Հրանտ Տէր-Աբրահամեան

Որևէ բարոյական, սովորութային, այլև՝ իրավական համակարգ չի կարող դիմանալ հետևողական տրամաբանական քննադատությանը: Այլ կերպ ասած՝ ցանկացած բարոյական, սովորութային, իրավական համակարգ կարող է հեշտությամբ կազմաքանդվել, քայքայվել, վերացվել, եթե դա հետևողականորեն և անզիջում կերպով ենթարկվի տրամաբանական քննությանը:

Հոկտեմբերի 27-ը միշտ էլ եղել է և դեռ վստահաբար երկար լինելու է ներքաղաքական պայքարի մեջ օգտագործվելիք թեմաներից մեկը: Որպես դրա կազմակերպիչ և պատասխանատու՝ անվանվել են հնարավոր բոլոր ներքին խոշոր դերակատարները:

Հայաստանը պատերազմի մեջ է:Պատերազմները տարբեր են լինում՝ պարտադիր չէ ճակատում զենքերը կրակեն: Բացի սովորական իմաստով պատերազմից, լինում են սառը պատերազմներ, լինում են տեղեկատվական, քարոզչական, տնտեսական, լինում են նաև, հին կրոնական լեզվով ասած՝ «երևոյթ և աներևոյթ թշնամիների» դեմ:

Ինձ թվում է՝ հայաստանյան քաղաքական ուժերն այդպես էլ մինչև վերջ չհասկացան, թե Հայաստանում ի՛նչ է տեղի ունենում վերջին երեք-չորս տարում, թե ի՛նչ՝ մեզնից ավելի ուժեղ, հոսանքի մեջ ենք մտնում, գործընթացի բուն՝ խորքային էությունը:

Վերջին առնվազն երեք տարվա մեջ Հայաստանը մտել է անկայունացման շրջափուլ: Սա տարբերվում է նախորդող փուլերի ներքին պայքարից, որի դրսևորումները որքան էլ պահի տակ սուր լինեին, տևական ապակայունացման մասին խոսք չի եղել:

Հայաստանն «ավելցուկով» պետություն է: Իր չափի, միջազգային կալիբրի, տիպի (հետսովետական) պետության համար Հայաստանի փաստացի ինքնիշխանության և սուբյեկտության չափն ավելին է, քան սովորաբար լինում է նման դեպքերում: Հայաստանը մի քիչ իր «գլխից վեր թռած» պետություն է: Դրա պատճառն ու հիմքը Ղարաբաղյան խնդիրն է:

Ղարաբաղի հարցի կարգավորման մասին քննարկումներում մի կարևոր, թեև ոչ միշտ նկատելի նրբություն կա: Դա այն տրամաբանությունն է, համաձայն որի՝ քանի որ մենք չենք կարող Ադրբեջանին «կապիտուլյացիայի» ենթարկել (ենթադրաբար՝ Ադրբեջանն է՝լ մեզ), դրա պատճառով էլ կոնֆլիկտն անվերջ ձգվում է, չի ավարտվում, ու, որ հետևաբար՝ միակ տարբերակը մնում է փոխզիջումը, իսկ փոխզիջման գնալն էլ նշանակում է՝ միջազգային երաշխիքներով խաղաղության հաստատումը:

Կարող ենք ասել, որ կա գերակայող երկու խոսակցություն՝ «հող է հանձնում-չի հանձնում» իշխանություն-ընդդիմություն խաղի զուտ քարոզչական թեման և «խաղաղություն-պատերազմ» թեման, որը ժամանակ առ ժամանակ փորձում են բարձրացնել, այսպես կոչված, «հ/կ սեկտորի» ներկայացուցիչները՝ դա էլ բացարձակապես արտաքին աշխարհից փոխառած կաղապարների շրջանակներում:

Հայաստանի պետական հիմնը, նաև՝ դրոշն ու զինանշանը փոխելու, սովետականին վերադառնալու միտքը նոր չէ: Այդ առաջարկները հնչում են դեռ 90-ականների սկզբից, և այդ տարիներից ի վեր ժամանակ առ ժամանակ բարձրացվում են այլևայլ անհատների և խմբերի կողմից:

«Ավտորիտար Իրանի» մասին պատգամավոր Հայկ Կոնջորյանի ելույթի հատվածը, կանխատեսելիորեն մեծ աղմուկ առաջ բերելով և բուռն քննարկվելով, նույնքան կանխատեսելիորեն արագ մոռացվեց՝ տեղը զիջելով ընթացիկ այլ թեմաների քննարկմանը:

Բազմակուսակցական քաղաքական խաղի կանոնն էլ դա է՝ երկիրը պետք է կործանման եզրին լինի՝ ըստ ընդդիմության, և հակառակը՝ զարգանա՝ ըստ իշխանության: Եթե չես ուզում, կարող ես այս խաղից չխաղալ, բայց եթե խաղում ես՝ կանոններից մի բողոքիր:

Իրական քաղաքականությունը ճիշտ հակառակը պետք է լինի՝ հենվելով ժողովրդական վստահության վրա, մերժել «խաչակրաց» առաջարկները, և վերահաստատել Հայաստանի ինքնիշխանությունը:

Անշուշտ, կարևոր է, որ ժողովրդական մեծամասնության կամքն իրոք ունենա իր հակակշիռները, որպեսզի փոքրամասնության շահերն ու իրավունքները չոտնահարվեն, բայց, պետք չէ սա շփոթել և խառնել բուն ժողովրդավարության հետ:

Հուսանք, ոչ մեկին չենք հիասթափեցնի, եթե շրջանցելով քարոզարշավային քարոզչության բավականին կանխատեսելի մանրամասները, որոնք, չնայած իրենց թվացյալ գերակտուալությանը, միևնույն է, մոռացվելու են ընտրությունների հաջորդ օրն իսկ, շարունակենք, մեր «ոչ ակտուալ» պրպտումներն ապագա քաղաքական խաղի քարտեզի շուրջ:

Քաղաքական խաղը ձգտում է բևեռացումների և հակադրումների: Դա ոչ թե ինչ-որ մեկի չար ցանկությունից է, այլ խաղի բնույթից է: Ո՛րևէ խաղ ձգտում է հակադրության: Այդ իսկ պատճառով այստեղ բնականից թույլ են «կիսատ» դիրքերը, նույնիսկ, եթե դրանք տրամաբանորեն, բարոյապես կամ որևէ այլ առումով ճիշտ են:

«Նոր Հայաստանի» քաղաքական խաղը ոչ թե ավարտվելու է կամ վերջնական կայուն տեսք է ստանալու ԱԺ գալիք ընտրություններով, այլ դեռ նոր սկսվելու է դրանցով և դրանցից հետո: ԱԺ ընտրությունների արդյունքները թեև կարևոր, բայց ոչ միակ վճռորոշ մասն են լինելու այդ՝ դեռ կայանալիք քաղաքական խաղի քարտեզի:

Երևանը պաշտոնապես դառնում է Հայաստանի մայրաքաղաք 1918-ին, երբ հռչակվում է Հայաստանի Հանրապետությունը: Բայց էականը դրա պաշտոնական հռչակումը չէ, այլ դրան նախորդող մի քանի տարիների իրադարձությունները:

Ցուցակները մարդկության պատմության ուղեկիցներն են հնագույն ժամանակներից: Ուշադիր և ջանասեր պատմաբանը, որը միաժամանակ և քաղաքագետ է, պրպտելով առաջին հայացքից անկենդան և չոր ցուցակները, հաճախ դրանցից ավելի շատ բան կիմանա, քան ծավալուն ու մանրամասն տեքստերից: Ծավալուն տեքստերը հաճախ ստեղծվում են թաքցնելու կամ ծաղկեցնելու համար իրողությունները: Չոր ու ցամաք, անբովանդակ ցուցակները, դրանց կառուցվածքը, տողատակը, դասավորությունը պատմում են […]

Շատ է խոսվում այն մասին, որ մեր քաղաքական կյանքի գլխավոր սպառնալիքներից է նոր քաղաքական մենաշնորհի ձևավորումը: Իբր նախկին իշխանության օրոք դա՛ է եղել գլխավոր խնդիրը՝ պատճառը բոլոր մյուս խնդիրների, այսօր էլ նոր մենաշնորհն է դառնալու այդպիսին, ուստի՝ և մինչև ընդհանրապես մենաշնորհների խնդիրը չլուծվի, ոչինչ չի փոխվի:

Ընտրական նոր օրենսգրքի հետ կապված իրավիճակը բավականին քննադատվեց (փաստարկները հայտնի են, այստեղ չենք կրկնի): Սակայն այդ քննադատությունն արդարացի կարող է լինել, մեր կարծիքով՝ միայն իրավիճակային, բայց ոչ սկզբունքային տեսակետից:

Որևէ կառավարություն չի կարող էապես ավելին լինել, քան այն հանրությունը կամ հանրային շերտերը, որոնցից ինքը ծնվել է, և որոնց ինքը ներկայացնում է: Մեկ-երկու քայլ առաջ լինել պարտավոր է, բայց մի քանի գլուխ բարձր լինել չի կարող:

Կայանալիք արտահերթ ընտրությունները, որքան էլ կարևոր քաղաքական հանգրվան են, սակայն այն պատկերացումը, թե դրանք վերջնական հանգուցալուծում են տալու ընթացիկ քաղաքական խաղին, վերջնական մի իրավիճակ են արձանագրելու, հիմնովին սխալ կարող ենք համարել:

Ռուսական տիրապետության ամբողջ՝ գրեթե 100-ամյա շրջանում (1828-1918) թթ., Արևելյան Հայաստանը մնաց առանց այդ էլ՝ ոչ աշխարհի ամենազարգացած կայսրության առավել հետամնաց, չզարգացող մասերից մեկը, Ռուսաստանի յուրահատուկ կույրաղիքը՝ նույնիսկ ի համեմատություն հարևան՝ այսրկովկասյան այլ երկրամասերի:

Կոնկրետ բովանդակայինը պետք է գա հասարակությունից: Բայց ինչպիսի՞ հասարակությունից: Բախտի քմահաճույքին թողած, իր պոտենցիալ մրցակիցներից՝ ներսի և դրսի ուղեղներից անհամեմատ ավելի աղքատ և թույլ, չկազմակերպված հանրությունից ծիծաղելի է սպասել ինքնուրույն քաղաքական դաշտի ձևավորում: Հենց այստեղ է պետության գործը՝ նպաստավոր պայմաններ ստեղծել, որպեսզի մեծամասնությունը կարողանա մրցակցել ուժեղների հետ:

Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին 19-րդ դարի սկզբում ընդհանուր առմամբ դրական երևույթ է համարվել ոչ միայն՝ սովետական (բաց թողած վաղ սովետական շրջանի ավելի բարդ մոտեցումները), այլև՝ նախասովետական շրջանում՝ թե՛ հայ առաջադիմականնների՝ լիբերալների, թե՛ պահպանողականների կողմից, և որակվել է՝ որպես «ազատագրում»:

Ծովահենները սովորական ավազակներ են, որոնք կողոպտում են նավերը և խլում ուրիշի հարստությունը: Ինչո՞ւ է այդ դեպքում նրանց շուրջ ստեղծված ռոմանտիկ լեգենդ, ինչո՞ւ է ծովահենների կերպարը գրավիչ, ինչո՞ւ է ամեն տղա մանուկ հասակի իր երազանքներում նախընտրում լինել ծովահեն, այլ ոչ թե, օրինակ՝ սրբակենցաղ մեկը:

Ադրբեջանի նախագահի մամլո քարտուղարը՝ Ազեր Ղասիմովը, սեպտեմբերի 17-ին պատասխանել է Հայաստանի վարչապետի Երրորդ մասում նախըտրական հանրահավաքի ընթացքում տեղի ունեցած ելույթին:

«Արդյո՞ք պետք է Հայաստանում սոցիալիզմ» հարցն առաջին հայացքից անտեղի, ոչ արդիական, վերացական-տեսական և պարապությունից դրդված է թվում: Իրականում, սակայն, հենց այսօր դա մի քանի առավել արդիական հարցերից մեկը պետք է լինի:

Մեր պատմության դասագրքերն արհամարհանքով են խոսում Երևանի խանության մասին, և ներկայացնում այն գրեթե միայն բացասական գույներով: Սա մտած է մեր գիտակցության մեջ:

Հակադրվողն ինչո՞ւ է վախենում իր հակադրումից: Ինչպե՞ս է պատկերացնում գորշ կամ «գույնզգույն» լինելով՝ իր խաղը: Ինչպե՞ս կարող է նեղացկոտը, նվնվացողը, «վույ աման հես ա կախելու են»-ը հաջողության հասնի այս կյանքում: