«Բնակարանային խնդիր» Պաղեստինում. Անդրեյ Զելտին
․․․սովորական մարդիկ․․․ ընդհանուր ուրվագծերով հիշեցնում են նախկիններին․․․ միայն թե բնակարային հարցը փչացրել է նրանց․․․ Վոլանդ (Մ․Ա․ Բուլգակով, «Վարպետը և Մարգարիտան»)
1947-ի նոյեմբերի 29-ին ՄԱԿ-ի Գլխավոր Ասամբլեան ընդունեց 181 բանաձևը, որը հայտնի է՝ որպես «Պաղեստինի բաժանման պլան»։ Ծրագիրը ներառում էր Պաղեստինում բրիտանական մանդատի դադարեցումը մինչև 1948-ի օգոստոսի 1-ը՝ խորհուրդ տալով նրա տարածքում ստեղծել երկու պետություն՝ հրեական և արաբական։
Ծրագրին դեմ է քվեարկել 13 երկիր՝ Աֆղանստանը, Եգիպտոսը, Հունաստանը, Հնդկաստանը, Իրաքը, Իրանը, Եմենը, Կուբան, Լիբանանը, Պակիստանը, Սաուդյան Արաբիան, Սիրիան և Թուրքիան: Մի քանի երկրներ ձեռնպահ մնացին, այդ թվում՝ Մեծ Բրիտանիան, որը պահում էր Պաղեստինի մանդատը, որն ուժի մեջ էր 1923–ի սեպտեմբերի 29-ից մինչև 1948–ի մայիսի 15-ը: Այս երկրի դիրքորոշումն այն ժամանակ և այժմ կարևոր ցուցիչ է։ 25 տարի շարունակ Լոնդոնը կրեց ենթամանդատային տարածքում հակասությունների բեռը և, ի վերջո, ժամանակից շուտ հրաժարվեց մանդատից՝ ակնհայտորեն թեթևացած շունչ քաշելով։ Պաղեստինը երկու պետությունների բաժանելու համար քվեարկությունից հետագա ձեռնպահ մնալը, ամենայն հավանականությամբ, ցույց տվեց Լոնդոնի վստահությունը, որ այս փորձից ոչինչ չի ստացվի, ուստի նա չցանկացավ ստորագրել ձախողված իրադարձության տակ: Այն, որ միջոցառումը խոստանում էր տապալվել, հասկանալի էր երկու հատկանիշով։
Նախ, երկու պետությունների աշխարհագրական բաժանումը հենց սկզբից Պաղեստինում «մոսկովյան կոմունալկա» ստեղծելու փորձ էր՝ առանց «բնակիչների»՝ «գլխավոր տարածք» մուտք գործելու։ Յուրաքանչյուր ոք, ով նույնիսկ շատ ուշադիր չի նայում քարտեզին, կարող է համոզվել դրանում: Երկրորդ՝ բանաձևի հետ վճռականորեն չհամաձայնեց Արաբական պետությունների լիգան, որից, ըստ էության, կախված էր ձեռնարկի հաջողությունն ի սկզբանե, ինչն էլ հետագայում ցուցադրվեց իր հարևանների հետ Իսրայելի դիմակայության երկար պատմության մեջ։
Կար նաև երրորդ նշանը, սակայն այն ակնհայտ է դառնում միայն այսօր։ Դա շարժում է, որը կոչվում է «սիոնիզմ», որը, լինելով աշխարհիկ, ի սկզբանե փորձում էր օգտագործել ծայրահեղ կրոնական դրդապատճառները՝ հրեաներին Ավետյաց երկիր մեկնելու կոչ ստեղծելու համար:
Իրականում, գրում է Լորենցո Կամելը, խնդիրները սկսվել են դեռևս 1907-ից՝ կապված արաբներով առավել խիտ բնակեցված Յաֆֆայում Պաղեստինյան բյուրոյի աշխատանքի մեկնարկի հետ։ Հենց այդ ժամանակ ի հայտ եկավ զուգահեռ միտում՝ բաղկացած այն փաստից, որ անհրաժեշտ է ոչ միայն ապահովել բնակչության հրեական մասի գոյությունը, այլև դա անել նրա արաբական մասի հաշվին։ Այսպիսով՝ գաղափարը սկսեց շեղվել իրականությունից: Ուստի, կարևոր է շեշտը դնել այն փաստի վրա, որ խնդրի հիմքում ընկած է ոչ միայն 181 բանաձևը (չնայած այն, ըստ երևույթին, գիտակցված կամ անգիտակցական սխալ էր): ՄԱԿ-ի ԳԱ 1947-ի բանաձևն անլուծելի դարձրեց արդեն գոյություն ունեցող խնդիրը՝ նախապես առաջարկելով Պաղեստինի բաժանման սադրիչ տարբերակ։
Ըստ երևույթին, ճշգրիտ հասկանալով աշխարհիկ սիոնիզմի տանդեմի և ծայրահեղ կրոնական շարժման պոտենցիալ վտանգը, որը դրսևորվեց հենց սկզբից (այն պնդումները, թե ուլտրաօրթոդոքսները սկզբունքորեն չեն աջակցել հրեական պետության ստեղծման սիոնիստական գաղափարին, չեն դիմանում պատմական իրականության քննադատությանը։ Վերջին երկու տասնամյակները (առնվազն) ապացուցեցին, որ առաջինները լիովին համընկնում են երկրորդի հետ Իսրայելի քաղաքական տարածքում և նույնիսկ լուրջ ազդեցություն են ունենում կառավարության քաղաքականության վրա), ինչպես նաև տարածաշրջանային պետությունների անտագոնիզմը, Իսրայելի հիմնադիր հայրերը (առաջին հերթին՝ «գլխավոր հայր» Բեն Գուրիոն) այնքան էլ չէին հավատում, որ Իսրայելը, որպես սիոնիստական նախագծի արդյունք, կմնա տարածաշրջանում, ուստի նրանք մտահոգված չէին պետության համար լուրջ իրավական հիմք ստեղծելով, օրինակ՝ սահմանադրություն: Հայտարարվել է, բայց ինչ-որ կերպ չի կայացել։ Այսօր դրա հետևանքները հատկապես շոշափելի են։
Հոկտեմբերի 7-ի նախօրեին տեղի ունեցած հարձակումները և Իսրայելի փողոցներում բավականին ինտենսիվ շարունակվող ցույցերը հրահրվել էին և դարձան երկրում պետականաշինության անավարտության վկայություն:
Կառավարության՝ ի դեմս արդարադատության նախարարության և Իսրայելի Գլխավոր դատարանի միջև հակամարտությունը, որը հաճախ վերագրվում է Նեթանյահուի՝ իր անձնական խնդիրները լուծելու ցանկությանը, իրականում այն խնդիրների գագաթնակետն էր, որոնք առաջացել էին Իսրայելի՝ որպես պետության, ոչ այնքան կայացած լինելու պատճառով: Իսրայելը, որը ծնվել է կասկածների մեջ և ապրում է մշտական մոբիլիզացիայի վիճակում՝ անվտանգության իրական քաղաքական լծակների բացակայության պայմաններում, գտնվում է խնդրի կիզակետում: Այս երկիրը, ասում են ոմանք, ինքն իր համար խնդիր է։ Պետք չէ համաձայնել նման ձևակերպման հետ, բայց աններելի կլիներ ուշադրություն չդարձնել դրա կողմնակիցների փաստարկներին։
Այսօր շատ են քննարկումները, թե ինչի՞ կհանգեցնի ընթացիկ ճգնաժամը։ Հավանաբար, ավելի ճիշտ կլինի արդեն այն անվանել պատերազմ, որը սկսվել է 2023թ. հոկտեմբերի 7-ին և այդ ժամանակվանից թափ է հավաքում։ Եվ կրկին առաջին պլան է մղվում “Two States Solution”-ը՝ երկու պետությունների ստեղծման որոշումը։ Հիշո՞ւմ եք: Նույն «կոմունալ բնակարանը»՝ մասնատված աշխարհագրությամբ, որն ինչ-որ հնարամիտ հորինել է 1947-ին ՄԱԿ-ում։
Բեն Գուրիոնը հենց այնպես չշտապեց միակողմանիորեն և ժամկետից շուտ հայտարարել հրեական պետության մասին։ Նախ, մտավախություն կար, որ Մեծ Բրիտանիայի մանդատից դուրս գալու քաոսի մեջ դա անելը շատ դժվար կլինի։ Երկրորդ՝ հասկանալի էր, որ արաբական պետություն ստեղծող չկար, քանի որ հարևանները պարզապես չէին հասկանում, թե ինչպես և ինչու դա անել։ Երրորդ՝ առաջացավ մի պահ, որը ժամանակակից լեզվով ունի «ով առաջինը ոտքի կանգնեց, նրան էլ՝ հողաթափեր» բանաձևը։ Ահա Բեն Գուրիոնը և Հայիմ Վեյցմանը և «արթնացան աքաղաղներից առաջ»: Կարելի է հանգիստ խղճով ասել՝ երկու պետությունների ստեղծման գաղափարի ձախողումը նախապես կանխատեսելի էր և լիովին հիմնավորված հետագա իրադարձություններով։ Այդ դեպքում ինչո՞ւ մինչև հիմա լսելի է երկու պետությունների գաղափարը։ Ամենայն հավանականությամբ, պատճառն այն է, որ որոշ գաղափարներ, որոնք վերջին տարիներին հանդիպում են հատուկ գրականության և քաղաքական լրագրության մեջ, այսպես կոչված, պաղեստինյան խնդրի լուծման այլընտրանքային տարբերակների վերաբերյալ, բախվում են քաղաքական գործընթացի մասնակիցների «խրամատից դուրս գալու» ցանկության հետ։
Մի կողմից՝ մոտակա հարևանները, ովքեր հուսահատորեն փորձում են հեռու մնալ խնդրից, այն ամենը, ինչ առաջարկվում է, անվանում են «կարմիր գծեր»: Մյուս կողմից՝ ցնցվել են Իսրայելի աջակողմյան ուժերը, որոնց հիմա մատուցիր Էրեց Իսրայելը «գետից մինչև ծով»: Հետաքրքիր է՝ հենց այս նարատիվն է զբաղեցրել հակամարտող կողմերից յուրաքանչյուրի արմատական խմբերի քաղաքական տարածքը։ Ժամանակի ընթացքում բուն խնդրի ներսում առաջացան նոր մարտահրավերներ, որոնք կանգնած էին դրա լուծման ճանապարհին։ Դրանցից մեկը դարձավ, այսպես կոչված, կարգավորման շարժումը։ Ֆենոմենը նոր չէ և անընդհատ քննդատության է ենթարկվել դրսից։ Այսօր, սակայն, վերաբնակիչները սկսում են ոչ միայն առճակատման մեջ մտնել արաբների հետ, այլև բացահայտ առճակատման մեջ են մտնում Իսրայելի ուժային ապարատի հետ՝ զգալով Նեթանյահուի կառավարության դաշնակիցների աջակցությունը:
Իսրայելում բնակեցման շարժումը, գրում է Ադամ Քիրշը, ստացել է «բնակեցման գաղութատիրություն» անվանումը։ Շատ պաղեստինցի գրողներ և ակտիվիստներ ընդունեցին այս տերմինաբանությունը: Պատմաբան Ռաշիդ Խալիդին իր «Հարյուրամյա պատերազմ Պաղեստինի համար» գրքում, որը լույս է տեսել 2020-ին, գրում է՝ սիոնիզմի նպատակը «սպիտակ եվրոպացի վերաբնակիչների գաղութի» ստեղծումն էր։ Պաղեստինցի մտավորական Ժոզեֆ Մասադի համար Իսրայելը «Եվրոպական հրեական վերաբնակեցման գաղութատիրության» արդյունք է, իսկ «ազատագրումը», որի մասին խոսվում է Պաղեստինի ազատագրման կազմակերպության անունով, «ազատագրում է վերաբնակեցման գաղութատիրությունից»:
Չնայած ընթացիկ ռազմական գործողությունների թվացյալ տեղայնությանը և դրանց հարևան պետությունների չմասնակցելուն, ստեղծվում է վտանգավոր իրավիճակ, երբ Իսրայելը ձգտում է վերականգնել հոկտեմբերի 7-ին արատավորված ուժի հեղինակությունը, որը թույլ չի տա որևէ մեկին վիրավորել իրեն։ Մինչդեռ անվերահսկելի էսկալացիայի հավանականությունը գնալով մեծանում է։ Էլիոթ Քոենը գրում է․
«Իսրայելցի ստրատեգների համար Շուքրի և Հանիայի վերացումն արշավի մի մասն էր, որի նպատակն էր իրականացնել երկու խնդիր՝ վերականգնել Իսրայելի հեղինակությունը՝ որպես զսպման միջոց, և վերականգնել ծեծված իսրայելական բարոյականությունը։ Հըզբոլլահին և ՀԱՄԱՍ-ին հասցված կորուստները (իսրայելցիները համակարգված հարձակվում են երկու կազմակերպությունների բարձրագույն ղեկավարության վրա), անկասկած, դրանք դարձնում են քիչ արդյունավետ: Այնուամենայնիվ, Իսրայելի ավելի լայն նպատակը հեղինակության բնույթ է կրում. ստիպել թշնամիներին հավատալ, որ իր հետախուզության գործակալներն ամենուր են, որ նրա զինված ուժերը մահացու ճշգրիտ են, որ Երուսաղեմը կարող է գտնել նրանց և սպանել նրանց, որտեղ էլ որ լինեն»: Իսրայելի ղեկավարությանը կարելի է հասկանալ. Առանց հեղինակության վերականգնման՝ ընդդիմության հետ ներքին պայքարը տանուլ է տրվելու, ընդ որում՝ անկախ արտաքին խնդիրներից։ Սակայն էսկալացիայի միջոցով վերականգնվելու ձգտումը կարող է ճակատագրական լինել ողջ տարածաշրջանի համար։
Այսօր աննախադեպ սուր է դրված Պաղեստինի խնդրի լուծման հարցը։ Ի վերջո, այդ խնդիրը պետք է լուծել, և արդեն ակնհայտ է, որ այն դրսից չի լուծվի։
«Անվերջ Օսլոների» ժամանակն անդառնալիորեն անցավ։ Լուծումը պետք է աճի տարածաշրջանի ներսից։ Էլիտաները համառորեն հոգնածություն են ցուցաբերում խնդրից, բայց դեռևս վճռականություն չեն գտնում «Պաղեստինյան փակուղուց» դուրս գալու՝ վերջնական գործողությունների անցնելու համար։ Ֆեդերացիայի կամ համադաշնության տարբերակները թեև ունեն իրենց համակիրները, բայց դժվար թե աշխատեն։ Մնում է “Three-State Solution”-ի մեկ տարբերակ՝ երեք պետությունների մասին որոշումը․ Իսրայել-Եգիպտոս-Հորդանան, 1967-ի սահմաններին վերադառնալու նույն պահանջը, որը հնչում է բոլոր կողմերից։ Սա Պաղեստինի արաբական պետություն ստեղծելու կոչ է այն սահմաններով, որոնք չե՞ն եղել: Միգուցե, այնուամենայնիվ, սա դեռևս վերջնականապես չձևավորված, բայց արդեն թափ հավաքող կոնսենսուս է, որը, հնարավոր է, կլուծի մնացած խնդիրները։ Ինչ վերաբերում է պաղեստինյան ինքնությանը: Պաղեստինը հենց այն «կոմունալ բնակարանն» է, որը սպասում է իր հնարամիտ «ռիելթորին», որը կարող է հաշվի առնել «վերաբնակեցվածների» շահերը։ Թվում է՝ տարածաշրջանային հետաքրքրվողները միանգամայն ի վիճակի են նման դերակատար գտնել։
Մինչ գրվում էր այս ակնարկը, Կահիրեից լուրեր եկան՝ ՀԱՄԱՍ-ը և ՖԱԹՀ-ը գրեթե պայմանավորվել են Գազայի հատվածում և Արևմտյան ափին համատեղ կառավարման կառուցվածքի մասին: Գուցե սա հենց այն է, ինչ կարելի է անվանել առաջին քայլ: Չնայած…
Թարգմանությունը՝ ԳՄ-ի
