ՔՊ-ական վարչախումբը երբեմնի հպարտ քաղաքացուն հիշում է միայն հարկելուց ու տուգանելուց։ Ինչքան կարողանում են՝ ժողովրդին քերում են, չեն ուզում մի բանով էլ ժողովրդի ձեռքը բռնել։ Ժամանակին ժողովրդի կյանքը բարելավելու խոստումներ էին տալիս, այսօր ձեռքերը ծալած հետևում են, թե ինչպես են մարդիկ օր օրի աղքատանում։ Մի կողմից՝ ոչինչ չարեցին սոցիալապես անապահով քաղաքացիների եկամուտներն ավելացնելու համար, մյուս կողմից՝ գնալով ակտիվանում է գնաճը։
Տարեսկզբի առաջին 2 ամիսներին նույնիսկ կուտակային կենսաթոշակային ֆոնդերի մասնակիցների կենսաթոշակային հատկացումները չեն կատարել։ Խոսքը տասնյակ միլիարդավոր դրամների մասին է, որոնք պիտի նստեին կենսաթոշակային ֆոնդերի մասնակիցների հաշիվներին ու շրջանառվելով՝ եկամուտներ ապահովեին նրանց համար։
Վերջին շրջանում բանկային համակարգում «գողությունների» ու զեղծարարությունների իսկական շքերթ է։ Մինչ բանկերն աջ ու ձախ վարկեր են շռայլում, քաղաքացիներն ահազանգում են այլ անձանց կողմից իրենց անունով վարկեր ձևակերպելու ու պարտավորություններն իրենց վրա թողնելու մասին։ Բազմաթիվ քաղաքացիներ հանկարծ հայտնաբերել են, որ վարկեր ունեն, որոնցից իրենք տեղյակ չեն։
Այս իրավիճակը չի բխում, առավել ևս՝ այն կառուցապատողների շահերից, որոնք տարբեր պատճառներով դեռևս չեն հասցրել իրացնել իրենց կառուցած շենքերը։ Գների նվազումը նրանց հաշվարկներում ֆինանսական կորուստներ է առաջացնում։ Ու երբ դրան ավելանում են լրացուցիչ պարտավորությունները՝ հարկերի ու տուրքերի տեսքով, խնդիրներն ավելի են սրվում։
Եթե գործող իշխանությունը շարունակի առաջնորդվել կարճաժամկետ շահերով՝ «անցքեր փակելու» մարտավարությամբ ու առանց երկարաժամկետ ռազմավարության, ապա ոչ միայն տնտեսական աճը, այլև պետության սոցիալական կայունությունը կարող է լրջագույն հարվածի տակ հայտնվել: Արդեն 7 տարի է, ինչ Փաշինյանն ու իր կառավարությունը փորձում են բոլորին մեղավոր կարգել իրենց իսկ ձախողումների մեջ, մինչդեռ պատասխանատվությունը միայն կառավարությանն է ու անձամբ Նիկոլ Փաշինյանինը։
Նախորդ տարվա հարկերի հավաքագրումը ձախողելուց և 223 մլրդ դրամ թերհավաքագրումից հետո, Պետեկամուտների կոմիտեն փորձում է տպավորություն ստեղծել, թե այս տարի իրավիճակը շտկվել է։ Օրերս ՊԵԿ-ից հայտարարեցին, որ առաջին եռամսյակի պլանը նույնիսկ գերակատարել են։ Նախատեսվածից ավելի հարկային եկամուտներ են հավաքել։
Եթե ռուս-ամերիկյան հարաբերությունների վերականգնմանը զուգահեռ, ռուսական շուկայի նկատմամբ տնտեսական պատժամիջոցների ազդեցությունն աստիճանաբար մեղմվի, Հայաստանի միջոցով իրականացվող վերաարտահանումներն ընդհանրապես կկորցնեն իրենց նշանակությունը։ Կկրճատվեն նաև ֆինանսական այն հոսքերը, որոնք ուղղված էին արտաքին առևտրի սպասարկմանը։ Սա կբերի այդ հատվածից թելադրված ազդեցությունների թուլացման՝ մեծացնելով ճնշումը՝ ինչպես ընդհանրապես տնտեսական աճի ու բյուջեի եկամուտների, այնպես էլ՝ ֆինանսական համակարգի ու արժութային շուկաների վրա։
Առաջին անգամ չէ, որ խոսվում է թուրքմենական գազը Հայաստան բերելու մասին։ Այդ առնչությամբ բանակցությունները սկսել են նախորդ իշխանությունները՝ դեռևս 2017թ. նախագահ Սերժ Սարգսյանի Թուրքմենստան այցելության ժամանակ։ Դրան հաջորդած շրջանում մի պահ նույնիսկ գործարքի կնքումը շատ մոտ էր, բայց իշխանափոխությունից հետո գործընթացը սառեց, չնայած «հեղափոխականները» պարբերաբար հայտարարում էին, թե պատրաստվում են Թուրքմենստանից գազ ներկրել Հայաստան։
Այսօր թոշակառուն Հայաստանում սոցիալապես անպաշտպան է, բախվում է բազմաթիվ խնդիրների հետ՝ կապված՝ ինչպես հարկային բեռի ուղղակի ավելացումների, այնպես էլ՝ պարենային ու ոչ պարենային ապրանքների, տարբեր առաջնային ծառայությունների գների կտրուկ բարձրացումների հետ։
Միացյալ Նահանգների նախագահն առևտրային պատերազմ է հայտարարել ամբողջ աշխարհին։ Գրեթե բոլոր գործընկեր երկրների հետ համատարած բարձրացնում է ներմուծման մաքսատուրքերը՝ ակնկալելով մի կողմից՝ պաշտպանել ներքին տնտեսությունը, մյուս կողմից՝ լցնել պետական բյուջեն։
Մյունխենի անվտանգության համաժողովի շրջանակներում (2025-ի փետրվար) Ադրբեջանի էներգետիկայի նախարար Փարվիզ Շահբազովի հանդիպումն ատոմային Էներգիայի միջազգային գործակալության (ՄԱԳԱՏԷ) գլխավոր տնօրեն Ռաֆայել Գրոսիի հետ հերթական անգամ վկայեց՝ Ադրբեջանը պատրաստ չէ վերջնականապես հրաժարվել ԱԷԿ-ի կառուցումից։
Աղքատությունը և անհավասարությունը շարունակում են մնալ մեր հասարակության ամենախոցելի իրողությունները։ Մյուս կողմից, միջին խավի դերն ու կշիռը տնտեսական ու քաղաքական գործընթացներում շարունակում է մնալ թույլ ու որոշակիությունից զուրկ։ Այնուամենայնիվ, ինչպիսի՞ն են կապիտալի հոսքերի, եկամուտների բաշխման տնտեսական իրավիճակի շարժի միտումները երկրում վերջին 7-8 տարիներին՝ այսպես կոչված «թավշյա հեղափոխությունից» ի վեր։
Գյուղատնտեսության մեջ հեղափոխական զարգացումներ չեն եղել, գյուղացին էլ անմասն է մնացել այն աջակցության ծրագրերից, որոնք գյուղացուն օգնելու անվան տակ իրականացրել են։ Գումարները ծախսել են, բայց դրանից գյուղացին ոչինչ չի շահել։ Արդյունքում՝ ունենք այն, որ գյուղատնտեսության մեջ տարիներ շարունակ բացարձակ առաջընթաց չկա։
Սպառողական վարկերի ակտիվացումը սպասելի էր՝ հաշվի առնելով մի կողմից՝ հիփոթեքի պասիվացումն ու բանկերում ազատ միջոցների ավելացումը, մյուս կողմից՝ այն հանգամանքը, որ հիմա էլ քաղաքացիները ստիպված սպառողական վարկեր են վերցնում՝ հիփոթեքով ձեռք բերված բնակարանները վերանորոգելու ու կահավորելու համար, այդ ճանապարհով ավելի խորացնելով վարկային շուկայի ռիսկերը։ Հատկապես որ, սպառողական վարկերի բեռը շատ ավելի ծանր է, ու դրանով պայմանավորված ռիսկերն անհամեմատ ավելի մեծ են։
Ժամանակին պարծենում էին բյուջեի եկամուտների բարձր կատարողականներով, ստվերի կրճատմամբ։ Վերջին տարիների ցուցանիշները գալիս են ապացուցելու, որ տնտեսության մեջ հարկերի հավաքման մակարդակը շարունակում է շատ ցածր մնալ։ Երբեմն-երբեմն նույնիսկ նվազում է. Այդպես եղավ 2022թ., այդպես էր նաև անցած տարի։
Այս ամենի հետևում՝ բացահայտ կամ թաքուն, ըստ ամենատարբեր չհերքվող տեղեկությունների, կանգնած է եղել հայտնի ՔՊ-ական գործարար պատգամավոր Խաչատուր Սուքիասյանը, որի բիզնեսն իշխանափոխությունից հետո համատարած ծաղկում է։ Անընդհատ նոր ոլորտներ են հայտնվում իշխանությանը սերտաճած այս ընտանիքի բիզնես կայսրությունում։ Ռուսական ոսկու վերաարտահանումները, դրանք հայկական արտադրության անվան տակ ներկայացնելը, Հայաստանի տնտեսության մեջ բարձր աճերի ու ակտիվ զարգացումների տպավորություն ստեղծելն էլ դրա արտահայտություններից մեկն է եղել։
Վերջին օրերին խորհրդարանում քննարկվում է կառավարության ծրագրի 2024թ. կատարողականի հաշվետվությունը։ Անկախ նրանից, թե ինչ է գրված այդ հաշվետվության մեջ, մի բան ակնհայտ է. Նիկոլ Փաշինյանի գլխավորությամբ՝ կառավարությունն իր ծրագրի նախորդ տարվա կատարողականը բոլոր առանցքային ուղղություններով տապալել է։ Նախատեսել են ցուցանիշներ, որոնք չեն կարողացել կատարել։
Մինչ կառավարությունը փորձում է տպավորություն ստեղծել, թե եկամուտների հայտարարագրման գործընթացը բնականոն հունով ընթանում է, և քաղաքացիները ոգևորված հայտարարագրեր են ներկայացնում, պաշտոնական թվերը բոլորովին այլ բանի մասին են խոսում։ Դրանք վկայում են, որ քաղաքացիները ոչ մի կերպ չեն հավատում կառավարության այն հորդորներին, որ եկամուտների հայտարարագրումն իրենց շահերից է բխում։
Ապահովագրություն ներդրնելուց առաջ, նախ՝ պետք է մտածել զարգացած գյուղատնտեսություն ու հարուստ գյուղացի ունենալու մասին։ Այսօր Հայաստանում ո՛չ մեկը կա, ո՛չ էլ մյուսը։ 7 տարում ի՞նչ են արել դրա համար. Ինչ էլ արել են՝ անարդյունք է եղել։ Եթե համակարգը չի աշխատում, դա գյուղացու մեղքը չէ։ Այնպիսի համակարգ ներդնեիք, որ աշխատեր։ Ինչպես միշտ, բոլորը մեղավոր են, բացի իրենցից։ Փոխարենը պատասխանատվություն կրեն պետության ու հարկատուների փողերն անիմաստ վատնելու համար՝ իրենց ձախողումները փորձում են բարդել գյուղացու վրա։
Եթե 2021թ. սկզբին պարտքի միջին կշռված տոկոսադրույքը 4,3 տոկոս էր, 2024թ. վերջին հասել է 7,2 տոկոսի։ Թանկացել է 2,9 տոկոսային կետով, ինչը մեծապես ավելացրել է պարտքի սպասարկման ծախսերը, որոնք հասել են տարեկան 1 մլրդ դոլարի։ Խոսքը միայն տոկոսների մարման մասին է։
Հայաստանում մեծ թիվ են կազմում այն քաղաքացիները, որոնց եկամուտներն աշխատավարձերով չեն պայմանավորված։ Այդ քաղաքացիներն ապրում են սոցիալական եկամուտների հաշվին, որոնք անգամ համատարած թանկացումների պայմաններում, միշտ չէ, որ իշխանությունները բարեհաճում են ավելացնել։ Եկամուտները չեն ավելացնում, փոխարենը՝ սովոր են հարկերի բարձրացումով անընդհատ ծանրացնել բեռը։
Մեծ թվով անհուսալի վարկերի առկայությունը լուրջ ահազանգ է, և դա պայմանավորված է՝ ինչպես քաղաքացիների վարկունակությամբ, որը պատշաճ չի գնահատվել բանկերի կողմից վարկը տրամադրելուց, այնպես էլ՝ վարկերի բարձր տոկոսներով ու դրանց նկատմամբ ստեղծված արհեստական բարձր պահանջարկով։ Այս իրավիճակը Կենտրոնական բանկի ոչ բավարար վերահսկողության հետևանք է, ինչը բերել է վարկերի այսպիսի բարձր տոկոսների ձևավորման։ Դրանք ի շահ բանկերի են, ի վնաս՝ քաղաքացիների։
Սա աղետալի վիճակագրություն է, ինչը ցույց է տալիս քաղաքացիների վերաբերմունքն իշխանությունների «Ապագա կա»-ի խոստումների նկատմամբ։ Բայց դա էլ ՔՊ-ական վարչախմբին հետ չի պահում իր այն կործանարար քաղաքականությունից։
Կառավարությունը չի դադարում մեծ տեմպերով ավելացնել պետական պարտքը։ Ինչպես կասեր ընդդիմադիր Նիկոլ Փաշինյանը՝ «լիխարադկայի» մեջ է։ Վերջին տարիներին այնքան են ավելացրել պետական պարտքը, որ ստիպված են անընդհատ նոր պարտքեր վերցնել նախկին պարտքերը սպասարկելու համար։
«Պետք չէ՛ լապշա կախել մարդկանց ականջներին․ պարզապես պետք է անկեղծ լինել ու գոնե ասել, որ դրությունը ծանր է, որ ժամանակ չկա,- ամփոփեց տնտեսագետը՝ վստահեցմամբ, որ նման գործարքները գովող փորձագետներն իրականում մասնագիտական հարթակներում բանավեճի պարագայում կխայտառակվեն՝ փաստարկների բացակայության պատճառով,- Միակ փաստարկը երկրի ծանրագույն վիճակն է։ Սա է իրականությունը»։
Զարմանալի չէ, որ սոցիալական իրավիճակը երկրում գնալով վատանում է, աղքատությունը չի նվազում, խորանում է սոցիալական բևեռացումը։ Փոխարենը՝ սոցիալական հատվածի եկամուտներն ավելի արագ աճեն, պետական պաշտոնյաների ու առավել ապահովված խավերի եկամուտներն են արագ աճում։ Խզումն աղքատների ու հարուստների միջև խորանում է, ինչը տնտեսական արդյունքի ու պետության եկամուտների ոչ արդարացի, անհամաչափ բաշխման հետևանք է։
Պետք է հաշվի առնել նաև այն հանգամանքը, որ բնակարանային շուկայի ակտիվացման օգտին չէ Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը։ Տնտեսական գործընթացների դանդաղելու, առաջնային ծախսերի ավելացումների, համատարած թանկացումների հետևանքով տեղի է ունենում քաղաքացիների եկամուտների ու գնողունակության անկում, ինչը ևս թուլացնում է բնակարանների նկատմամբ ներկայացվող պահանջարկը։
Այս բոլոր քայլերը լինելու են ի վնաս ոչ միայն գործող բիզնեսի, այլև ներդրումների, ու առավել ևս՝ օտարերկրյա ներդրումների, որոնց կարիքը տնտեսության մեջ չափազանց մեծ է։ Վերջին տարիների անվտանգային խնդիրների ու անկայունության հետևանքով, առանց այդ էլ օտարերկրյա կապիտալը պատրաստ չէ գալ Հայաստան, նույնիսկ եղածներն են հեռանում։ Իսկ նման քայլերով իշխանություններն ավելի են խորացնում այս իրավիճակը՝ ռիսկեր ստեղծելով՝ ինչպես տնտեսության կայունության, այնպես էլ՝ պետական բյուջեի համար։
ԵԱՏՄ անդամ երկրների թվում Հայաստանն այս տարի ևս առաջատար է, սակայն 2-րդ տեղը զբաղեցնող Ղազախստանի ինդեքսի հետ տարբերությունը տարեցտարի կրճատվում է։
Նախկինների թալանից են խոսում՝ իրենց թալանը չեն տեսնում։ Եթե թալան չկա, ինչպե՞ս է, որ սուրճի փող չունեցող երիտհեղափոխականներն իշխանության գալուց կարճ ժամանակ հետո, բոլորը մեկ մարդուն նման՝ հարստացան, թանկարժեք բնակարաններ, ավտոմեքենաներ ձեռք բերեցին, փոխեցին իրենց կենսակերպը, վայելքների մեջ են։
