Վերջին շրջանում բանկային համակարգում «գողությունների» ու զեղծարարությունների իսկական շքերթ է։ Մինչ բանկերն աջ ու ձախ վարկեր են շռայլում, քաղաքացիներն ահազանգում են այլ անձանց կողմից իրենց անունով վարկեր ձևակերպելու ու պարտավորություններն իրենց վրա թողնելու մասին։ Բազմաթիվ քաղաքացիներ հանկարծ հայտնաբերել են, որ վարկեր ունեն, որոնցից իրենք տեղյակ չեն։
Այս իրավիճակը չի բխում, առավել ևս՝ այն կառուցապատողների շահերից, որոնք տարբեր պատճառներով դեռևս չեն հասցրել իրացնել իրենց կառուցած շենքերը։ Գների նվազումը նրանց հաշվարկներում ֆինանսական կորուստներ է առաջացնում։ Ու երբ դրան ավելանում են լրացուցիչ պարտավորությունները՝ հարկերի ու տուրքերի տեսքով, խնդիրներն ավելի են սրվում։
Եթե գործող իշխանությունը շարունակի առաջնորդվել կարճաժամկետ շահերով՝ «անցքեր փակելու» մարտավարությամբ ու առանց երկարաժամկետ ռազմավարության, ապա ոչ միայն տնտեսական աճը, այլև պետության սոցիալական կայունությունը կարող է լրջագույն հարվածի տակ հայտնվել: Արդեն 7 տարի է, ինչ Փաշինյանն ու իր կառավարությունը փորձում են բոլորին մեղավոր կարգել իրենց իսկ ձախողումների մեջ, մինչդեռ պատասխանատվությունը միայն կառավարությանն է ու անձամբ Նիկոլ Փաշինյանինը։
Եթե ռուս-ամերիկյան հարաբերությունների վերականգնմանը զուգահեռ, ռուսական շուկայի նկատմամբ տնտեսական պատժամիջոցների ազդեցությունն աստիճանաբար մեղմվի, Հայաստանի միջոցով իրականացվող վերաարտահանումներն ընդհանրապես կկորցնեն իրենց նշանակությունը։ Կկրճատվեն նաև ֆինանսական այն հոսքերը, որոնք ուղղված էին արտաքին առևտրի սպասարկմանը։ Սա կբերի այդ հատվածից թելադրված ազդեցությունների թուլացման՝ մեծացնելով ճնշումը՝ ինչպես ընդհանրապես տնտեսական աճի ու բյուջեի եկամուտների, այնպես էլ՝ ֆինանսական համակարգի ու արժութային շուկաների վրա։
«Գները կաճեն ոչ միայն ԱՄՆ-ում, այլև աշխարհում ընդհանրապես, որովհետև երկրներն այս կամ այն կերպ արձագանքելու են, կազդի նաև ԱՄՆ-ի վճարային հաշվեկշռի վրա։ Ի վերջո, այն դեֆիցիտը, որ կա, ու պայմանավորված է ուժեղ դոլարով, կարող է հետահայաց ազդել նաև փոխարժեքի վրա։ Դոլարը կարող է թուլանալ, ինչն էլ կարող է բանկերից բերել ակտիվների, կանխիկի փախուստի։ Ու այն ընկերությունները, որոնք բորսաներում իրենց բաժնետոմսերը գնանշում են, նրանց բաժնետոմսերի կուրսը կընկնի միանշանակ։ Այսինքն, սա մասսայաբար կարող է բերել բաժնետոմսերի և կորպորատիվ ակցիաների վաճառքի։ Ու այս մթնոլորտն էլ կարող է ազդել ընդհանուր ներդրումային միջավայրի վրա։
Այսօր թոշակառուն Հայաստանում սոցիալապես անպաշտպան է, բախվում է բազմաթիվ խնդիրների հետ՝ կապված՝ ինչպես հարկային բեռի ուղղակի ավելացումների, այնպես էլ՝ պարենային ու ոչ պարենային ապրանքների, տարբեր առաջնային ծառայությունների գների կտրուկ բարձրացումների հետ։
Միացյալ Նահանգների նախագահն առևտրային պատերազմ է հայտարարել ամբողջ աշխարհին։ Գրեթե բոլոր գործընկեր երկրների հետ համատարած բարձրացնում է ներմուծման մաքսատուրքերը՝ ակնկալելով մի կողմից՝ պաշտպանել ներքին տնտեսությունը, մյուս կողմից՝ լցնել պետական բյուջեն։
Սպառողական վարկերի ակտիվացումը սպասելի էր՝ հաշվի առնելով մի կողմից՝ հիփոթեքի պասիվացումն ու բանկերում ազատ միջոցների ավելացումը, մյուս կողմից՝ այն հանգամանքը, որ հիմա էլ քաղաքացիները ստիպված սպառողական վարկեր են վերցնում՝ հիփոթեքով ձեռք բերված բնակարանները վերանորոգելու ու կահավորելու համար, այդ ճանապարհով ավելի խորացնելով վարկային շուկայի ռիսկերը։ Հատկապես որ, սպառողական վարկերի բեռը շատ ավելի ծանր է, ու դրանով պայմանավորված ռիսկերն անհամեմատ ավելի մեծ են։
Այս ամենի հետևում՝ բացահայտ կամ թաքուն, ըստ ամենատարբեր չհերքվող տեղեկությունների, կանգնած է եղել հայտնի ՔՊ-ական գործարար պատգամավոր Խաչատուր Սուքիասյանը, որի բիզնեսն իշխանափոխությունից հետո համատարած ծաղկում է։ Անընդհատ նոր ոլորտներ են հայտնվում իշխանությանը սերտաճած այս ընտանիքի բիզնես կայսրությունում։ Ռուսական ոսկու վերաարտահանումները, դրանք հայկական արտադրության անվան տակ ներկայացնելը, Հայաստանի տնտեսության մեջ բարձր աճերի ու ակտիվ զարգացումների տպավորություն ստեղծելն էլ դրա արտահայտություններից մեկն է եղել։
Վերջին օրերին խորհրդարանում քննարկվում է կառավարության ծրագրի 2024թ. կատարողականի հաշվետվությունը։ Անկախ նրանից, թե ինչ է գրված այդ հաշվետվության մեջ, մի բան ակնհայտ է. Նիկոլ Փաշինյանի գլխավորությամբ՝ կառավարությունն իր ծրագրի նախորդ տարվա կատարողականը բոլոր առանցքային ուղղություններով տապալել է։ Նախատեսել են ցուցանիշներ, որոնք չեն կարողացել կատարել։
ՀՀ տնտեսական աճի տեմպը բավական արագորեն դանդաղում է։ Պատճառը հիմնականում այն է, որ չեզոքանում են արտաքին գործոնները, որոնց արդյունքում ՀՀ-ում աճում էր վերաարտահանումը՝ նպաստելով ՏԱՑ-ի աճին։ Արդյունքում փետրվարին ՏԱՑ-ը կազմել է ընդամենը 1.5%, ինչը մտահոգիչ է, քանի որ նման միտումների շարունակման պարագայում տարեկան տնտեսական աճը բավական ցածր կլինի։
Մինչ կառավարությունը փորձում է տպավորություն ստեղծել, թե եկամուտների հայտարարագրման գործընթացը բնականոն հունով ընթանում է, և քաղաքացիները ոգևորված հայտարարագրեր են ներկայացնում, պաշտոնական թվերը բոլորովին այլ բանի մասին են խոսում։ Դրանք վկայում են, որ քաղաքացիները ոչ մի կերպ չեն հավատում կառավարության այն հորդորներին, որ եկամուտների հայտարարագրումն իրենց շահերից է բխում։
Ապահովագրություն ներդրնելուց առաջ, նախ՝ պետք է մտածել զարգացած գյուղատնտեսություն ու հարուստ գյուղացի ունենալու մասին։ Այսօր Հայաստանում ո՛չ մեկը կա, ո՛չ էլ մյուսը։ 7 տարում ի՞նչ են արել դրա համար. Ինչ էլ արել են՝ անարդյունք է եղել։ Եթե համակարգը չի աշխատում, դա գյուղացու մեղքը չէ։ Այնպիսի համակարգ ներդնեիք, որ աշխատեր։ Ինչպես միշտ, բոլորը մեղավոր են, բացի իրենցից։ Փոխարենը պատասխանատվություն կրեն պետության ու հարկատուների փողերն անիմաստ վատնելու համար՝ իրենց ձախողումները փորձում են բարդել գյուղացու վրա։
Հայաստանում մեծ թիվ են կազմում այն քաղաքացիները, որոնց եկամուտներն աշխատավարձերով չեն պայմանավորված։ Այդ քաղաքացիներն ապրում են սոցիալական եկամուտների հաշվին, որոնք անգամ համատարած թանկացումների պայմաններում, միշտ չէ, որ իշխանությունները բարեհաճում են ավելացնել։ Եկամուտները չեն ավելացնում, փոխարենը՝ սովոր են հարկերի բարձրացումով անընդհատ ծանրացնել բեռը։
«Ո՞վ պետք է վճարի սպասարկման գումարները, այսինքն՝ ո՞վ է վճարելու այդ 7,1 տոկոսը, և այդտեղ պետական բյուջեի մասնաբաժինն ինչպիսի՞ն է»:
Մեծ թվով անհուսալի վարկերի առկայությունը լուրջ ահազանգ է, և դա պայմանավորված է՝ ինչպես քաղաքացիների վարկունակությամբ, որը պատշաճ չի գնահատվել բանկերի կողմից վարկը տրամադրելուց, այնպես էլ՝ վարկերի բարձր տոկոսներով ու դրանց նկատմամբ ստեղծված արհեստական բարձր պահանջարկով։ Այս իրավիճակը Կենտրոնական բանկի ոչ բավարար վերահսկողության հետևանք է, ինչը բերել է վարկերի այսպիսի բարձր տոկոսների ձևավորման։ Դրանք ի շահ բանկերի են, ի վնաս՝ քաղաքացիների։
Զարմանալի չէ, որ սոցիալական իրավիճակը երկրում գնալով վատանում է, աղքատությունը չի նվազում, խորանում է սոցիալական բևեռացումը։ Փոխարենը՝ սոցիալական հատվածի եկամուտներն ավելի արագ աճեն, պետական պաշտոնյաների ու առավել ապահովված խավերի եկամուտներն են արագ աճում։ Խզումն աղքատների ու հարուստների միջև խորանում է, ինչը տնտեսական արդյունքի ու պետության եկամուտների ոչ արդարացի, անհամաչափ բաշխման հետևանք է։
Պետք է հաշվի առնել նաև այն հանգամանքը, որ բնակարանային շուկայի ակտիվացման օգտին չէ Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը։ Տնտեսական գործընթացների դանդաղելու, առաջնային ծախսերի ավելացումների, համատարած թանկացումների հետևանքով տեղի է ունենում քաղաքացիների եկամուտների ու գնողունակության անկում, ինչը ևս թուլացնում է բնակարանների նկատմամբ ներկայացվող պահանջարկը։
2025թ. մարտի 5-ին միջազգային կապիտալի շուկայում տեղաբաշխված 750 մլն ԱՄՆ դոլար ծավալով եվրապարտատոմսերի թեման տնտեսագետ, քաղաքագետ Հրանտ Միքայելյանը մտահոգիչ է համարում՝ հատկապես այն հրապարակումների համատեքստում, ըստ որոնց՝ այս թողարկումը կապված է Ադրբեջանի հետ բանակցություններում նոր անընդունելի զիջումների հետ։
Այս բոլոր քայլերը լինելու են ի վնաս ոչ միայն գործող բիզնեսի, այլև ներդրումների, ու առավել ևս՝ օտարերկրյա ներդրումների, որոնց կարիքը տնտեսության մեջ չափազանց մեծ է։ Վերջին տարիների անվտանգային խնդիրների ու անկայունության հետևանքով, առանց այդ էլ օտարերկրյա կապիտալը պատրաստ չէ գալ Հայաստան, նույնիսկ եղածներն են հեռանում։ Իսկ նման քայլերով իշխանություններն ավելի են խորացնում այս իրավիճակը՝ ռիսկեր ստեղծելով՝ ինչպես տնտեսության կայունության, այնպես էլ՝ պետական բյուջեի համար։
Հայաստանի տնտեսությունն այսօր հայտնվել է ճակատագրական խաչմերուկում։ Վերջին վիճակագրական տվյալները բացահայտում են անհանգստացնող պատկեր՝ վերջին շրջանում այդքան գովաբանված տնտեսական վերելքը իրականում հիմնված է եղել անկայուն հիմքերի վրա։ Երբ խորությամբ ուսումնասիրում ենք փաստերը, պարզ է դառնում, որ տնտեսական աճի շքեղ թվերի ետևում թաքնված են լուրջ կառուցվածքային խնդիրներ։
ԵԱՏՄ անդամ երկրների թվում Հայաստանն այս տարի ևս առաջատար է, սակայն 2-րդ տեղը զբաղեցնող Ղազախստանի ինդեքսի հետ տարբերությունը տարեցտարի կրճատվում է։
Barerar.am կայքն ու հավելվածը 6 ամսվա ընթացքում փոխեցին բազմաթիվ մարդկային ճակատագրեր 6 ամիս առաջ «Վարդանյան ընտանիք» ԲՀ ջանքերով ստեղծվեց շահույթ չհետապնդող Barerar.am նոր հարթակը (կայք և հավելված), որը հնարավորություն է տալիս մեր շուրջն ապրող մարդկանց անմիջականորեն, առանց որևէ միջնորդի օգնել երեխա ունեցող, սոցիալապես ծայրահեղ ծանր վիճակում գտնվող ընտանիքներին:
Ահա այսպես են բաշխել պետության ու հարկատուների փողերը։ Այդքանից հետո դեռ համարձակվում են սոցիալական արդարությունից, բյուջեի եկամուտների արդարացի բաշխումից, տնտեսության ներառական աճերից, հասարակ քաղաքացու կյանքի պայմանների բարելավումից խոսել։
Փոքր ու միջին բիզնեսի շրջանառության հարկի կրկնապատկման շուրջ բարձրացված աղմուկը անհանգստացրել է կառավարությանը։ Բայց ոչ այն պատճառով, որ դրանով փոքր ու միջին բիզնեսը հայտնվում է հարկային ծանր բեռի տակ ու կանգնում է գործունեությունը շարունակել-չշարունակելու խնդիրների առաջ, այլ այն պատճառով, որ սպասվող ընտրություններից առաջ դա լավ բան չի խոստանում իշխանություններին։ Այդ պատճառով էլ որոշել են 6 ամիս, այսպես կոչված, անցումային շրջան սահմանել։ Պատրաստվում են վերադարձնել առք ու վաճառքով զբաղվողների շրջհարկի 5 տոկոսը գերազանցող գումարները։
Մարդկանց աչքին թոզ փչելու համար, Նիկոլ Փաշինյանն ու իր քաղաքական թիմն առիթը բաց չեն թողնում հայտարարելու, թե իրենց իշխանության տարիներին այս կամ այն ոլորտին հատկացված բյուջետային գումարներն անգամներով ավելացրել են։ Համարենք, որ այդպես է։ Հարցն այն է, թե դա ի՞նչ է տվել։
Հայաստանում վերջին տարիներին արձանագրվող տնտեսական աճերն իշխանությունները փորձում են որպես մեծագույն ձեռքբերում՝ մատուցել հասարակությանը։ Բայց խուսափում են խորանալ այդ աճերի կառուցվածքի մեջ։ Խուսափում են, որովհետև խորանալու դեպքում կպարզվի, որ գործ ունենք լավ փչված փուչիկի հետ, որ ցանկացած պահի կարող է պայթել։
«Բադալյան եղբայրներ» ընկերությունների խմբին պատկանող 4 ընկերություն ՀՀ 2024 թ․-ի 1000 խոշոր հարկատուների ցանկում են։ Ընկերությունների վճարած հարկերի ծավալը կազմել է 26 մլրդ 17 մլն 541 հազար դրամ՝ ներառյալ հիմնադիրների կողմից վճարված հարկերը։
Միայն այն, որ այս իշխանության օրոք Հայաստանը, կյանքի թանկությամբ, շատ երկրներից առաջ է անցել ու մոտեցել, եթե ոչ՝ հավասարվել եվրոպական երկրներին, բավական է հասկանալու համար, թե ինչու են շատերն ավելի վատ ապրում, քան ապրում էին տարիներ առաջ, երբ Հայաստանում միջին աշխատավարձն անհամեմատ ավելի ցածր էր, քան այժմ է։ Հիմա ո՞րն է այդ մարդկանց համար ավելի լավ՝ երբ միջին աշխատավարձը 66 տոկոսով ցա՞ծր էր, թե՞ որ 66 տոկոսով բարձրացել է։
Սակայն, մենք կարծում ենք, որ այս 6 ամսյա ռեժիմը ժամանակավոր լուծում է, ժամանակ շահելու միջոց է, և կան առանձնահատկություններ բիզնեսում որոնք դեռևս երկարատև լուծումներ են պահանջում։
