Բարոյականը և տրամաբանականը

Որևէ բարոյական, սովորութային, այլև՝ իրավական համակարգ չի կարող դիմանալ հետևողական տրամաբանական քննադատությանը: Այլ կերպ ասած՝ ցանկացած բարոյական, սովորութային, իրավական համակարգ կարող է հեշտությամբ կազմաքանդվել, քայքայվել, վերացվել, եթե դա հետևողականորեն և անզիջում կերպով ենթարկվի տրամաբանական քննությանը:

Կարևոր չէ՝ տվյալ դեպքում խոսքը «լա՞վ», թե՞ «վատ», մեզ համար ընդունելի կամ անընդունելի, «հի՞ն», թե «նոր», «ավանդակա՞ն», թե՞ «նորարարական» բարոյական, սովորութային, իրավական համակարգի մասին է: Խոսքն անխտիր բոլո՛ր, ցանկացած բարոյական-սովորութային-իրավական համակարգերի մասին է: Դրանցից ոչ մեկը կառուցված չէ, և չի կարող ըստ սահմանման՝ կառուցվել զուտ տրամաբանության հիմամբ: Ցանկացած փորձ՝ սկսած Սոկրատեսից և Պլատոնից՝ մինչև քրիստոնեական աղանդներ և կոմունիստական, նաև՝ լիբերալ ուտոպիզմ, կառուցել՝ իբր մաքուր «տրամաբանական», «գիտական» բարոյականություն և իրավակարգ, ոչ միայն ձախողվել և ձախողվելու են, այլև դոգմատիկ դիկտատուրաների վերածվելու միտում ունեն, կոնֆլիկտային են իրենց էությամբ և հաճախ էլ թանկ գին ունեն՝ ընդհուպ մինչև մարդկային կյանքեր:

Ի դեպ, սրանք բոլորն էլ ժառանգականորեն միմյանց հետ կապված են՝ հին պլատոնիզմը, քրիստոնեական ծայրահեղ դրսևորումները, կոմունիստական և լիբերալ ուտոպիաները, բայց սա առանձին թեմա է….

Լավ է թե վատ, բայց մարդկության պատմության փաստ է, որ այլևայլ բարոյական, սովորութային և իրավական համակարգերը կառուցված են այլ սկզբունքներով և հիմքերով, քան տրամաբանությունը: Ոչ թե մեկը՝ բարոյականը ճիշտ է, իսկ մյուսը՝ տրամաբանականը՝ սխալ, կամ էլ՝ հակառակը, այլ դրանք տարբեր՝ միմյանց հետ որոշ չափով առնչվող, բայց երբեք չնույնացող տիրույթներ են, «աշխարհներ են»: Տրամաբանության կացնով կարելի է քանդել ցանկացած բարոյական համակարգ, բայց կարելի չէ կառուցել նորը:

Մարդկային մշակույթն ընդհանրապես հիմնված է պայմանականությունների վրա: Ոչ թե պայմանականությունները շատ են մշակույթում, այլ հենց պայմանականություններն են հիմքը՝ առանց պայմանականությունների՝ չկա մարդկային մշակույթ, մշակույթն ինքը հենց պայմանականություն է՝ այն, ինչ որ բնական է՝ բնությունից է բխում, ոչ էլ տրամաբանական է: Օրինակ, շատ «բնական» է ուտել գետնից կամ հատակից, բայց մարդն այն է, ով ուտում է սեղանին, գորգին, ամանից և այլն՝ նայած մշակույթ, բայց չկա այնպիսին, ուր մարդն ուտի գետնից: Ցանկացած բնական՝ կենդանական, բնազդային դրսևորում՝ ուտելուց մինչև սեռական հարաբերություն և այլն, մարդը վերածել է մի յուրահատուկ «ծիսակարգի», ուր մարդկայինն արտահայտվում է հենց պայմանականության միջոցով:

Այդ պայմանականություններն այնքան ինքնին պարզ են մեզ համար, որ մենք նույնիսկ չենք նկատում դրանք: Բայց եթե հանկարծ մեկը հանի դրանց «մեր տակից», ապա, մարդկայինի և ոչ մարդկայինի տարբերությունն՝ ինքնին մի պայմանականություն, կվերանա նույն պահին: Իսկ դրանց «հանելն» այդքան էլ բարդ չէ: Պարզագույն իսկ տրամաբանական քննադատություն կարող է վերացնել մարդկային պայմանականությունների մեծ մասը շատ կարճ ժամանակում:

Օրինակներս գուցե գռեհիկ թվան, բայց դրանք բավականին համոզիչ են և ակնառու: Օրինակ, ոչ ոք չի կարող տրամաբանորեն հիմնավորել, թե ինչո՞ւ չի կարելի մերկ քայլել փողոցում ամառվա շոգին՝ այն երկրներում, ուր դրա եղանակը կա: Կարելի է, իհարկե, մի քանի սխոլաստիկ փաստարկ բերել, բայց դրանք վստահաբար արագորեն կջարդվեն հետևողական տրամաբանության կողմից, եթե մեկի մտքով անցնի նման հարց դնել:

Մեծ հաշվով, մերկ ման չգալու հիմքում մի պայմանականություն է, բայց դա այնքան կարևոր պայմանականություն է, որ չի եղել Երկրագնդի երեսին նույնիսկ ամենահետամնաց համարվող մի ցեղ, որ այդ պայմանականությունից դուրս լինի: Նման օրինակների շարքը կարելի է շարունակել՝ չեմ ուզում չափից ավելի խորանալ, որպեսզի ավելի ևս չծանրացնեմ գրվածքս ինքնին պարզ և մեծամասմբ ոչ այնքան պարկեշտ օրինակներով: Բայց ցանկացած մեկը կարող է ինքնուրույն կազմել մի մեծ ցուցակ նման պայմանականությունների, որոնք որևէ տրամաբանությունից դուրս են, բայց միաժամանակ՝ մարդկային վարքի ու բարքի ունիվերսալ հիմքերից են:

Խնդիրն այստեղ այն չէ, որ որևէ բարոյական համակարգ անփոփոխ է և անքննելի է: Ճիշտ հակառակը՝ չկա մի բարոյական համակարգ, որն անընդհատ շարժման, փոփոխության, զարգացման մեջ չլինի, բացի, թերևս, մի քանի առավել հիմնարար կանոններից: Հենց էդ է, որ չկա ու չի եղել միասնական, բոլոր ժամանակների ու տեղերի համար մեկ բարոյական համակարգ, այլ դրանք միշտ էլ պատմականորեն փոփոխելի են հենց նույն հանրության մեջ: Բայց խնդիրն այն է, որ չի կարելի և հնարավոր չէ «կացնով» մոտենալ նման հարցերին, ոչ էլ դոգմատիկ՝ միակ ճշմարտության դիրքերից: Այստեղ հնարավոր է միայն նուրբ, զգույշ և մտածված մոտեցումը, եթե նույնիսկ նպատակ են դնում ինչ-որ տարրեր փոխել, նորոգել:

Կարող է թվալ, որ խնդիրը վերաբերում է միայն ինչ-որ հնամենի սովորությունների, բայց ոչ «բարձր» հարցերին: Բայց դա այդպես չէ: Ոչ միայն դուրսը մերկ ման չգալու կամ գետնից չուտելու հին և համամարդկային սովորությունները, այլև, օրինակ, արդիական այնպիսի իրավական հասկացությունները, ինչպիսին է, օրինակ, մարդու իրավունքները, հնարավոր չէ հիմնավորել՝ ոչ տրամաբանորեն, ոչ էլ, առավել ևս, գիտականորեն: Կարելի է, իհարկե, մի փոքր ձև թափել, իբր մարդու իրավունքների և նման շատ իրավական հղացքների հիմքում կա ինչ-որ ավելի հիմնավորում, քան պարզապես հավատքն ու կամքը, բայց դա ինքնախաբեությամբ զբաղվել սիրողների համար է:

Մաքուր գիտական տեսակետից մարդու իրավունք հասկացությունը հիմնավորելը նույնքան ծիծաղելի է, որքան փողոցում մերկ ման չգալու սովորությունը հիմնավորելու փորձը: Կենսաբանության տեսակետից մարդը ոչնչով չի տարբերվում ցանկացած այլ կենդանի էակից, իսկ նրա կյանքի գինն ավելին չէ, քան ցանկացած այլ կյանքի, օրինակ, ճանճի կյանքի գինը:

Նա, ով կարծում է, որ մարդն ու ճանճն իրարից էապես տարբեր են, թող մի օր լուրջ մտածի այն մասին, թե արտաքումտ այդքան տարբեր էակների մարմնի կառուցվածքի ընդհանուր պլանը որքան նման է, և, որ մարդն ու ճանճն ունեն ընդհանուր գեներ, այսինքն՝ ծագում են նույն նախնուց: Որքա՞ն թանկ է ճանճի կյանքը: Իսկ նրա իրավո՞ւնքը: Եթե, ենթադրենք, որ կան մարդուց նույնքան ավելի հզոր էակներ, որքան մարդն է ճանճից, ապա նրանց համար էլ նույնքան ծիծաղելի կարող են հնչել մարդու կյանքի արժեքի և մարդու իրավունքի մասին հարցերը:

Ի վերջո, Ջեք Լոնդոնի հերոսներից Ծովային գայլը մեզնից ավելի շուտ ձևակերպել էր այս մտքերը: Որևէ երևույթի գինը, ասում էր նա, ձևավորվում է դրա պահանջարկով և արտադրության ծախսով: Ի՞նչն այս աշխարհում ավելի էժան արտադրություն ունի, քան կյանքը, հարցնում էր նա: Մի տղամարդ տեսականորեն կարող է բնակեցնել մի մայրցամաք իր սերունդներով: Ամեն վայրկյան միլիարդներով կյանք է ծնվում և մեռնում՝ ինչպե՞ս դա կարող է գին ունենալ, բնության տեսակետից: Տրամաբանությունն անզոր է առարկել նման փաստարկներին, որքան էլ դրանք գռեհիկ հնչեն:

Բայց միաժամանակ, ինքնին պարզ է, որ։ եթե հետևենք Ծովային գայլի տրամաբանությանն, ապա, մարդկային մշակույթից ոչինչ կարող է չմնալ: Ոչ միայն բարոյական ու սովորութային, այլև իրավական համակարգից, ոչ միայն «ավանդականից», այլև՝ «արդիականից»: Այն, որ մարդու կյանքն արժեք է, և, որ մարդն էլ ունի իրավունքներ, նույնքան հավատքային և կամային դրույթ է, ինչպես բոլոր բարոյական և իրավական պայմանականությունները: Այնպես որ պետք չէ կտրել այն ճյուղը, որի վրա նստած ենք բոլորս:

Անհատի իրավունքները պետք է հարգվեն: Պետք է հարգվեն նաև բարոյական և սովորութային ավանդույթները: Եթե դրանց միջև բախում կա, ապա դա այն կոնֆլիկտներից չէ, որը հնարավոր է և մանավանդ՝ պե՛տք է լուծել կռվով ու արյամբ: Մանավանդ, երբ իրավական հարցը՝ մի կողմից, իսկ ավանդական բարոյականությունը՝ մյուս կողմից, դառնում է նեղ քաղաքական նպատակների իրացման գործիք, եթե չասենք՝ մանրադրամ, և դա երկուստեք:

Այս կոնֆլիկտը, առավել քան որևէ այլ կոնֆլիկտ, պետք է և կարող է լուծվել միայն խաղաղ կերպով, մտածված և զգուշությամբ: Հասկանում եմ, որ ասածս վերացական կարող է հնչել և ոչ այնքան հասկանալի, մանավանդ, որ այսօր ընդհանուր առմամբ խրախուսելի կերպն այս հարցում կռիվն է, այլ ոչ թե «խաղաղ կարգավորումը» (ի տարբերություն մյուս հարցերի, օրինակ, …Ղարաբաղի հարցի, որտեղ, չգիտես ինչու, հայտարարվում է, որ ճիշտ ու սխալ չկա ու պետք է փոխզիջման գնալ ամեն գնով): Բայց մեկ հոդվածով ես չեմ կարող տալ բոլոր հիմքերը: Բավական է և այնքանը, որ խնդիրը փորձենք նայել մի փոքր այլ և ավելի լայն դիտանկյունից: