Սերոբ Խաչատրյան

Վերջին տարիներին ծնողները, աշակերտները, քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչները դժգոհում էին դպրոցական դասագրքերից։ Այդ դժգոհությունները մեծ մասամբ ընդունելի էին, քանի որ 2007-2011թթ. տպագրված դասագրքերը մշակվեցին կարճ ժամանակում և անբավարար մասնագիտական փորձի պայմաններում։ Հաշվի առնելով նախորդ փորձառությունը, թվում էր, թե այս անգամ նախարարությունն ավելի լավ է նախապատրաստելու դասագրքերի տպագրության գործընթացը։ Դրա համար կային նաև որոշակի հիմքեր։

Վերջին 30 տարիներին մեր թույլ տված ամենակոպիտ սխալը կատարյալ անտարբերությունն է ապագայի նկատմամբ։ Մենք միշտ զոհաբերել ենք ապագան հանուն ներկայի, հանուն այսրոպեական խնդիրների լուծման։ Հանրապետության հրապարակի շենքերի վնասումը ևս մեկ անգամ ցույց է տալիս, որ մեզ բացարձակապես չի մտահոգում ապագան։ Կարևորը՝ հենց հիմա և հենց հրապարակում «հեքիաթ» ապահովենք, մարդկանց «աչքի շոկոլադներ» տանք։ Իսկ թե 100 տարի հետո ինչ կլինի այդ շենքերի հետ, դա մեզ հետաքրքիր չէ, քանի որ այդ ժամանակ մեզանից ոչ ոք այլևս չի լինի։

Հասկանալի է, որ չափորոշիչների փորձարկումը բազմաթիվ խոցելի կետեր ուներ։ Օրինակ՝ եթե երեխան 6 տարի սովորել է հին չափորոշիչների հիման վրա գրված դասագրքերով և 7-րդ դասարանում՝ ընդամենը 1 տարով, փորձարկում ես նոր չափորոշչի հիման վրա պատրաստված կամ հին չափորոշչին համապատասխանող դասագրքերից պատճենված նյութեր, ապա ինչպե՞ս կարող ես պարզել՝ նոր չափորոշիչը լա՞վն է, թե՞ վատը։

Ուսուցիչների պարտադիր ատեստավորման գործընթացը լուրջ վերանայումների կարիք ունի։ Այն, ինչ տեղի ունեցավ վերջին երկու տարիներին, կարելի է համարել ժամանակի և գումարի անարդյունավետ վատնում։ Իհարկե, սա ամենևին չի նշանակում, որ եղել են հաջողության առանձին պատմություններ կամ ստացված դասընթացներ։ Բայց, ընդհանուր առմամբ, գործընթացն արդյունավետ չէ։ Նախ, չափազանց ցածր է ծրագրի ֆինանսավորումը։

Հայաստանի կառավարությունը որոշել է կամավոր ատեստավորման համակարգը ներդնել նաև այլ ոլորտներում։ Այս որոշումը հապճեպ է, քանի որ դեռևս առկա չեն բավարար հիմնավորումներ՝ պնդելու, որ ուսուցիչների կամավոր ատեստացիան արդարացրել է և բերել է հաջողություններ։

Հուլիսի 26-ին ավարտվեց բուհերի թափուր տեղերի համար հայտեր ներկայացնելու ժամկետը։ Շուրջ 800 դիմորդներ դուրս են մնացել մրցույթից։ Եվ նրանց հնարավորություն է տրվում ներկայացնել 6 հայտ այն մասնագիտությունների գծով, որոնցում թափուր տեղեր են առկա, և քննությունները համընկնում են։ Սա մի շարք բուհերի և մասնագիտությունների համար վերջին հնարավորությունն է՝ համալրելու առկա բաժնի տեղերը։

Պետք է կտրուկ մեծացնել ուսուցիչներին տրվող արտոնությունները։ Քանի որ մենք տարիներ շարունակ անտեսել ենք ուսուցիչներին, հիմա փրկության միակ ձևը նրանց թանկ վճարելն է։ Առանց չափազանցության, Քիմիայի, Ֆիզիկայի, Աշխարհագրության, Կենսաբանության ուսուցիչներն արդեն մտնում են մանկավարժության «Կարմիր գիրք»։

Մենք պետք է հասկանանք, որ Հայաստանում ինստիտուտները, այդ թվում` դպրոցները, ուժեղ չեն։ Եվ նման իրավիճակում թելադրող են դառնում, այսպես կոչված, «գորշ կարդինալները»։ Հայաստանին ամենամեծ վնասը հասցնում են ոչ թե կաշառակերները, կաշառատուները, այլ «հարցեր լուծողները»։ Հենց նրանք են մարդկանց առաջարկում կաշառքով հարցեր լուծել։ Այս մարդկանց համար կարևոր չէ, թե ով է իշխանության։ Նրանք աշխատում էին և’ նախկինների օրոք, և’ ներկաների։

2018թ.-ի հեղափոխությունից հետո կրթության ոլորտում հայտարարված առաջին փոփոխություններից մեկն այն էր, որ 9-րդ և 12-րդ դասարանի աշակերտները պետք է կենտրոնացված քննություններ հանձնեն։ Այդ փոփոխության նպատակն այն էր, որ պատասխանատվության ենթարկվեն այն ուսուցիչները և տնօրենները, որոնց աշակերտները ցածր արդյունք են ցուցաբերում։ Նախարարության այս նպատակն այնքան էլ լավ չընդունվեց դպրոցների կողմից, քանի որ այն դիտարկվեց՝ որպես պատժիչ նախաձեռնություն։ Բայց հասկանալի պատճառներով, գրեթե բոլորը ողջունեցին այս նախաձեռնությունը։

Վերջին շրջանում Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի (ԿԳՄՍ) նախարարությունը հանդես է գալիս բազմաթիվ առաջարկներով, որոնց իրագործումը հսկայական ֆինանսական և  այլ ռեսուրսներ է պահանջում։

Տարիներ շարունակ Հայաստանի ուսուցիչները խոսում էին դասարաններում աշակերտների առավելագույն թույլատրելի թիվը նվազեցնելու մասին։ Ներկայումս Հայաստանի դպրոցներում աշակերտների առավելագույն թիվը մեկ դասարանում կարող է լինել 30-35։ Նոր նախագծով առաջարկվում է այդ թիվը դարձնել 20-25։

Նախկինում մտածում էի, որ Հայաստանի կրթության համակարգի զարգացման համար անհրաժեշտ են ռազմավարություն, բարձրակարգ ծրագրեր։ Բայց տարիների ընթացքում եկել եմ այն եզրակացության, որ կրթության զարգացման նախապայմանը իրար հետ աշխատելու կարողությունն է։ Գիտնականների շրջանում կա կարծիք, որ, այլ կենդանիների համեմատ, մարդկությունը շատ ավելի մեծ զարգացում է ունեցել այն պատճառով, որ մարդիկ կարողանում են մեծ խմբերով համագործակցել։

Նախորդ շաբաթվա հրապարակման մեջ նշել էինք, որ վերջին մեկ տարում Հայաստանի դպրոցների ուսուցիչների թիվը շուրջ 900-ով նվազել է։ Այս հրապարակման մեջ փորձենք հասկանալ, թե ինչ փոփոխություններ են արձանագրվել ուսուցիչներին վերաբերող վիճակագրական տվյալներում։  Այս հրապարակման մեջ օգտագործված տվյալները պաշտոնական են և վերցված են Վիճակագրության պետական կոմիտեի հրապարակումներից։

Մանկավարժական համալսարան դիմելը դեռևս չի նշանակում, որ բոլոր դիմորդները երազում են ուսուցիչ աշխատել։ Կան դիմորդներ, որոնք Մանկավարժական համալսարան են դիմում, քանի որ ուսման վարձը ցածր է, ընդունվելը՝ ավելի հեշտ։   

Կրթության համակարգի մասին մեր պատկերացումները հաճախ շատ պարզունակ են։ Մենք կրթության համակարգը հաճախ պատկերացնում ենք առասպելի տրամաբանությամբ։ Այսինքն՝ գալիս է մի հերոս, որը փոխում է ամեն ինչ։ Օրինակ, երբ 2018թ. հեղափոխությունից հետո փոխվեց նաև կրթության համակարգի ղեկավար կազմը, շատ լուրջ մարդիկ գրում էին, որ իրենք արդեն հանգիստ են կրթության ոլորտի համար, քանի որ նոր ղեկավարները կարճ ժամանակ անց կձևավորեն զարգացած կրթական համակարգ։

Անհավասարությունների, անարդարությունների պատճառով մենք հսկայական մարդկային ռեսուրս ենք կորցնում, որը բացասաբար է ազդում մեր երկրի տնտեսության ու մնացած ճյուղերի վրա։ Կրթության ոլորտում առկա ամենափոքր անհավասարությունը, անարդարությունը պետք է ուշադրության արժանանա։    

Անցած շաբաթ համացանցում հայտնվեց մի տեսանյութ, որում Երևանի դպրոցներից մեկի ուսուցիչը գրքով հարվածում է աշակերտին։ Նմանատիպ երևույթները մեր հասարակությունում արժանանում են երկակի գնահատականի։ Մի մասն ասում է, որ բռնությունն անթույլատրելի է։ Մյուսներն ասում են, որ այսօրվա երեխաները շատ անդաստիարակ են, և դժվար է նրանց հետ աշխատելը։

Հիմա նախարարությունը պետք է զգուշանա, որ 70%-ի շեմը հաղթահարող ուսուցիչների թիվն արհեստականորեն չմեծանա՝ կեղծիքների դիմելու պատճառով։ Չմոռանանք, որ մեր մշակույթում կեղծելը, խաբելը, արտագրելը, իրար հետ պայմանավորվելը շատ մեծ տարածում ունեն։ Քանի որ նախարարությունը աշխատավարձի բավականին կտրուկ բարձրացում է նախատեսել, ապա կոռուպցիոն ռիսկերը կտրուկ մեծանալու են։    

Դժվարանում է հասարակությանը բանականի, տրամաբանականի սահմաններում պահելը։ Բանականը և տրամաբանականը կառուցվում են ընդհանրության, ունիվերսալության վրա։ Բայց մեր հասարակությունն այնքան պառակտված է, որ ոչ մի ունիվերսալ կանոն չի գործում։ Նման պայմաններում շատ դժվարանում է ուսուցչի գործը, որը փորձում է երեխաներին բանականի ու տրամաբանականի մասին սովորեցնել։

Դպրոցների տնօրենների ընտրության գործընթացը շարունակում է մնալ Հայաստանի կրթության ամենացավոտ խնդիրներից մեկը։ Իրականում շատ կարևոր է, որ Հայաստանի դպրոցներն ունենան բարձրակարգ տնօրեններ։ Ոչ մի նախարար, փոխնախարար, վարչության պետ չի կարող կրթության համակարգում լուրջ փոփոխությունների հասնել՝ առանց դպրոցների կառավարման որակը բարձրացնելու։

Արժեքների վրա կենտրոնանալը մեզ պետք է, քանի որ ժամանակակից աշխարհում սոցիալական ցանցերն ամբողջությամբ կազմաքանդում են մարդկանց կապող թելերը։ Մեծ թափ է ստանում անտագոնիզմը։ Մասնագետներն արդեն խոսում են այն մասին, որ մենք թևակոխել ենք Բաբելոնյան աշտարակաշինության փուլ, երբ ամենը մեկը խոսում է իր լեզվով, և մարդիկ իրար չեն հասկանում։ Հասարակությունը պառակտվում է՝ վատ օրինակ դառնալով կրթական համակարգի համար։

Ճանապարհներից մեկն այն է, որ պետք է ուսուցչի հեղինակությունը բարձրացնել։ Բայց եթե արդեն ունենք ուսուցիչներ, որոնք կոպիտ ուղղագրական սխալներ են անում, իրենց առարկայի մասին հասարակ բաներ չգիտեն, աշակերտների հետ լավ չեն վարվում, ինչպե՞ս թաքցնենք այս ուսուցիչներին։ Այդ ուսուցիչներին աշխատանքից ազատելը հեշտ չէ, քանի որ փոխարինողներ չկան։ Կարող ենք ստեղծել ուսուցչի մասին իդեալական պատկերացումներ, բայց իրականությունն այնքան աղաղակող ու լայնամասշտաբ է, որ ծածկել չենք կարող։ Այն փուլում ենք, որ այլևս թաքցնելու, մարդկանց մոլորեցնելու տարբերակներ չունենք։

Կրթության նախարարությունը սկսել է խոսել կրթության խնդիրների մասին։ Վերջերս հանրային քննարկման ներկայացված Կրթության զարգացման մինչև 2030թ. պետական զարգացման ծրագրի ամենածավալուն հատվածը կրթության խնդիրների ներկայացումն է։ Սա արդեն առաջընթաց է, քանի որ նախկինում նախարարությունը չէր համաձայնում խնդիրների լրջության հետ։ Երբեմն հնչում էին տեսակետներ այն մասին, որ մի շարք մասնագետներ ամեն ինչի մեջ վատն են տեսնում։ Հնչում էին նաև հավաստիացումներ, որ շուտով լավ է լինելու։

Հայաստանի կրթական քաղաքականության վեկտորը փոխվում է։ Խոսքը հատկապես վերաբերում է հանրակրթության ոլորտին։ Նախարարությունը բացահայտ հայտարարում է, որ հանրակրթության ոլորտում կան բազմաթիվ խնդիրներ։

Արդյո՞ք մենք կարողանում ենք ապահովել որակյալ կրթություն մարզային բուհերում։ Հասկանալի է, որ երևանյան շատ բուհերում էլ վիճակը բարվոք չէ։ Բայց մենք ի՞նչ ենք ուզում։ Ուզո՞ւմ ենք ունենալ շատ բուհեր, որոնք աշխատատեղեր են ստեղծում, բարձրագույն կրթությունը դարձնում են հասանելի, բայց տալիս են ոչ մրցունակ շրջանավարտներ։ Թե՞ ուզում ենք ունենալ ավելի քիչ բուհեր, որոնք տալիս են որակյալ կրթություն, մրցունակ շրջանավարտներ։

Հայաստանի կրթության ոլորտում հետաքրքիր զարգացումներ են տեղի ունենում, որոնք լրջագույն խնդիրներ և հնարավորություններ կարող են ստեղծել պետական, ֆորմալ կրթության համար։ Կրթության ոլորտում աննախադեպ թափով զարգանում է զուգահեռ համակարգը։ 1970-ական թվականներին չեխ պոետ, ռոք երաժիշտ Իվան Յուրուսը և իր խմբի երաժիշտները ձերբակալվեցին կառավարության գծին չհետևելու համար։

Վերջապես հրապարակվեց Կրթության զարգացման պետական ծրագիրը։ 6 տարի պահանջվեց ծրագրի նախագիծը հանրային քննարկման ներկայացնելու համար։ Այս ընթացքում մշակվեց ծրագրի 4-5 տարբերակ։ Շատ լավ է, որ նախարարությունը հետ կանգնեց զարգացման ծրագիր չունենալու մտքից։

Հայաստանի դպրոցներում խորանում են որոշ առարկաների դասավանդման խնդիրները։ Դրանք պայմանավորված են մասնագետների, նյութատեխնիկական բազայի բացակայությամբ կամ սակավությամբ։ Թեև պաշտոնապես դպրոցներում դասավանդում ենք 20-ից ավելի առարկաներ, բայց քիչ թե շատ նորմալ դասավանդվում են Հայոց լեզուն և գրականությունը, Հայոց և Համաշխարհային պատմությունը, Հայ եկեղեցու պատմությունը, Մաթեմատիկան, Աշխարհագրությունը, Անգլերենը։

«Հանրակրթության մասին» ՀՀ օրենքի փոփոխությունները երկրորդ ընթերցմամբ ընդունվեցին։ Իշխանությունն ունի մեծամասնություն խորհրդարանում, ընդդիմությունն էլ առանձնապես հետաքրքրված չէ կրթության թեմաներով։ Արդյունքում՝ օրենքը հեշտությամբ ընդունվեց։

Ձևավորվեցին բուհերի հոգաբարձուների խորհուրդները և ընտրվեցին խորհրդի նախագահները, քարտուղարները։ Փորձենք հասկանալ, թե ինչ տրամաբանությամբ ընտրվեցին խորհուրդների նախագահները։ Ի տարբերություն, 2018-2021թթ. խորհուրդների, այս անգամ 3 բուհերում խորհրդի նախագահներ դարձան ներկա և նախկին 3 փոխվարչապետներ։ Այսինքն՝ կառավարությունը 3 բուհերում ունի ավելի բարձր քաղաքական ներկայացվածություն, քան նախկինում։