Վատառողջ էր ու որոշ ժամանակ բացակայել էր: Վերադարձավ, աշխատավարձի օր էր, ինքն էլ առաջինը ստանալու սովորություն ուներ: «Տեսանք` կանգնել է մի անկյունում, հեռու, ասացինք` Ավետ Մարկիչ, մոտեցեք: Ասաց` չէ, տղերք, էս ամիս չեմ աշխատել, ամոթ է` փող ստանամ»,- պատմում է Երվանդ Ղազանչյանը դերասան Ավետ Ավետիսյանի մասին,- էս տեսակ պարկեշտությո՜ւն»:
Ս․թ․ հունիսի 27-ին կարդացի, որ ՀՀ ԱԺ «Լուսավոր Հայաստան» խմբակցության, ներեցեք, «անկախ» պատգամավոր Արման Բաբաջանյանը հանդիպում է ունեցել Արցախի նորընտիր նախագահ Արայիկ Հարությունյանի հետ։ Հանդիպման բուն թեման եղել է՝ Արցախը հանձնել Ադրբեջանին։ Այլ կերպ չես կարող մեկնաբանել Արման Բաբաջանյանի առաջարկությունը, թե Արցախի հարցը պետք է լուծվի Լևոն Տեր-Պետրոսյանի «Պատերա՞զմ, թե՞ խաղաղություն», իսկ իրականում՝ «Հայաստա՞ն, թե՞ «խաղաղություն»» հոդվածի հայեցակարգին համապատասխան։
Միջազգային տնտեսական պարբերականներում մոտ մեկ ամիս քննարկումներ են՝ «Ինչպիսին կլինի տնտեսությունը համավարակից հետո» թեմայով: Առիթը մի կողմից՝ արտակարգ իրավիճակի թեթևացումն է, մյուս կողմից՝ այն, որ արևմտյան երկրները (նաև Ռուսաստանը) համարյա միաժամանակ հայտարարեցին, թե իրենց կառավարությունները սկսում են մշակել ազգային տնտեսությունների վերականգնման ծրագրեր: Ինչպես վայել է նման իրավիճակին, անկախ տնտեսական վերլուծություններն ավելի արագ հայտնվեցին, քան պոետական պլան-ծրագրերը: Իրավիճակին բնորոշ վերլուծություններ: Այսինքն՝ և՛ լավատեսական, և՛ հոռետեսական:
Վերջին տասը տարիների քաղաքական գործընթացները բացահայտել են բոլոր քաղաքական ուժերի իրական մոտիվացիաները, որից պարզվում է, որ Հայաստանում երկու քաղաքական ուղղություն կա՝ հայրենասերներ, որոնք անհանգստացած են Հայաստանի անվտանգությամբ, և ամերիկյան ազդեցության գործակալներ, որոնց գործն է՝ Հայաստանը պոկել Ռուսաստանի հետ ռազմական դաշինքից։
Վարչապետը մայրաքաղաքի փողոցներում դիմակներ էր բաժանում քաղաքացիներին, որոնք հիմնականում դիմակներով են շրջում: Այս միջոցառումը մեկ նպատակ ուներ, որ մարդն անմիջապես դիմակ ստանա, և երկու հետևանք, որ նույն մարդը կամ դիմակ գնելու գումար չունի, կամ ավելորդ է համարում դրա դնելը: Այդ երկու պատճառաբանությունն էլ չի արդարացնում միջոցառման նպատակը:
Ռուսաստանը գինեգործությունը կարգավորող իր օրենսդրությունը համապատասխանեցնում է ԵԱՏՄ տեխնիկական պահանջներին: Դրան գումարած՝ հայտարարում է, որ եկող տարվա ընթացքում իր տարածքում թույլատրելու է վաճառել միայն ԵՄ չափանիշերին բավարարող գինի:
Համավարակի համաշխարհային թվերը «նահանջում են»: Ի տարբերություն մեր ցուցանիշների: 2 մլն 962.000 բնակչությամբ Հայաստանն աշխարհի երկրների ցանկում 138-րդն է: 3.3 մլն-անոց Մոնղոլիայից հետո և 2.9 մլն-անոց Ալբանիայից առաջ: Կորոնավիրուսի հետևանքների վիճակագրությունը շատ արագ է փոփոխվում, բայց արդեն ընդհանուր տենդենցներ հստակ արձանագրվել են: Նույնիսկ ամենօրյա տվյալների հրապարակման հետևանքով վիճակագրական փոփոխությունների շարժերն են հստակեցվել:
Անկախ համավարակից ու տնտեսության կանգից՝ մեր վիճակագիրները շարունակում են կազմել ու հրապարակել իրենց հաշվետվությունները: Հիմա նրանցից ժողովրդագիրների հերթն է: Հետևաբար՝ հրապարակվել է մեր երկրի «մշտական բնակչության թվաքանակը 2020թ. ապրիլի 1-ի դրությամբ»: Հենց սկզբից արձանագրենք, որ բնակչության նվազման միտումը, ցավոք, պահպանվել է: Նախորդ հրապարակումը, ուր հաշվել էին մեր քանակը, ներկայացնում էր 2020թ. հունվարի 1-ի դրությամբ:
Հայաստանում վերջին երկու տարիների իշխանական քաղաքական-հասարակական, կամ միայն այսօր իրենց նախկին «ընդդիմադիր» հռչակած գործիչների հիմնական քննադատական խոսքը, ցանկացած հարցի քննարկման ժամանակ, ուղղվում է «նախկիններին»․ «Այս ամենի պատճառը նախկին հանցավոր, կոռումպացված և այլն իշխանություններն են․․․»։ Եվ նույնիսկ, եթե մեղմորեն քննադատում են ներկաներին, ապա պարտադիր հիշեցնում են, որ այն չի նշանակում, որ «նախկինները» պետք է ոգևորվեն։
Նախավերջին երկու տարում գրանցվել էր ուղիղ 100 հրդեհ: Իսկ միայն 2019-ին՝ 106: Հիմա դառնանք անտառատունկի խոստումներին ու բուն տնկիների պաշտոնական քանակին: Հատկապես, որ անտառները վերականգնելու մասին վաղուց են խոսում: Մոտ երկու տարի: Իսկ պաշտոնական վիճակագրությունը երկրի տնտեսություններում աճեցրած տնկիների քանակը վիճակագրական հաշվառման տակ է վերցրել 2017 թվականից: Այդ տարի աճեցվել էր 445.2 հազար տնկի, 2018-ին ցուցանիշը՝ հակառակ պաշտոնական պլան-խոստումների, նվազեց: Նվազեց՝ կազմելով 33.2 հազար տնկի:
Մեր դասականի խոսքը փոխելով՝ կարելի է ասել՝ ինչ էլ անում եմ, վերջում կորոնավիրուս է դուրս գալիս: Հավատացողն արդեն հավատացել է: Կասկածողը՝ կասկածել: Զգուշացողը՝ զգուշացել: Վերլուծողը՝ վերլուծել:
Չլինելով մասնագիտությամբ քաղաքագետ, որքան տեղյակ եմ՝ քաղաքագիտական տեսությունը պետական կառավարման համակարգերը դասակարգում է՝ որպես միապետական, սահմանադրական միապետական, նախագահական, կիսանախագահական, պառլամենտական կարգերի։ Բացի վերը նշվածից, տարբեր ցուցանիշներով, պետությունները բնորոշվում են նաև՝ որպես ամբողջատիրական (բռնապետական), ավտորիտար, ժողովրդավարական։ Այս բոլոր համակարգերը, իրենց հերթին, ունեն տարբեր դրսևորումներ։
ԿԳՄՍ նախարարությունը մտադիր է 1-4-րդ դասարաններից հանել թվանշանային գնահատումը։ Իհարկե, սա դեռ պետք է քննարկվի և հաստատման դեպքում կարող է ներդրվել, լավագույն դեպքում, 2021 թվականին։ Աշխարհի մի շարք երկրներում նման պրակտիկա կիրառվում է։ Գնահատականները խթանում են մրցակցայնությունը, ինչը, շատ մասնագետների կարծիքով, փոքր երեխաների մոտ կարող է սպանել սերն ուսման, առարկայի կամ գործունեության նկատմամբ։ Օրինակ՝ Սկանդինավյան երկրներում արգելված է մինչև 12 տարեկան երեխաների համար մրցակցային խթանների կիրառումը։