Եկեղեցու դեմ պայքարող չարաբաստիկ Մուղդուսին ցմահ չմնաց իշխանության. ինքը չապրեց, ընտանիքը աքսորվեց. Ավագ Հարությունյան

«Ինչպես նախորդ դարաշրջաններում, այնպես էլ խորհրդային դարաշրջանում Հայաստանյաց առաքելական եկեղեցին մնաց որպես հայ ժողովրդի թիկունք, անգամ խորհրդային պետականության ամրապնդման աջակից»,-այսօր «Եկեղեցին՝ պետականության ակունքներում» խորագրով պատմաբանների համաժողովի ժամանակ ասաց պատմաբան Ավագ Հարությունյանը՝ անդրադառնալով 20-րդ դարի 20-30-ական թթ. Հայ առաքելական եկեղեցու դերին:

Նրա խոսքով՝ Խորհրդային շրջանը մեր Եկեղեցու բարդ ու վտանգներով լեցուն փուլն էր. եկեղեցին զրկվել էր նախկին իրավունքներից ու արտանություններից, և ի տարբերություն ԽՍՀՄ մյուս Հանրապետությունների՝ Խորհրդային Հայաստանում մեր Եկեղեցին նաև միակ հանրապետական նշանակության կառույցն էր՝ իր բացասական հետևանքո, քանի որ պետությունն իր ողջ հարվածը կենտրոնացրել էր միմիայն Հայաստանյաց առաքելական եկեղեցու վրա:

«Կրոնի և Եկեղեցու դեմ պայքարում իշխանությունը նաև սոցիալական հենարան ուներ. զանգվածների տարերային անաստվածությունը, արդեն բոլշևիկյան ոգով դաստիարակված սերնդի՝ Եկեղեցուց օտարումը, մարտնչող աթեիզմի համատարած քարոզչությունը էապես խարխլել էին սոցիալական վատթար վիճակում գտնվող Խորհրդային Հայաստանի բնակչությանը»,-ասաց պատմաբանը:

Բանախոսը նկատեց՝ Կոմկուսի հրահանգով ֆիզիկական բնաջնջման վտանգի առաջ կանգնեց հոգևորականությունը՝ որպես, ինչպես այն ժամանակ էին ասում, հակախորհրդային շահագործող դասակարգ:

«Վերացվեց ծխական քահանաների ինտիտուտը, և հոգևորականությունը սակավաթիվ պահպանվեց միայն Մայր աթոռում: 1938թ. Մայր աթոռում մնացել էր 8 հոգևորական՝ արդեն զառամյալ, անառողջ վիճակում: Բռնաճնշումների ենթարկվեցին ծխական քահանայից մինչև Կաթողիկոս: Հայաստանյաց առաքելական եկեղեցին զրկվեց տիրապետող պետական եկեղեցու կարգավիճակից»,-ասաց Ավագ Հարությունյանը:

Ըստ նրա՝ գործնականում սակայն, որ Եկեղեցին անգամ բռնաջնջումներով և համատարած քարոզչությամբ հնարավոր չէ վերջնական լուծարել, իշխանությունները որդեգրեցին Եկեղեցու քաղաքականությունը նվազագույնի հասցնելու քաղաքական ուղեգիծ:

«Եկեղեցին զրկվել էր առնվազն Խորհրդային Հայաստանի ժողովրդին համախմբելու գործառույթից… Ցավով պետք է նշեմ, որ Խորհրդային հակակրոնական գաղափարախոսության հիմնավորման գործընթացին ակտիվորեն մասնակցեց նաև այն ժամանակվա պաշտոնական պատմագիտությունը: Իշխանությունը մշտապես ոտնահարում էր պետությունից Եկեղեցու տարանջատման սկզբունքը և պարբերաբար խառնվում Եկեղեցու ներքին գործերին, շեփորահարում «եկեղեցական հակահեղափոխության» միֆը»,-ասաց Ավագ Հարությունյանը՝ հավելելով, որ հոգևորականը չէր կարող անգամ բարեգործություն կատարել և ենթակա էր ամենախիստ պատիժների՝ գույքի զրկումից մինչև աքսոր ու մահապատիժ:

Պատմաբանը շեշտեց՝ հակաեկեղեցական քաղաքականությունը ամրապնդվեց սահմանադրորեն. Եկեղեցին զրկվեց ընտրական ու քաղաքացիական իրավունքներից, դադարեց իրավաբանական անձ լինելուց:

«Այնուամենայնիվ, Եկեղեցին շարունակեց գործել անգամ աթեիստական պայմաններում: Հայաստանյաց առաքելական եկեղեցին չվերացավ և անգամ ԽՍՀՄ խստ միակարծության պայմաններում մնաց միակ կառույցը, ում գաղափարախոսությունը տարբերվում էր Կոմկուսի գաղափարախոսությունից»,-ասաց Ավագ Հարությունյանը:

Ըստ նրա՝ երբ 1937թ. մարդահամար անցկացվեց, պարզվեց, որ 16 և ավելի բարձր տարիքի քաղաքացիների շրջանում հավատացյալներն ավելի շատ են, քան անհավատները:

«Միայն Հայրենական մեծ պատերազմից հետո Կոմկուսն էապես փոխեց Եկեղեցու նկատմամբ քաղաքական ուղեգիծը, անգամ լուծարեց մինչ այդ պետության անսահմանափակ աջակցությունը վայելած «մարտնչող անաստվածների միությունը»»,-ասաց պատմաբանը:

Ավագ Հարությունյանը նշեց՝ 1920-30-ական թթ. մոտ 10 Կենտկոմի առաջին քարտուղար է եղել, այսօրվա տերմինով ասած՝ վարչապետների կամ Ազգային ժողովի նախագահների թիվը՝ ավելի շատ:

«Արդարադատության նախարարներ, Գերագույն դատարանի նախագահներ, Հանրապետության դատախազ, Ներքին գործերի նախարար, Պետանվտանգության նախարար…Հարյուրից անցնող գործիչներից պպատմության մեջ հիշվում են հատուկենտ անուններ՝ Մյասնիկյան, Խանջյան, ու էլի 1-2 հոգի: Նրանց անունները մոռացության են մատնվել: Մյուս կողմից, Եկեղեցու դեմ պայքարող գործիչների գերակշիռ մասը, առնվազն 90%-ը, եթե չգնդակահարվեց, ապա աքսորվեց, արժանացան նույն այն ճակատագրին, որին իրենք արժանացնում էին հոգևորականներին: Չարաբաստիկ Մուղդուսուն՝ Ներքին գործերի կամ Պետանվտանգության նախարարին, թվում էր, որ ինքը ցմահ պետք է մնա իշխանության, բայց ոչ միայն ինքը գնդակահարվեց, այլև կնոջն էլ աքսորեցին, երեխաներին էլ»,-ասաց Ավագ Հարությունյանը:

Վերջինիս պնդմամբ՝ Հայ առաքելական եկղեցին Ռուս ուղղափառ եկեղեցուց տարբերվում էր նրանով, որ Խորհրդային Հայաստանում ընդհատակյա եկեղեցի ու զինված ապստամբություն չեղավ, ի տարբերություն Խորհրդային Ռուսաստանի:

«Հիշում եք՝ մի քանի տարի առաջ Վեհարանի դիվանատուն քաբաբ ուտելով «նոր մարտնչողներ» մտան: Այն ժամանակ էլ կային, կոչվում էին ազատ եկեղեցականներ: Բայց ո՞վ է հիշում նրանց անունը: Ժամանակին, որ մահացան, թաղող էլ չունեին… Եկեղեցու դեմ պայքարողների բարոյական տեսլականը գարեջուր վաճառելուն է հանգում: Անցյալ դարի 20-30-ական թթ. այդքան կուսակցական ու պետական գործիչները մոռացության մատնվեցին, և հիշվում են Գևորգ 5-րդ Սուրենյանցը և Խորեն 1-ին Մուրադբեկյանը»,-ասաց պատմաբանը:

Նա բերեց նաև մեծավաստակ պատմաբան Աշոտ Հովհաննիսյանի օրինակը:

«Նա նախորդ դարի 20-30-ական թվականներին Կոմկուսի 1-ին քարտուղարն էր, Լուսավորության ժողկոմը և Եկեղեցու դեմ պայքարի գլխավոր պատասխանատուն: Ի՞նչ եղավ… Բախտը բերեց, Ստալինը չգնդակահարեց, աքսորեց, աքսորից վերափոխված վերադարձավ ու գրեց կոթողային «Նալբանդյանն ու նրա ժամանակը» աշխատությունը: Աշոտ Հովհաննիսյանը դասախոսել էր Էջմիածնում, կերել էր Էջմիածնի հացը, ծախսել փողը, բայց դարձել Էջմիածնի դեմ պայքարի գլխավոր առաջամարտիկը: Եվ չնայած այդ հանգամանքին, 100 տարի հետո Գարեգին 2-րդի հոգածությամբ ու երջանկահիշատակ պրոֆեսոր Պետրոս Հովհաննիսյանի աշխատասիրությամբ Մայր աթոռը տպագրեց Աշոտ Հովհաննիսյանի հոդվածների ժողովածուն: Ինչպես Գևորգ Սուրենյանց կաթողիկոսն ու Խորեն Առաջին Մուրադբեկյանը, այնպես էլ Գարեգին 2-րդն է պատնության մեջ մնալու, ով չասաց՝ մեր դեմ այդքան պայքարել է, ինչ ցեխ ու մուր ասես, մեզ վրա թափել է ու տպագրեց արժեքավոր աշխատությունը»,- ասաց Ավագ Հարությունյանը:

Մանրամասները՝ տեսանյութում: