Անհատական մակարդակում անձնական ցավի, տառապանքի ձևով արտահայտվող այդ աղետը հավաքական, համազգային հարթությունում հայկական պետականությանը զրկել է առաջին հերթին իմաստից:
Բաջանաղապետությունը, որի դեմ ժամանակին պայքարում էին բաջանաղաքաղց զանգվածները, այլևս վերացված է։ Վերացված է ոչ թե այն իմաստով, որ բաջանաղներն այլևս պաշտոն ու ատկատ ու տենդեր չեն ստանում, այլ որովհետև Հայաստանում այլևս չկան բաջանաղներ։ Մարդ բաջանաղներ։ Նամուս ու թասիբ ունեցող բաջանաղներ։
Եթե Հայաստանը լիներ իրական ժողովրդավարական պետություն, ինչպես պնդում է Փաշինյանն ամեն առիթով, ապա նա իշխանությունից հեռացված կլիներ այն պահին, երբ հայտարարեց Արցախի հարցում «նշաձողն իջեցնելու մասին», իսկ նախորդ տարվա հոկտեմբերին Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը ճանաչելուց հետո նրա պաշտոնանկությունը պետք է ժամերի հարց լիներ։
Հասարակությունն ունի մեղքի իր բաժինը, որովհետև տրվել է պոպուլիզմին, ականջահաճո հայտարարություններին, գնացել է արկածախնդիր, մասնագիտական որևէ կենսագրություն չունեցող, անհասցե, փողոցից գտնված մարդկանց հետևից, ովքեր պատկերացում չունեն պետության, պետականության վերաբերյալ:
Պատասխանատվության զգացումը ենթադրում է դիրքորոշում, գործողություն, այն դեպքում, երբ անպատասխանատվությունը պասիվ, անգործունակ վիճակ է:
Արցախում կատարվող ողբերգությունը Հայաստանում գիտակցվում է ոչ ամբողջապես կամ գոնե ոչ բոլորի կողմից։ Խոսքը միայն իշխանության մասին չէ, որն ամբողջությամբ Արցախը հանձնել է Ադրբեջանին և հիմա զբաղված է դրա փաթեթավորմամբ։ Խոսքը նաև միայն ընդդիմության մասին չէ, որը թեև փորձեր է անում հանուն Արցախի պայքարի համար, բայց դեռևս շոշափելի հաջողության չի հասնում։ Խոսքն ավելի լայն համատեքստում հասարակության մասին է՝ իր բոլոր շերտերով, իշխանականներով ու ընդդիմադիրներով, չեզոքներով ու անտարբերներով, մտահոգներով ու անդարդներով։
Վախը կարևոր զգացում է` որպես պաշտպանական ռեակցիա: Ոչնչից չվախենալը ոչ թե խիզախության, այլ անխելքության նշան է: Բայց վախը, ինչպես և ցանկացած ապրում, առողջ է միայն չափի մեջ: Վախենալ և լինել վախեցած` միանգամայն տարբեր երևույթներ են: Հայաստանն ահա, ապրում է ոչ թե բնական ու առողջ վախերի ու դրա վրա խարսխված քաղաքականության, այլ մշտական վախեցածի վիճակում: Որովհետև վախեցած է Հայաստանը ներկայացնողը: Նա վախենում է անգամ դպրոցահասակ երեխաներից, ում պայուսակները ստուգվում են քարոզչական արշավանքներից առաջ:
Իշխանության սոցիալական հենարանը կազմում են այն շերտերը, որոնք հայրենիք, ինքնություն, Արցախ, արժանապատվություն և այլ ոչ ստամոքսային մատերիաներին վերաբերվում են ալենսիմոնյանաբար: Այդ խավերի տրամադրությունները, հաշտվողականությունն ու անտարբերությունը բոլոր հնարավոր միջոցներով գովազդվում է իշխանության քարոզչամիջոցների, այդ թվում՝ հանրային լրատվամիջոցների կողմից, և ստեղծվում է կեղծ տպավորություն, թե մեր հասարակությունն ամբողջությամբ բաղկացած է Նիկոլ Փաշինյանի ջանին մեռնող ու Ավինյանի ցավը տանող գոյացություններից:
«Պրեսսինգ» հաղորդաշարում Սաթիկ Սեյրանյանի հյուրը պատմական գիտությունների թեկնածու, պատմական ժողովրդագրության մասնագետ Միքայել Մալխասյանն է։
Այս տրամաբանությամբ նրա հաջորդ բացահայտումը վերաբերելու է Հայոց ցեղասպանությանը, և մի գեղեցիկ օր, բացառված չէ՝ հենց ապրիլի 24-ին, Նիկոլ Փաշինյանը կարող է հայտարարել, որ իրականում 1915թ․ Հայոց ցեղասպանություն տեղի չի ունեցել, դրանք ընդամենը «ողբերգական իրադարձություններ էին Օսմանյան Թուրքիայի տարածքում, որոնք տեղի են ունեցել հայ բնակչության անհնազանդության պատճառով» (կամ որևէ այլ ձևակերպում, որը բովանդակորեն կրկնում է թուրքական քարոզչությունը)։
Համակարգերի ամենատարբեր տեսություններում այդ հասկացությունը բնորոշող տասնյակ սահմանումների շարքում ամենաընդհանրականն այն բնորոշումն է, ըստ որի՝ համակարգն իրար հետ փոխկապակցված առանձին մասերից բաղկացած այնպիսի ամբողջություն է, որում մասերից մեկի վիճակի փոփոխությունն ազդում է մյուսների և ընդհանուր համակարգի վիճակի փոփոխության վրա։
Իրավիճակը, որում գտնվում են Արցախն ու Հայաստանը, ողբերգական է ոչ միայն տեղի ունեցող աղետների առումով, այլև այն իմաստով, որ ուղղակիորեն վերաբերում է մեր հասարակության հավաքական արժանապատվությանը, իսկ եթե անկեղծ՝ անարժանապատվությանը։ Անկախ որևէ հիմնավորումից, անկախ ամենատարբեր օբյեկտիվ ու սուբյեկտիվ պատճառներից, այն իշխանության հանդուրժումը, որը Արցախը դատապարտել է մահվան, իսկ Հայաստանը տանում է դեպի երաշխավորված կործանում, վկայում է մեր հանրային արժանապատվության պակասի, իսկ եթե իրերը կոչենք իրենց անուններով՝ բացակայության մասին։
Թուլանալու ու հաճույք ստանալու հորդորը հայտնի այլաբանությամբ հղվում է բռնաբարության այնպիսի դեպքերի զոհերին, որոնք անգամ տեսականորեն բռնաբարվելուց խուսափելու հնարավորություն չունեն, որոնց դեպքում դիմադրելն անիմաստ է և միակ այլընտրանքը մնում է հաճույքը բռնությունից:
Արցախն ու արցախահայությանը ատելուց հետո Նիկոլ Փաշինյանը հասարակությանը դրդելու է ատել նաև սյունեցիներին, ապա գալու է Վայոց ձորի բնակիչներին ատելու հերթը, դրան հետևելու է Սևանի ավազանի բնակիչներին ատելու հրահանգը… մինչև հերթը հասնի Երևանին, որտեղ բոլորն արդեն կատեն բոլորին, իսկ եթե ատելության պակաս զգացվի, դա հեշտությամբ կլրացնեն ադրբեջանցիները, որոնց հանդեպ Նիկոլ Փաշինյանը տածում է սեփական հայրենակիցներին ատելուն հակադարձ համեմատական կարգով աճող գորովանք։
Նորմալ հասարակություններում կարող են բանավեճեր ծավալվել դրանք պահպանելու միջոցների, ճանապարհների շուրջ, բայց որևէ մեկը բարձրաձայն չի համարձակվի վերապահումներ հայտնել, ասենք, հայրենիքի ընկալման ճշմարտացիության, պետության լինելիության, ինքնիշխանության կարելիության մասին:
Հայաստանում արժեքների, արժեհամակարգի դեմ հետևողական, մեթոդական պայքարն ունի շատ որոշակի նպատակներ։ Այդ դեգրադացիան, որ իրականում հասնում է արժեքների պղծման, իրականացվում է իշխանության կողմից, անձամբ Նիկոլ Փաշինյանի անմիջական-քարոզչական մասնակցությամբ ու հրահանգավորմամբ։ Հայրենիք, պատմություն, կրոն, եկեղեցի, հիշողություն, ինքնություն․․․ սա իշխանության կողմից թիրախավորված հասկացությունների ոչ ամբողջական, սակայն հիմնարար, համակարգաստեղծ նշանակություն ունեցող արժեքների ցանկն է։
Երեկ առավոտյան «Մենք Արցախն ենք» նախաձեռնության անդամները խաղաղ անհնազանդության միջոցառումներ են իրականացրել Երևանի կենտրոնում՝ կարճ ժամանակով փակելով Բաղրամյան պողոտայի մի հատված։
«Վիճաբանություն տեղի ունեցավ նրա համար, որ ինն ամիս ա՝ խաբում ա՝ աչքերիս մեջ նայելով,- Կառավարության շենքի մոտ Անահիտ Ավանեսյանի հետ վիճելուց հետո լրագրողին պատմեց քաղաքացին՝ մանրամասնելով,- Թե անկողնային հիվանդ բուժելու գումարը պետությունն ի վիճակի չէ տալու»:
Նիկոլ Փաշինյանը հայ հասարակության անարժանապատվության քայլող (տասնյակ թիկնապահների ուղեկցությամբ) մոնումենտ է, որի պատվանդանն այս կամ այն կողմ թեքելով, տարբեր երկրներ՝ Ադրբեջանի գլխավորությամբ, լուծում են իրենց խնդիրները: Եվ դա շարունակելու են այնքան ժամանակ, քանի դեռ հայ հասարակությունը չի գտել այդ պատվանդանը կազմաքանդելու միջոցները:
Որոշակի առանձնահատկություններով, նաև հարմարավետության գոտու հետևանք է մեկ այլ հոգեբանական ու վերջին շրջանում հաճախ հիշվող ֆենոմեն՝ «ստոկհոլմյան համախտանիշը», որի դեպքում զոհը սկսում է էմոցիոնալ կապ, անգամ երախտիք ապրել իրեն ճնշողի, ստորացնողի նկատմամբ։ Դրա հիմքում ընկած է նույն իրողությունը՝ զոհը, ժամանակի հետ, սկսում է հարմարվել անգամ անմարդկային պայմաններին, որոնք ձևավորում են նրա կոմֆորտ գոտին։
44-օրյա պատերազմի հանգամանքներն ուսումնասիրող ԱԺ քննիչ հանձնաժողովում Նիկոլ Փաշինյանի ելույթները հերթական անգամ բացահայտեցին այն անլրջությունը, մակերեսայնությունը, դիլետանտիզմը, որով պետությունը ղեկավարվում է արդեն 5 տարի և կառավարվել է պատերազմի ընթացքում։
Նիկոլ Փաշինյանի խնդիրը, այսպիսով, ոչ միայն, իսկ արդեն՝ գուցե ոչ այնքան սեփական անձի նկատմամբ վստահության վերականգնումն է, որքան այնպիսի քաղաքականության իրականացումը, որ իրեն չվստահելով՝ հասարակությունը չվստահի նաև որևէ մեկին։
Ավելի սահմռկեցուցիչ է արձանագրումը, որ իշխանության, այսինքն՝ ծառայի գոյությունն ապահովվում է տիրոջ՝ ոչ միայն տարածքային շահերի հաշվին․ այս իշխանությունը կա, բայց նաև նրա պատճառով չկան հազարավոր տղաներ։
«Մեկը մյուսի վրա է մակագրում. Սպասում եմ՝ գործը մտնի դատարան, չգիտեմ՝ ում հրահանգով՝ գործը դեռ Քննչականում է:
Այս իրավիճակի ամենամեծ շահառուն, իհարկե, իշխանությունն է, որը, օգտվելով հանրության անտարբերությունից, պետության հետ անում է ամենայնը՝ իր իշխանությունը երկարաձգելու համար։ Բայց շահառուների թվում են նաև նոմինալ բազմաթիվ քաղաքական խմբեր, ընդդիմադիր ձևաչափեր, որոնք, չնայած հռետորական պաթոսին, վայելում են իրենց այն կոմֆորտը, որը հնարավոր է դարձել պետության հետ իշխանության կողմից կատարվող բարբարոսության շնորհիվ։
Լրագրող Կարպիս Փաշոյանը համոզված է՝ համախմբումը բավականին բարդ և ոչ միշտ իրական հասկացություն է, և այն իրական կարող է լինել այն դեպքում, երբ դրա հիմքում լինի քաղաքական դոկտրին:
Պատերազմից հետո խորացավ հասարակական դեգրադացումը. քաոսային անվստահության մթնոլորտ է. Բագրատ Սրբազան
Հոգեբան Գրիգոր Բադալյանը նկատում է՝ կա որոշակի օրինաչափություն. այն անձը, ով ենթարկվում է բռնության, դա կարող է լինել հասարակության, պետության, անհատի աստիճանում, հակազդում է երկու տարբերակով՝ կամ զոհի կարգավիճակում հայտնվելով և ունենալով տվյալ տրավմատիկ իրավիճակի մշտական տագնապ և վախ, կամ դառնալով բավականին ագրեսիվ, որպեսզի ոչ մի դեպքում չհայտնվի նույն իրավիճակում:
Նիկոլ Փաշինյանն ու նրա իշխանության տարաձև ներկայացուցիչներն իրենց կատարած ցանկացած հանցավոր, դավաճանական, ստոր քայլ արդարացնում են «ժողովրդի տված քվեով»։ ԱԺ-ում խուլիգանություն են անում՝ «մեզ ժողովուրդն է ընտրել», առանց դիմադրության՝ երկրի տարածքներն են հանձնում, նույն արդարացումը՝ «ժողովուրդը մեզ քվե է տվել», թքում են քաղաքացու երեսին՝ էլի նույն ցնդաբանությունը՝ «մենք ժողովրդի ընտրյալ ենք»…
Սեփական թիմակիցներին դրդելով խորհրդարանական գործունեությունը վերածել թաղային լեզվակռվի՝ Նիկոլ Փաշինյանը լուծում է միանգամից մի քանի խնդիրներ։ Նախ նա այդպիսով իր թիմի անդամների մեծ մասին դարձնում է էլ ավելի կառավարելի, քանի որ խուլիգանական վարքագծի ցանկացած դրվագ ցանկացած պահի կարող է դառնալ քրեաիրավական քննության առարկա, լավագույն դեպքում՝ հեղինակին զրկելով պատգամավորական մանդատից։