Ցածր վստահության ու կույր հավատի պարադոքսը․ համոզման իշխանություն
Հայաստանի ամենաանբացատրելի իրողությունը գործող իշխանության գոյությունն է՝ ապրված ողբերգությունների ու շարունակվող մարտահրավերների պայմաններում։ Այս հակասությունը բացատրելու բոլոր փորձերը հանգում են միագիծ գնահատականների՝ հասարակությունն անտարբեր է, իշխանությունը մանիպուլացնում է․․․
Փաստն այն է, որ ժողովուրդը հանդուրժում է իշխանությանը, որի պաշտոնավարման տարիները չափվում են մի քանի հազարավոր զոհերով ու կորսված հայրենիքով։ Եվ չնայած օջախային ընդվզումներին, հանրությունն ընդհանուր առմամբ հաշտ է ստեղծված իրողությունների հետ և առնվազն իր պասիվությամբ թույլ է տալիս իշխանությանը՝ շարունակել իր հակապետական, բայց հանրության կողմից դիմադրության ոչ արժանի գնահատվող գործունեությունը։
Բացատրությունների որոնման գործընթացում գրեթե չի քննարկվում տարբերակը, որ գուցե հանրությունը հավատում է իշխանությանը։ Հավատում է, որ Ադրբեջանի բոլոր պահանջները կատարելով, նվաստացուցիչ զիջումների գնալով, ի վերջո, հաստատվելու է բաղձալի խաղաղությունը։ Նման թեզին արձագանքողների մեծ մասը կնետի՝ ինչպե՞ս կարելի է հավատալ մի իշխանության, որը 7 տարի շարունակ խաբում է ժողովրդին։ Այս արդարացի հարցադրման գոյությունը, սակայն, չի բացառում հնարավորությունը, որ հանրությունը կարող է իսկապես հավատալ իշխանության ստին, որքան էլ՝ դրա կեղծ լինելն ակնհայտ է ոչ իշխանական դիրքերում քաղաքականությամբ զբաղվողների համար։
Իհարկե, այս թեզին էլ կարելի է հակադրել սոցիոլոգիական տարբեր հարցումների տվյալներ, ըստ որոնց, իշխանության հանդեպ հանրային վստահությունը խայտառակ ցածր է։ Բայց դա կլինի մեխանիկական հակադարձում, որովհետև սոցիոլոգիայի չափած վստահությունը և հավատը՝ ավելի լայն իմաստով, միանգամայն տարբեր հասկացություններ են։ Առողջ բանականության համար վիրավորական է ընդունել, որ հանրությունը կարող է հավատալ գործող իշխանությանը։ Բայց հավատը պարտադիր չէ, որ լինի բանականորեն ռացիոնալ։
Ավելին՝ հնարավոր է, որ մարդիկ ոչ թե ուղղակի հավատում են իշխանությանը, այլ նրանց հավատացնում են։ Իսկ դրանք, չնայած թվացյալ նմանությանը, տարբեր հասկացություններ են։
«Ժամանակակից հասարակությունը հետևում է համոզման իշխանությանը: Նախագահները, գեներալները կամ առաջնորդներն այնքան ուժեղ չեն, որ իրենց զինվորներին պարտադրեն մասնակցել մարտի: Այս առաջնորդներին հնազանդվում են, քանի որ ինստիտուտները, նորմերը և համոզմունքները մեծ հեղինակություն և բարձր կարգավիճակ են հաղորդում նրանց: Նրանց հետևում են, քանի որ մարդկանց համոզում են հետևել»,- գրում են նոբելյան մրցանակակիրներ Տարոն Աճեմօղլուն և Սայմոն Ջոնսոնը «Իշխանություն և առաջադիմություն» գրքում, որը նվիրված է տեխնոլոգիաների զարգացման հազարամյա ընթացքի վերլուծությանը։
Նրանք քննարկում են մարդկության առաջադիմությունը՝ պայմանավորված տեխնոլոգիաների ոչ միայն դրական, այլ նաև հաճախ չքննարկվող անտեսվող բացասական հետևանքները, դրանց արդյունքում միլիոնավոր մարդկանց պատճառված տառապանքները։
Չթերագնահատելով տեխնոլոգիաների կարևորությունը, գրքի հեղինակները փորձում են կոտրել ցանկացած առաջադիմության կուրորեն հավատալու կարծրատիպը, որը մարդկությանն ուղղեկցել է պատմության գրեթե ողջ ընթացքում։ Աճեմօղլուն և Սայմոնը եզրակացնում են, որ պատմության տարբեր փուլերում միլիոնավոր մարդկանց հնարավոր է եղել պարտադրել միայն էլիտաների և ազնվականների համար դրական հետևանքներ ունեցող, իսկ պարզ մարդկանց տառապանքներ պատճառող տեխնոլոգիաներ՝ առաջին հերթին համոզման իշխանության և օրակարգ թելադրելու կարողության շնորհիվ։
Բայց այնպես չէ, որ մարդկության պատմության հազար տարվա ընթացքում տեխնոլոգիաները զարգացել են միայն կույր հավատի շնորհիվ և պատճառել են միայն տառապանքներ։
Աճեմօղլուն ու Սայմոնը բերում են մի շարք օրինակներ, երբ այս կամ այն երկրում որպես առաջադիմություն ներկայացվող նոր տեխնոլոգիաները կա՛մ ամբողջությամբ մերժվել են, կա՛մ ենթարկվել են փոփոխությունների։ Բայց դրանք տեղի են ունեցել միայն այն դեպքերում, երբ կոնկրետ հասարակությունում, իշխող էլիտաներից բացի, եղել են նաև զարգացած մտավորականներ, քաղաքական միավորումներ, որոնք համոզման իշխանությամբ պարտադրվող տեխնոլոգիաներին ու վերևից թելադրվող օրակարգերին համադրել են իրենց այլընտրանքային օրակարգերը։
«Համոզման իշխանության», օրակարգերի թելադրման մենաշնորհի և այլընտրանքների միջոցով դրան հակակշռելու մոդելը կիրառելի է ոչ միայն տեխնոլոգիաների, այլ նաև քաղաքականության պարագային։
Հայկական ներկայիս իրականությունը՝ իր բազմաթիվ առանձնահատկություններով, վկայում է, որ քաղաքական վերնախավը տիրապետում է համոզման իշխանությանը և օրակարգեր սահմանելու մենաշնորհին։
Գնահատականները, որ դա ամոթալի է, ապաբարոյական, հակապետական, չեն փոխում իրերի դրությունը։ Իսկ դա հնարավոր է փոխել միայն այն դեպքում, երբ համոզման իշխանության ազդեցությամբ ստին հավատացող հանրությանը ներկայացվի այլընտրանք՝ հասկացության ոչ թե հռետորաբանական, այլ բովանդակային իմաստով։ Այն, որ հանրությունը դեռևս հավատում է անհաշվելի անգամներ իրեն խաբած իշխանությանը, միայն միամտության, մակերեսայնության ու անտարբերության արդյունք չէ։
Հանրությունը շարունակելու է հավատալ այնքան ժամանակ, քանի դեռ չի ներկայացվել իրական այլընտրանք, որն իշխանության առաջարկածը դավաճանական ու հակապետական գնահատելուց բացի, ցույց կտա, թե ներկայացնողներն ինչպես են լուծելու խաղաղության խնդիրը, որը ոչ թե լուծելու, այլ խաղաղության անվան տակ պատերազմ երաշխավորելու միջոցով իշխանությունը կարողացել է հավատացնել հանրությանը։ Ոչ թե հավատացնել, այլ համոզել հետևել իրեն։
