«Երբ գնացինք պատերազմ` սոցիալիզմ էր, երբ վերադարձանք` արդեն կապիտալիզմ էր». Մկրտիչ Տոնոյան
168.am-ի զրուցակից Մկրտիչ Տոնոյանը «Ակոս» մշակութային-հասարակական կազմակերպության նախագահն է և «Գեղարվեստական կոմունա» արվեստագետների կացարան ծրագրի համահիմնադիրը, Հայաստանի Նկարիչների միության անդամ, Արցախյան հերոսամարտի մասնակից:
Մկրտիչ Տոնոյանը համացանցում իր անձնական էջում ընթերցողներին և իր արվեստի սիրահարներին այսպես է ներկայացնում իր էությունն ու աշխատանքը. «Իմ արվեստն իմ անհամաձայնությունն է մերօրյա աշխարհակառույցի հետ և այն բացահայտելու ու փոխելու փորձ: Երբ ես բացահայտեցի, որ գեղեցիկը չի կարող փրկել աշխարհն այլևս, սկսեցի մտածել նոր էսթետիկայի և արվեստագետի նոր դերի ու դիրքի մասին, որը գալիս է ժամանակակից արվեստի հոսանքների հետ: «Դե արի բոլոր իմ այս հիշողությունները, լավ ու վատ զգացողությունները փոխակերպեմ արվեստի»,- պատերազմից հետո ասացի ինքս ինձ և գնացի շարունակելու իմ ուսումը»:
– Ինչպիսի՞ն է Մկրտիչ Տոնոյանն այսօր տեսնում կյանքը:
– Այդ հարցին կարելի է պատասխանել կյանքի փիլիսոփայության տեսանկյունից: Դա մարդու համար ոչ թե գոյությունն է, այլ ստեղծագործ գոյությունը: Եթե այն, ինչ անում ես, նպաստում է կյանքին, եթե դա կենարար և անհրաժեշտ է, ապա դա կյանքն է: Պատերազմից առաջ և հետո, ես եղել եմ պատանի, իմ կյանքում փիլիսոփայություն չկար, կար ձիրք և մղում: Իսկ այսօր ես արդեն կարող եմ դատել կյանքի մասին: Հիմա, երբ հիշում եմ պապիս կամ մեր ավագ ընկերների խոսքերը, որոնց առաջ ծիծաղով էինք վերաբերվում, այսօր ես դա հասկանում եմ: Դա գալիս է կյանքի փորձից: Մենք այսօր ամեն ինչ արժևորում ենք գումարով: Բայց դա սխալ է: Շատ արժեքներ կան, որ ոչ օրենքը կարող է փոխարինել, ոչ էլ գումարը:
– Ո՞րն է մարդու` այս կյանքում ունեցած առաքելությունը:
– Մարդու առաքելությունն այս կյանքում մահվան, ստորության հանդեպ բարոյական հաղթանակն է: Դա ինքն իրեն չի լինում: Ես ֆատալիստ չեմ և հասկանում եմ, որ մարդ արարածի մեջ երկուսն էլ կա: Մենք ենք որոշում՝ որ ուղղությամբ գնալ:
– Անցյալի ազդեցությունն այսօր զգո՞ւմ եք:
– Պահ կա, որ մտածում եմ, թե անցյալում եմ ապրում: Դա ստիմուլ է տալիս՝ աշխատելու, ապրելու: Ես դրան վատ չեմ վերաբերվում, անցյալից սովորում ես: Անցյալը փաստն է, թե դու ինչ ես հիշում: Ներկան սովորաբար չի կարողանում զգալ: Փիլիսոփայորեն ներկան անցյալի և ապագայի հատման կետն է: Մարդիկ կան, որ չեն անդրադառնում իրենց կյանքին, անցյալին: Իմ գործում ես փորձում եմ շեշտել անցյալը: Դրա համար ընտրել եմ կոնցեպտուալ արվեստը, որտեղ կան կոնկրետ մտքեր, որ իրականացվում են անսահմանափակ միջոցներով:
– Դժվար չէ՞ր պատերազմից հետո կրկին վերադառնալ արվեստին:
– Երբ մի որոշ ժամանակ չես զբաղվում արվեստով` ստեղծվում է վակուումային մի շրջան: Պատերազմից հետո ես կրկին գնացի սովորելու: Պատերազմի շրջանում և դրանից հետո եղել եմ ուսանողի կարգավիճակում: Ծանր սահմանային պայմանները մարդկանց ժամանակից շուտ են մեծացնում: Պատերազմական վիճակում, մեր ավագ ընկերների շրջապատում մենք մեծացանք: Բոլորը եկել էին համընդհանուրի համար` թողնելով իրենց անձնական խնդիրները: Տպավորությունները հոգեբանորեն լինում են՝ ուզես թե չուզես: Դու կարող ես դա չզգալ, զգալ կամ ձևացնել, որ դու դրա կրողն ես: Վակուում ինձ համար առաջացավ, և ոչ միայն ինձ համար, այլև շատ-շատերի մոտ նույն զգացումն էր: Ոչ մի լուրջ մասնագիտական քայլ չարած, պատերազմից հետո, արդեն զգացինք, որ ընտրության առջև ենք կանգնած` շարունակենք բանակի կյանքո՞վ ապրել, թե՞ նոր կյանք մտնենք: Մեզանից ավագ սերնդի համար դա ավելի դժվար էր: Երբ գնացինք պատերազմ` սոցիալիզմ էր, երբ վերադարձանք` արդեն կապիտալիզմ էր:
– Պատերազմից հետո կրկին շարունակեցիք բանակի հետ կապ ունենալ, ինչո՞ւ:
– Մի քանի պատճառ կար: Առաջինը, նախ՝ զինվորական ծառայությունը, որպես իդեալի մի տեսակ, ցանկանում էինք մնալ դրա մեջ: Մեր մտքում բանակաշինությունն էր: Կար նաև օբյեկտիվ պատճառ. երբ վերադարձանք` ցանկանում էինք ապրել: Իմ ծնողները շատ հասարակ մարդիկ էին, հայտնվեցինք սոցիալական ծանր վիճակում: Միակ աշխատանքի տարբերակը, ուսանողության հետ միասին` բանակն էր՝ 25.000 դրամ աշխատավարձով: Հետո գնացինք Սպայի տուն: Այնտեղ արդեն ստանում էինք 8000, հետո` 11.000 դրամ: Բայց այդ ամենի հետ միասին, ֆինանսական շատ հարցեր էին լուծվում: Բացի այդ, մարդ պետք է ունենա քայլելու ուղղությունը: Մենք հասկանում էինք, թե ի՞նչ ուղիով ենք գնացել հաղթանակի համար, և ի՞նչ ուղու վրա էինք այդ ժամանակ:
– Այսօր Դուք տեսնո՞ւմ եք Ձեր երազած բանակը:
– Մեր ազգային երազանքներից մեկն այն էր, որ մենք բանակ ունենանք: Բանակը ստեղծվեց անհրաժեշտությունից: Սկզբնական շրջանում՝ կամավորներից, որոնք իրենց առաքելությունը կատարեցին: Բայց այսօր մենք լուրջ խնդիր ունենք: Մերօրյա երիտասարդությունը կամավոր բանակ չի գնում: Դա լուրջ խնդիր է, որը գալիս է մեծամասամբ ծնողից:
– Միգուցե բանակի՞ խնդիրն է:
– Չեմ կարծում: Բանակն ընդհանրապես խնդիր չունի: Դա ամենավտանգավոր ձևակերպումն է: Բանակն այն օղակն է, որն ապահովում է մեր անվտանգությունը: Մենք դա պետք է հասկանանք: Եթե մենք չենք ցանկանում անընդհատ կոտորվել, անպետք լինել աշխարհի համար, ուրեմն պետք է ամուր բանակ ունենանք:
– Ի՞նչ եք կարծում, որտե՞ղ թերացանք, ի՞նչ արեցինք, որ աշխարհի կողմից հաճախ անպետք համարվեցինք:
– Մենք թերացանք կարևոր 3 հիմնական բաներում: Ինքնություն հասկացությունը, ինչը մենք ընդունում էինք, կապված էր մեր պարտության հետ: Մենք միջնադարյան մշակույթի կրողը չենք: Պետք էր հասկանալ, թե ովքե՞ր ենք մենք, որտեղի՞ց ենք գալիս և ո՞ւր ենք գնում: Մենք չբացահայտեցինք մեր ինքնությունը: Երկրորդ կարևոր բացթողումը 1988թ. էր: Այն, որ մենք մեր դրական կողմերը վախենում ենք կրել: Երբ գալիս է թասիբի մասին խոսակցությունները, ապա մենք առաջինն ենք, իսկ որտեղ որ անհրաժեշտ է ցույց տալ այդ թասիբը` մենք այդտեղ չկանք: 1988թ. մենք տեսանք մեր երկրի, մեր բնակչության միասնականությունը, որը պետք է հետո հիմք դառնար հետագա զարգացման համար: Դա չարեցինք:
Երրորդ կարևոր բացթողումն այն է, որ չենք մտածում ստեղծագործական շարունակականության մասին: Հայ ժողովուրդն այսօրվա ժամանակակից մշակույթի աշխարհում դադարում է գոյություն ունենալ: Մենք այսօր հայտեր ենք ներկայացնում ինչ-որ հիմար մրցույթների մասնակցելու: Բուն ստեղծագործական պրոցեսներից հետ ենք մնում: Դրա պատճառով բաց ենք պահել մեր դաշտը, և ինչ ուզում են` լցնում են այստեղ: Եթե անգամ լինում են ազգայինի ներկայացման ինչ-որ առիթներ, ապա մենք ներկայացնում ենք 13-14-րդ դարերի մեր մշակույթը, որի կրողն արդեն մենք չենք: Մենք գլուխ ենք գովում, որ ազգեր են վերացել, բայց մենք մնացել ենք: Մենք գոյատևել ենք միայն ստեղծագործական ինքնության համար: Մեր պետությունն այնքան թույլ է, որ չի կարող օգնել մեր մշակույթի զարգացմանը: Նա ոչնչի չի օգնում, մենք ոչինչ մեր պետությանը չենք կարող վստահել: Երիտասարդ տարիքում մարդիկ ցանկանում են ռեալիզացվել, մանավանդ՝ տղամարդիկ, բայց մեր պետությունը դրա հնարավորությունն էլ չի ստեղծում: Չկա այդ հնարավորությունը: Ազգի կյանքը շարունակվում է մշակույթով, արարմամբ, բայց մենք դա չենք անում:
– Դուք Ձեր աշխատանքներում ի՞նչ եք պատկերում:
– Որպես նկարիչ՝ ես ինձ համարում եմ գույների վարպետ: Եթե դու վարպետ ես, դու ես գույներին շարժում: Կախված ասելիքից` ընտրում ես գույները, որոնցով աշխատելու ես: Գույները պետք է ածանցվեն քո աշխատանքից, ոչ թե աշխատանքը ենթագիտակցորեն ընտրված լինի գույներից: Ես չեմ կարծում, որ գույները խոսում են մարդու տվյալ հոգեվիճակի մասին: Ընտրում եմ սև-կարմիր գույների համադրությունը, դրամատիկական հոգեվիճակ փոխանցող գույներ: Չեմ կարող ասել, որ մի գույն օգտագործում եմ, մյուսը` չէ: Դա ստանում ես աշխատանքի ընթացքում: Երկրորդ անգամ ես, հնարավոր է, չկարողանամ այդ գույնը ստանալ: Որոշ դեպքերում աշխատում եմ դեկորներով: Այն չի ծանրացնում աշխատանքը, նրա հաղորդած միտքը: Ես իմ աշխատանքներում անդրադառնում եմ անհատի անհատական դրամաներին: Դա կլինի անձնական անհամաձայնությունները, աշխարհի հետ կապված անհամաձայնությունները, մահվան վերաբերյալ մտածմունքները:
Իմ աշխատանքներում ամենամեծ մղիչ ուժը սերն է, իսկ կինը հայտնվում է այդ իդեալի դերում միայն սիրող տղամարդու դեպքում: Գեղեցկությունը կատեգորիա է, այն չի կարող մղում լինել: Ես ծիծաղով եմ վերաբերվում այն արվեստագետներին, ովքեր խոսում են գեղեցկության՝ մղման մասին: Ես այդ մարդկանց լուրջ չեմ վերաբերվում, չնայած կանանց սիրում եմ:
