Այսօրվա իրադրությունը ճիշտ գնահատելու և վերլուծելու համար պետք է անդրադառնալ մեր պատմությանը, իսկ այն ապացուցում է, որ բարդ կյանքն առաջացնում է գոյատևման հզոր հոգեբանական մեխանիզմներ, այդ պատճառով հայերս արտակարգ լավ ենք հարմարվում ամեն ինչին։ Անկախ նրանից՝ հայը երկրագնդի որ մասում է գտնվում, միանգամից հարմարվում է իրավիճակին, իսկ օրինապաշտ հայերն ավելի լավ են ապրում։ Այն ազգերը, որոնք ծանր պատմություն ունեն, ստիպված ձևավորել են հոգեբանական այնպիսի մեխանիզմներ, որոնք ապահովում են նրա գոյատևումը։
2020-ի նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարությունն ընթերցելիս ծագող առաջին հարցն այն է, թե ի՞նչ մանդատով են ռուս խաղաղապահները մուտք գործում Արցախ։ Սա այն հարցն է, որը նման տեքստի տակ ստորագրելուց առաջ խաղաղապահ առաքելություններից փոքրիշատե տեղյակ ցանկացած մարդ պետք է ուղղեր ինքն իրեն։ Խաղաղապահների մանդատը մշտապես ստորագրում են հակամարտության բոլոր կողմերը, այսինքն՝ պետք է լինի խաղաղապահ ուժերի մուտք գործելու հարցով կոնսենսուս, հակառակ դեպքում այդ ուժերի տեղակայումն արդեն իսկ մեծ հարցականի տակ է
Առանց Արցախի՝ հայ-ադրբեջանական հարաբերություններ չեն կարող լինել։ Ադրբեջանական դիրքորոշման համաձայն՝ Արցախի խնդիրը փակված է, մեզ ևս ստիպում են հաշտվել այդ հանգամանքի հետ։ Բաքուն ասում է՝ Արցախի խնդիր չկա, նույնիսկ նման վարչական միավոր կամ շրջան գոյություն չունի Ադրբեջանի կազմում, խնդիրն օրակարգից հանվել է, Հայաստանի և Ադրբեջանի հարաբերությունները դարձել են ուղղակի, և իրենց պատկերացմամբ՝ այդ «խոչընդոտը» մեկընդմիշտ վերացել է։ Նշանակում է՝ ըստ Բաքվի՝ հարաբերությունները պետք է կառուցվեն առանց Արցախի խնդիրը շոշափելու։
Իշխանության գալու առաջին իսկ օրերից Նիկոլ Փաշինյանը Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը հանձնել է այլոց, հիմնականում՝ Ռուսաստանին։ Այսօր այնքան ծանր վիճակում ենք, որ Հայաստանն արտաքին քաղաքական քայլեր չի կարող անել։
Եթե մի հրաշքով Նիկոլը թողներ-գնար, որպես քաղաքացի հասկանար, որ այդպես ավելի արագ կհարթվի բզկտվածությունը, կարագանա ներքին կոնսոլիդացիան, ամեն ինչ շատ ավելի հարթ կգնար։ Շատ երկրներում ղեկավարներն ամենափոքր հարցերի պարագայում՝ չնչին գնաճի, որևէ սխալ բառի, ձևակերպման, արտահայտության, հեռանում են։
Խորհրդարանական երկու ընդդիմադիր խմբակցությունների միջև որևէ սկզբունքային տարաձայնություն չկա, թեև ամենատարբեր հարցերում կարող են տարակարծություններ լինել, իսկ իրական ընդդիմադիր դաշտում ՀՀԿ-ն երբեք «ընկերական կրակ» չի նախաձեռնում, շատ հաճախ դրան նույնիսկ չի արձագանքում։ Երբ, այսպես կոչված, «ընդդիմության ընդդիմությունը» թիրախավորում է խորհրդարանական ընդդիմադիր խմբակցություններին, մենք չենք պատասխանում, քանի որ դա անիմաստ կլիներ։ Այդ հարցը հեշտ լուծելի է պարզ հեռախոսազանգով, և այն մարդիկ, որոնք դժգոհ են մեր որևէ գործողությունից, կարող են զանգել մեզ, ի վերջո՝ բոլորս իրար ճանաչում ենք։
Եթե դիտարկենք իրադարձությունները, ակնհայտ է, որ երբ կա ձևակերպված փողոցային պայքար, կարելի է գեներացնել նաև խորհրդարանական ճգնաժամ։ Ընդդիմադիր գործիչների պաշտոնազրկումներն ԱԺ-ում կարող են նպաստել խորհրդարանական ճգնաժամին, բայց դժվար է միանշանակ հաստատել դա։ Ի վերջո, պատգամավորները կարող են նաև հրաժարվել մանդատներից, և դա կարող է ուղեկցվել բողոքի համալիր փողոցային գործողություններով։
«Ազգային ոգին վերացել է, մարդիկ են խոսում, որոնք որևէ կապ չունեն արցախյան ազատամարտի հետ։ Ամեն ինչ տրվել է կեղծիքի, ստի, շատ բան արժեզրկվել է։ Մենք չկարողացանք իմաստնանալ, մենք արդար չեղանք, հասարակությանը չներկայացրինք մեր գենի ամբողջական պատկերը։ Մենք պետության արժանի կլինենք միայն այն ժամանակ, երբ ուժը կհամախմբի բոլորիս։ Հարկավոր է մեռնել հանուն նպատակի, ինչպես իռլանդացիները»։
Ռուբեն Վարդազարյանի նկատմամբ խորհրդարանն անվստահության գործընթաց էր սկսել դեռևս 2020-ի նոյեմբերին՝ «վնգստացող դատավորներ» արտահայտության անթույլատրելիության մասին նրա արած պնդումից հետո։ Ապա 2021-ի մարտին Վարդազարյանի հետ խորհրդարանական հարցուպատասխանի ժամանակ իշխող մեծամասնությունն ակնհայտ քաղաքական հրահանգով լուրջ ճնշում գործադրեց նրա վրա։ Նպատակը նրան հրաժարականի դիմում գրելուն դրդելն էր։
Ո՛չ պատերազմի ընթացքում, ո՛չ էլ դրանից հետո Հայաստանը չկարողացավ ապահովել մեր դաշնակիցների աջակցությունը, և նրանք ձեռքերը լվացին արցախյան հիմնահարցի քաղաքական կարգավորման հարցում։ Առհասարակ, պատերազմի միջոցով Արցախի խնդիրը լուծելու՝ Ադրբեջանի փորձի վերաբերյալ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահները որևէ բացասական տեսակետ չեն հնչեցրել։
«Նման դատավորները տարբեր շրջանակներում ընդունում են, որ եթե քաղաքական իշխանության տեսանկյունից այդ գործերն ավելի զգայուն են, իրենք էլ պետական մեխանիզմի մի մաս են, և հակադրվելը ճիշտ չի լինի։ Նրանք փորձառու են այդ հարցերում և շատ լավ հասկանում են, թե քաղաքականապես զգայուն գործերով ինչ որոշումներ պիտի կայացնեն, և կայացնում են։ Նրանք դա համարում են օրինաչափ, չեն կարծում, թե անում են մի բան, որն օրենքի, արդարության և իրավունքի տեսանկյունից անթույլատրելի է։ Այդ դատավորները ոչ միայն 2018-ից հետո մնացին, այլև նրանց տեսակը հաղթեց սկզբունքային դատավորների տեսակին»:
Դիմադրության շարժման շարքերում բազմաթիվ են այն մարդիկ, որոնք որևէ քաղաքական կուսակցության հետևորդ չեն, նրանք ուղղակի Փաշինյանի ընտրած ճանապարհը չեն ընդունում, այդ պատճառով էլ սա լայնածավալ շարժում է։ Այն մի քանի խնդիր ունի, նախևառաջ՝ մոբիլիզացնել մարդկանց, օգտագործել այն մեթոդները, որոնցով Փաշինյանը եկավ իշխանության։ Բայց նրան կրկնելը սխալ է, քանի որ շարժումն այդպիսով դառնում է կանխատեսելի և նմանվում շախմատում մրցակցիդ քայլերը կրկնելուն։ Եթե սոցիալական կամ հանրային հակամարտությունների ժամանակ կողմերը չեն բանակցում, մնում են այլընտրանքները։
Մեր երկիրն այսօր պատմական իրադարձությունների կիզակետում է։ Ցավալի է, որ պատերազմից մեկուկես տարի անց հանրությունը չունի այն հարցի պատասխանը, թե ինչո՞ւ ընկավ Շուշին, և ո՞վ է դրա պատասխանատուն։ Իրավապահ մարմինները քննություն են իրականացրել, պետք է պարզեին՝ ո՞ւմ կողմից և ինչպե՞ս է կազմակերպվել Շուշիի պաշտպանությունը, ի՞նչ բացթողումներ են եղել այդ ընթացքում, որ ունեցանք նման հետևանք։
Վերջին տարիների ընթացքում մենք անցանք ողբերգական ճանապարհ, որը հայ ժողովրդի պետականության պատմության մեջ պատմական հնարավորության դեգեներացման և այլասերման դասական օրինակ է՝ ի դեմս հայաստանյան և սփյուռքյան քաղաքական, տնտեսական, գաղափարական, գիտական վերնախավերի։ Սա համահայկական վերնախավային ճգնաժամ է։ 1988-ի շարժման խորհուրդն այն էր, որ խորհրդային կրթություն ստացած մարդիկ, որոնք ինտելեկտուալ էին, ունեին որոշակի արժեհամակարգ, ձերբազատվեցին գաղափարական կաշկանդումներից։ Այն ուներ իր նախադեպը՝ 1965-ի շարժումը, երբ հողերի վերադարձի, հիշատակման վայրի՝ Ծիծեռնակաբերդի ստեղծման պահանջներ դրվեցին, և դա տեղի ունեցավ, այսինքն՝ կուտակված էներգիան հրաբխի նման ժայթքեց
«Փաշինյանի իշխանությունը հրահրեց պատերազմ՝ նախապես իմանալով, որ պարտվելու է՝ ազատվելու Արցախի բեռից։ Մնում է երկրորդ հանգամանքը՝ ռուսական ռազմաբազան։ Վրաստանը նախ ազատվեց ռազմաբազայից, հետո գնաց պատերազմի։ Այս իշխանությունը համարում է, որ գրեթե լուծել է Արցախի խնդիրը, առջևում ռազմաբազայի հարցն է։ Միգուցե կան մարդիկ, որոնք համարում են, որ ռուսական ռազմաբազան պետք է հանվի, բայց Հայաստանի համար դա կործանարար է։ Աբխազիայում աբխազներ են բնակվում, Օսիայում՝ օսեր, իսկ Արցախը մեր պատմական հողն է, այնտեղ հայեր են ապրում, և մենք չենք կարող համեմատվել։ Ի վերջո՝ այս ամենի արդյունքը Հայաստանում Թուրքիայի հայտնվելն ու նրա գերիշխանությունն է»,- ամփոփեց Շավարշ Քոչարյանը:
«Փաշինյանի վերջին ելույթին հաջորդած ծափահարությունները խայտառակ էին։ Մենք պետք է նրա կերպարն ամբողջապես հասկանանք։ Նա 2018-ին եկավ «Մերժի՛ր Սերժին, որ ես դառնամ վարչապետ, կամ Հայաստանը վարչապետ չի ունենա» կարգախոսով, այլ գաղափարաքաղաքական ծրագիր նա չուներ։ Փաշինյանն իրադրությունը ճիշտ է որսում, մեր խնդիրն է՝ հասկանալ՝ ինչը նրան դարձրեց վարչապետ և գլխակեր»։
Ցանկացած քաղաքական պայքար ներառում է մի շարք բաղադրիչներ, որոնցից մեկն էլ նյարդերի պայքարն է։ Իշխանությունը համարժեք չի արձագանքում ընդդիմադիր ալիքին, նրանց խոսքերը, կոչերը հետևանք են նյարդայնության, և մի շարք այլ երևույթներ էլ ցույց են տալիս, որ իշխանությունը շատ լուրջ է վերաբերվում այս շարժմանը, վստահաբար ոչ միշտ է հաջողում թաքցնել սեփական վախերը։
Այն, ինչին մենք ականատես ենք այսօր, այլևս լոկ ընդդիմադիր շարժում չէ, այն համաժողովրդական պայքար է, և Ազատության հրապարակում կամ երթերին միայն կուսակցականներ չեն, խոսքն արդեն քաղաքական պայքարի կամ իշխանության մասին չէ։ Մարդիկ միանում են ընդդիմության նախաձեռնություններին բոլորովին այլ ընկալումներով։ Այս շարժման հասցեատերը Փաշինյանը չէ, այլ հանրությունը և արտաքին աշխարհը։ Շարժումը բարձրաձայնում է Հայաստանի և Արցախի ապագայի հետ կապված մտահոգություններ, այն լայնածավալ է, ընդգրկում է հանրապետության ամբողջ տարածքը՝ ուզեն իշխանությունները, թե ոչ։
Երբ ես եկա Ազատության հրապարակ, միայնակ էի, որևէ մեկին իմ մտադրության մասին չէի պատմել. սա դասական իմաստով նստացույց չէ, այլ իրազեկման շուրջօրյա ակցիա։ Այս մեկ շաբաթվա ընթացքում մեր նպատակն այն էր, որ Ազատության հրապարակն ամեն օր՝ 24 ժամ շարունակ, լինի ուշադրության կենտրոնում․ այստեղ են գալիս տարբեր տարիքի մարդիկ, այդ թվում՝ նախկին պաշտոնյաներ։ Ոմանք ՔՊ անդամներ կամ աջակիցներ են, նրանք ասում են, որ հասկացել են՝ այս իշխանությունը երկիրը տանում է կործանման, և միանում են մեզ։
«Փաշինյանն ասում էր, որ Արցախի ժողովուրդն իրեն չի ընտրել, և ինքն իրավունք չունի նրանց ներկայացնելու, այդ ինչպե՞ս է հիմա նրա ճակատագիրը որոշում։ Փաշինյանը պատրաստվում է երկիրը տանել Ադրբեջանի հետ խաղաղության պայմանագրի և դրանով ճանաչել Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը»։
Մենք ակնկալիք չունեինք, որ մեկ հանրահավաքով ընդդիմության պահանջները կդառնան իշխանության գործունեության հիմնական սկզբունքները, բայց մեզ համար շատ կարևոր էր ևս մեկ անգամ և վերջնականապես քաղաքական ուժերի և հասարակության կողմից այդ սկզբունքներն ու պահանջները ձևակերպելը։ Անշուշտ, բրյուսելյան, ինչպես և դրան նախորդած բոլոր հանդիպումներին հայկական շահը ներկայացված չէր, իշխանությունը որդեգրել է պարտվողական ուղին, գնում է «զիջել ամեն ինչ՝ հանուն խաղաղության» սկզբունքով։
Լայնամասշտաբ պատերազմը հավանական է, Ադրբեջանը զինվում է նորագույն զենքերով։ Օրինակ՝ «Բայրաքթարը», որը 2020-ի պատերազմի հիմնական գործոնն էր, հիմա կատարելագործվել է։ Դա ռազմավարական ԱԹՍ է, դրանով Ադրբեջանն ո՞ւմ դեմ է կռվելու, երբ չորս հարևան ունի։ Այդ երկրի ռազմական բյուջեն իրական թվերով կավելանա մոտ 50 տոկոսով, քանի որ գազի գներն էապես աճել են, ինչը մեջքից հարված էր Ռուսաստանին։
Ստեղծված բարդ ռազմաքաղաքական իրավիճակը ստիպում է, որ մենք սթափ գնահատենք այսօր առկա իրադրությունը, նախևառաջ՝ թուրք-ադրբեջանական տանդեմի դրսևորած հանցագործ վարքը, որը ոչ միայն Արցախում է, այլև ՀՀ սահմաններին, մեր երկրի ներսում։ Այդ երկրները, գնահատական չստանալով միջազգային հարթակում, օգտվելով իրավիճակից՝ շարունակում են ճնշումը Հայաստանի և Արցախի վրա։
Արցախում ստեղծված իրավիճակում մեղք ունեն նախևառաջ՝ իշխանությունը, հետո՝ ընդդիմությունը, և ապա միայն օտարը՝ ռուս խաղաղապահները։ Ընդդիմության խնդիրը կառավարելը չէ, այլ բացերը տեսնելն ու քննադատելն է, այս իմաստով՝ իրավիճակի սրման և զոհերի պատասխանատուն օրվա իշխանությունն է, և նրան չի կարելի ներել իր խորամանկությունները։
«2020-ի նոյեմբերի 9-ի հայտարարությամբ Արցախն այսօր պատանդ է։ Եթե առանց կրակոցի տալիս ենք Քարվաճառն ու Քաշաթաղը, նշանակում է՝ Արցախը հայտնվում է պատանդի կարգավիճակում։ Ո՞ր ազգն իր հայրենիքի մի հատվածը կզիջի թշնամուն»,- ասաց քաղաքական գործիչը։
Եթե համարենք, որ այս իշխանությունն անփորձ ու անգրագետ է, կարող է նրա արած հայտարարությունների կապակցությամբ տարակուսանք առաջանալ, բայց եթե հարցին մոտենանք այն վստահությամբ, որ սա դրսից բերված իշխանություն է և գործում է բացառապես ի շահ Ադրբեջանի և Թուրքիայի, ամեն ինչ տեղն է ընկնում։
44-օրյա պատերազմում պարտվել է քաղաքական և ռազմական հրամանատարությունը, առաջին հերթին՝ գերագույն հրամանատարը, պատասխանատվությունը նրանն է և ոչ թե շարքային զինվորինը: Ակնհայտ է, որ առնվազն աղետալի նոյեմբերի 9-ից հետո պետք է լիներ այլ իշխանություն։ Աննախադեպ բան է՝ այս իշխանությունն ամբողջ աշխարհին ադրբեջանական թեզեր է ներկայացնում, որոնք կասկածի տակ են դնում մեր 30 տարվա պայքարը հանուն ճշմարտության, ազգային-պետական շահերի, հարցականի տակ է դնում յուրաքանչյուր հայի և հայաստանցու գոյության իմաստը։
