Ազգային ժողովի մշտական հանձնաժողովներն ավարտեցին 2025թ. պետական բյուջեի նախագծի նախնական քննարկումները։ Սակայն գալիք տարվա բյուջեի վերաբերյալ լիարժեք պատկերացում կազմելու համար առաջիկայում ԱԺ օրակարգում ներառվող բուն նախագիծն առավել նպատակահարմար է դիտարկել՝ ինչպես ընթացիկ տարվա՝ 2024թ. բյուջեի կատարման, այնպես էլ՝ 2024 և 2025 թվականների բյուջեների հիմնական տարբերությունների համատեքստում։
«Սակայն կենսաթոշակների, պետական ծառայողների աշխատավարձերի լուրջ աճի․․․ մասին խոսակցություն ընդհանրապես չկա,- նշեց նա՝ նաև այս համատեքստում ցավով արձանագրելով նաև, որ բացարձակապես հաշվի չի առնվում կանխատեսվող աճի ներառականության և անհավասարության խորացող պրոբլեմը»։
Ոսկու մեծաքանակ վերաարտահանումը, որը տարեսկզբին դարձել էր Հայաստանի տնտեսության բարձր աճի հիմքը, վերջին ամիսներին էապես կրճատվել է։ Կրճատվել է՝ ինչպես ներմուծումը, այնպես էլ՝ արտահանումը։
Ադրբեջանում մեկնարկելիք COP29-ին ընդառաջ՝ Հայաստանում շարունակվում են բուռն քննարկումներն ու դիտարկումները Հայաստանի հնարավոր մասնակցության, դրա նպատակահարմարության վերաբերյալ, քննարկվում են պայմանները, թե որ դեպքում կարող է Երևանը մասնակցելու որոշում կայացնել:
Ռազմական ոլորտի ապագա մասնագետները մարզվելու լայն հնարավորություններ կունենան: «Տիգրան Մեծ»-ի անվան ռազմամարզական հատուկ վարժարանն ու «Արամ Մանուկյան»-ի անվան մարզառազմական մասնագիտացված վարժարանը համալրվել են ժամանակակից մարզագույքով, նորոգվել են մարզադահլիճները, անցկացվել է ջեռուցման համակարգ:
Վերջին տարիներին զբոսաշրջությանը հատկացված բյուջետային գումարներն էապես ավելացրել են, իբր զբոսաշրջային գրավչությունը բարձրացնելու, զբոսաշրջիկներին Հայաստան բերելու համար, սակայն հակառակն է տեղի ունենում։ Հայաստան այցելած զբոսաշրջիկների քանակն այս տարի էապես նվազել է։ 9 ամսում 130.000-ով ավելի քիչ այցելու է եղել։
Նախկին իշխանությունների տնտեսական քաղաքականության մեջ նախկին ընդդիմադիրների ամենասիրելի թեման հենց պետական պարտքն էր, որի քննադատությամբ, այդ թվում՝ այսօրվա իշխանության մաս կազմող նախկին տնտեսագետներն ու ակտիվիստները, հանրային հեղինակություն ու փող էին վաստակում։
Կենտրոնական բանկը մտահոգություններ ունի նաև շինարարությանը տրամադրվող վարկերի ակտիվության առումով՝ պայմանավորված հատկապես անշարժ գույքի շուկայում տեղի ունեցող դրսևորումներով։
Դոլարի ու եվրոյի բաժինն ընդհանուր արտահոսքի մեջ կազմել է գրեթե 77 տոկոսը կամ 2,1 միլիարդից ավելի։ Սա անհամեմատ ավելին է, քան այս խողովակով Հայաստան մտնող դոլարն ու եվրոն։ Մասնավոր փոխանցումների միջոցով այս տարի մուտք է եղել ընդհանուր առմամբ շուրջ 1,3 միլիարդին համարժեք դոլար ու եվրո, գնացել է 2,1 միլիարդին համարժեք դոլար ու եվրո։ Դուրս գնացած դոլարն ու եվրոն 800 միլիոնով գերազանցել են մուտքերին։
Ռուսաստանը շարունակել է Հայաստանի տնտեսության իրական հատվածում կատարված ներդրումների առումով լինել առաջատարը, չնայած հոսքը ոչ վաղ անցյալի հետ համեմատած՝ էապես կրճատվել է։ Դրա վրա, բնականաբար, ազդեցություն են ունեցել՝ ինչպես Ռուսաստանի տնտեսական իրավիճակը, այնպես էլ՝ երկու երկրների միջև առկա քաղաքական լարվածությունը։
Իշխանության գալուց հետո նորօրյա պաշտոնյաների կյանքն ու կենցաղը մի այլ կարգի է փոխվել։ Ոչ միայն հարստացել են, փողի ու թանկարժեք բնակարանների, բիզնեսների տեր են դարձել, այլև արդեն չեն բավարարվում «հասարակ պադավատներով» աշխատանքի գնալ։ Պիտի նորը լինի, թանկարժեք լինի, բարձր դասի լինի։ Հարկատուների հաշվին միլիոններ ու միլիարդներ են ծախսում՝ ծառայողական մեքենաներ գնելու համար։
«Լուրջ խնդիր ունենք։ Արդյունաբերությունում անկում ունենք, եթե մենք նայում ենք արդյունաբերությանը, ապա տեսնում ենք, որ այնտեղ հիմնականում վերաներդրված շահույթն է՝ հանցագործության և էներգետիկայի ոլորտում. նոր ներդրումներ չկան։ Հայաստան արանքներ են գալիս նաև Ռուսաստանից և վերաարտահանվում երրորդ երկրներ, իսկ մեր տնտեսությանը մնում է մուտքի և ելքի համար վճարված տուրքը, և հենց դրա հաշվին է, որ ունենք բարձր տնտեսական ցուցանիշներ»,- ասաց Վարդան Արամյանը։
Պաշտոնյաների ընտրության և նշանակման համար անհրաժեշտ է ճիշտ նշաձողեր սահմանել և կիրառել «երեք տարբերակում»՝ առաջ մղել նրանց, ովքեր ակտիվորեն ստանձնում են պատասխանատվություն, չեն երկնչում և իրականացնում են հանձնառած աշխատանքը։ Ինչպես նաև, խթանել է հարկավոր տնտեսական չսպառված պոտենցիալ ունեցող մարզերը, որպեսզի հենց դրանք լինեն երկրի տնտեսական զարգացման հենքը և առաջատարները։
Նրա դիտարկմամբ՝ 2025 թվականի բյուջեի նախագծում արհեստավարժությունն ու պոպուլիզմն առճակատման մեջ են. մի կողմից՝ բյուջեի ուղերձում կարդում ենք պոպուլիստական ցանկություններ, թե Կառավարությունը հավակնում է 7 տոկոսանոց տնտեսական աճի, կամ խթանում է ներդրումները, մյուս կողմից՝ տեսնում ենք ֆինանսների նախարարության ներկայացրած արտաքին և ներքին սպառնալիքները, որոնք խիստ բացասաբար են ազդելու տնտեսության վրա։
Ամեն ինչ զավեշտի են վերածել, անգամ պաշտոնական վիճակագրությունն են դարձրել քմահաճույքի առարկա։ Ինչպես ուզում, փոխում են, վերանայում-վերաձևում են, ավելացնում-պակասեցնում են՝ հարկ էլ չեն համարում պարզաբանում տալ։ Պաշտոնական վիճակագրությունը հասցրել են աբսուրդի։ Հարյուրավոր միլիոն դոլարներ կարող են։
Արդեն տևական ժամանակ Կենտրոնական բանկը պարբերաբար նվազեցնում է վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը։ Պարզ ասած՝ իրականացնում է էժան փողի քաղաքականություն։ Իջեցնում է փողի գինը։
Անկախ նրանից, թե կառավարությունը կգնա բյուջեի մասնակի կրճատման, թե դեֆիցիտի ավելացման ճանապարհով, երկու սցենարների դեպքում էլ հետևանքները ծանր են լինելու տնտեսության և, վերջին հաշվով, նաև բնակչության համար։
Շրջանառության մեջ է դրվել գործարար, բարերար, «Գրանդ Հոլդինգի» հիմնադիր, Հայաստանի տնտեսության վաստակավոր աշխատող՝ Հրանտ Վարդանյանի ծննդյան 75-ամյակին նվիրված նամականիշը, առաջին օրվա ծրարը և գեղաթերթիկը:
«Օրվա վարվող քաղաքականությունը բացարձակապես ադեկվատ չէ ռազմաքաղաքական, տնտեսական, տեխնոլոգիական, էթնոմշակութային ռիսկերին ու մարտահրավերներին։ Եվ այլընտրանքների փնտրտուքների մասին կարող ենք խոսել, եթե բոլոր առումներով ձախողված ու տապալված այս իշխանությունը հեռանա,- նշեց մասնագետը՝ վստահեցնելով, որ գործող իշխանություններն ի վիճակի չեն անգամ 2-3 տարվա ռազմավարական ծրագրեր մշակել,- Իրադրային՝ այո՛, կառավարվում է, բյուջեն կարողանում է հավասարակշռել, որովհետև պարտք են տալիս»։
Տնտեսական աճը խոչընդոտող այս քայլերը կարող են նաև խորացնել սոցիալական և տնտեսական անհավասարությունը, ինչն իր հերթին՝ հանրության շրջանում նոր դժգոհությունների առիթ կդառնա։ Սակայն այս հնարավոր բացասական սցենարը քիչ է մտահոգում գործող իշխանությանը. Հայաստանի ներկա կառավարիչներն անտեսում են երկարաժամկետ տնտեսական հետևանքները՝ փոխարենը կենտրոնանում կարճաժամկետ քաղաքական դիվիդենտներ հավաքելու վրա։
Կառավարությունն ամենուրեք հարկային բեռ է ավելացնում, այն էլ շատ կտրուկ՝ կրկնակի-եռակի։ Քանի որ բոլորին միանգամից հարկային մամլիչի տակ դնելը մեծ աղմուկ կարող է առաջացնել, որոշել են քայլ առ քայլ անել։ Բաժանել են խմբերի ու մաս-մաս բարձրացնում են հարկային բեռը։
Ո՛չ առաջին, և ո՛չ էլ վերջին տարին է, որ այդպես է։ Տարեկան տասնյակ-հազարավոր քաղաքացիներ են հեռանում Հայաստանից։ Ոչ մի հիմք չկա ասելու, որ առաջիկայում էլ այդպես չի լինելու։ «Այստեղ հաց, այստեղ կաց» դատարկ կոչեր անելով չէ, որ մարդիկ պիտի ապագա տեսնեն Հայաստանում։
Այս ամենի պատճառը եղել է իշխանությունների իրականացրած քաղաքականությունը, որը ոչ միայն ռիսկերի առաջ է կանգնեցրել քաղաքացիներին, բանկային համակարգն ու շինարարության ոլորտի մասնակիցներին, այլև երկարաժամկետ կտրվածքով ֆինանսական մեծ բեռ է դրել պետական բյուջեի վրա։
Եթե այս երևույթը խորանա ու ընդգրկի նաև տնտեսության այլ հատվածներ, ինչի հավանականությունը գնալով մեծանում է, ապա դա ոչ միայն անշարժ գույքի շուկայում, այլև այն բոլոր հատվածներում, որոնք ներգրավված են այս պրոցեսների մեջ, լուրջ ցնցումներ կառաջացնի։ Որոշ ահազանգեր արդեն հնչում են, բայց ընդհանուր իրավիճակն առայժմ հաջողվում է կառավարելի պահել։ Ժամանակը ցույց կտա, թե դա ինչքա՞ն կշարունակվի։
«Հաշվի առնելով այն, որ մեր հարևանները գիշատիչ բորենիներ են, նրանց համար խաղաղություն ասվածը պարզապես թղթի կտոր կարող է լինել»,- իշխանությունների կողմից որպես մեգանախագիծ մատուցվող «խաղաղության խաչմերուկ» ասվածին այսպես է արձագանքում տնտեսագետ Ատոմ Մարգարյանը՝ վստահեցնելով, որ նմանատիպ խոսակցություններն այս աշխարհաքաղաքական համատեքստում ուղղակի աբսուրդի ժանրից են։
«Վարդանյան Ընտանիք» բարեգործական հիմնադրամի նախաձեռնությամբ և ֆինանսավորմամբ գործարկվել է բարեգործական նոր հարթակ՝ Barerar.am կայքը և հավելվածը, որի նպատակն է հնարավորություն ստեղծել առանց միջնորդի օգնելու կարիքավոր ընտանիքներին:
Գաղտնիք չէ, որ վերջին 2.5 տարիների Հայաստանում արձանագրվող բարձր տնտեսական ակտիվությունն առավելապես պայմանավորված է ռուս-ուկրաինական հակամարտության հետևանքով ՀՀ տնտեսության համար բարենպաստ գործոնների առաջացման ազդեցությամբ։ Սակայն, ինչպես կանխատեսվում էր՝ տարեցտարի այդ բարենպաստ գործոնների ազդեցությունը թուլանում է։ Դա են փաստում վիճակագրական ցուցանիշները, որոնք այնքան խոսուն են, որ անգամ գործող իշխանությունն այլևս չի խուսափում խոստովանել Հայաստանի տնտեսության խիստ մտահոգիչ զարգացումների մասին։
168.am-ի հետ զրույցում անդրադառնալով թեմային՝ տնտեսագետ Լիլիա Ամիրխանյանն ընդգծեց տնտեսական աճի ցուցանիշների և արտաքին գործոնների փոխկապակցվածությունը, կախվածությունը հատկապես ռուս-ուկրաինական հակամարտության հետևանքով ստեղծված դրական տնտեսական միջավայրից ու դրան հաջորդող ածանցյալ այլ զարգացումներից։
Վերջին տարիներին Հայաստանի բանկային համակարգում նկատելի է բանկային կապիտալի, նաև բանկային շահույթների խիստ կենտրոնացում։ Դա ակնհայտ է որոշ բանկերի և հատկապես «Արդշինբանկի» պարագայում։
Կա՞ մեկը, որ տեսել է հայկական արտադրության ալյումինե ռադիատորները։ Թե՞ սա էլ արժանացավ նախորդների ճակատագրին՝ չբացված փակվեց կամ բացվելուց հետո փակվեց։
