Հայաստանի անվտանգության հարցեր

Գրառում Գ

Հայաստանի անվտանգության պատմական համակարգը

Մաս 7

Թիֆլիսակենտրոն Հայաստան

Ռուսական տիրապետության ամբողջ՝ գրեթե 100-ամյա շրջանում (1828-1918) թթ., Արևելյան Հայաստանը մնաց առանց այդ էլ՝ ոչ աշխարհի ամենազարգացած կայսրության առավել հետամնաց, չզարգացող մասերից մեկը, Ռուսաստանի յուրահատուկ կույրաղիքը՝ նույնիսկ ի համեմատություն հարևան՝ այսրկովկասյան այլ երկրամասերի:

Եվ, ինչն ավելի կարևոր է մեր շարադրանքի տեսակետից՝ ռուսական տիրապետության շրջանում ստեղծվեց մի դրսակենտրոն հայկական համակարգ, որի դառը պտուղները հայությունը քաղեց 20-րդ դարում, և որի ազդեցությունը մեր վրա որոշ չափով զգացվում է ցայսօր:

Փորձենք ավելի մոտիկից հասկանալ այս խնդիրները:

Սկսենք մի քիչ հեռվից:

Եկեղեցաշինությունը՝ որպես չափանիշ

Հայաստանի, ինչպես և միջնադարյան այլ երկրների պատմության մեջ այս կամ այն շրջանի բարեկեցության իրական աստիճանը ճանաչելու կարևորագույն չափանիշերից է եկեղեցաշինությունը՝ դրա ծավալը և որակը: Երբ այս կամ այն միջնադարյան հանրությունը հարուստ է, նա իր հարստության ավելցուկն ուղղում է եկեղեցիների շինարարությանը: Հայ հասարակությունը՝ ընդհուպ մինչև սովետական փուլ, կարող ենք համարել «միջնադարյան» այս իմաստով: Վերջին մոտ 1000 տարվա մեջ մենք ունենք եկեղեցաշինության մի քանի վերելքային կետ: Դրանցից առավել ուշագրավը 13-դ դարն է և մասամբ 14-ի սկիզբը, ապա՝ 17-րդ դարը: Մեր հայտնի եկեղեցիների մեծ մասը կառուցված է հենց այդ շրջաններում՝ կամ 13-րդ, կամ 17-րդ դարի է: Այս նյութական շոշափելի չափանիշը կարևոր է հաշվի առնել, որովհետև այս կամ այն դարում ապրող մարդիկ սուբյեկտիվորեն կարող են շատ տարբեր կերպ գնահատել իրենց ապրած ժամանակը:

Օրինակ, հենց նույն 13-րդ դարում ապրող մարդիկ իրենց ժամանակը ներկայացնում են՝ որպես անկումային, դառը, աղետներով ու սարսափներով լի, ինչն ընդհանրապես բնորոշ է միջնադարյան մտածողությանը: Եթե հալած յուղի տեղ ընդունենք միջնադարյան աղբյուրների ամեն մի այդ տեսակ գնահատական (իսկ մենք, որպես կանոն, այդպես էլ վարվում ենք, դրա համար էլ մեր պատմությունը ցայսօր ընկալում ենք՝ որպես աղետների ու սարսափների շղթա), ապա միջնադարյան մտածողությունից շատ չենք հեռանա: Բայց ոչ միայն միջնադարի, այլև նոր ժամանակների մարդիկ իրենք իրենց ապրածը սովոր են գնահատել ոչ այնքան կոնկրետ նյութական չափանիշերով, որքան այս կամ այն գաղափարախոսական աշխարհայացքային սխեմաներով, որոնք պարտադրվում են հանրություններին վերնախավերի կողմից:

Դրա համար իրականությունը հասկանալու համար չափազանց կարևոր են գրքային տվյալները, որոնցում հասարակությունը պատմում է ինքն իր մասին ստուգված նյութական շոշափելի տվյալներով:

Այս ամենը հիշատակեցինք մի պարզ համեմատություն կատարելու համար: Արդեն հիշատակված 17-րդ դարը Հայաստանում ակտիվ եկեղեցաշինության դար է, երբ կառուցվում են բավականաչափ հայտնի եկեղեցիներ կամ կապիտալ վերանորոգվում հները, հատկապես՝ Երևան, Էջմիածին, Աշտարակ միջակայքում (մյուս կողմից էլ՝ թե՛ նոր կառուցելիքի, թե՛ վերանորոգվողի որակն այդքան էլ բարձ չէ): Այս իմաստով 17-րդ դարը հակադրվում է իրեն անմիջապես նախորդող 15-16-րդ դդ.-ին, որոնցից չի հասել գրեթե որևէ աչքի ընկնող շինություն:

17-րդ դարը նաև գրական բավականին աշխույժ վերածնության շրջան է՝ նորից գրվում են մեծ ու փոքր պատմական երկեր, այլ ստեղծագործություններ: Ընդ որում, այս ամենը՝ հենց Հայաստանում, այլ ոչ թե՝ Սփյուռքում: Եթե լսեինք միայն ժամանակակիցներին, ապա 17-րդ դարը նույնքան դառն ու անկումային էր, որքան նախորդներն ու հաջորդները, տարբերություն գրեթե չէր զգացվի: Սակայն նյութական փաստերն այլ բան են վկայում՝ եթե կառուցվել են ու նորոգվել են եկեղեցիներ, գրվել են գրքեր, ուրեմն հանրությունը բավականին հարստություն է կուտակել, որի ավելցուկն ի զորու է ծախսել ոչ անմիջական նյութական կարիքների վրա:

Գաղափարախոսությունն ու իրականությունը

17-րդ դարը հիշատակում ենք, որովհետև այն՝ որպես Արևելյան Հայաստանում պարսական տիրապետության հաստատման դար, պետք է համեմատենք ռուսական տիրապետության հաստատման՝ 19-րդ դարի հետ: 17-րդ դարի հայկական վերածնունդը մասնակի էր իր բնույթով, համեստ էր և ընդգրկում էր սահմանափակ տարածք՝ հիմնականում Արարատյան դաշտն ու շրջակայքը: Այն նաև սահմանափակ էր ժամանակի մեջ. արդեն հաջորդ՝ 18-րդ դարում՝ Պարսկական կայսրության թուլացմանը զուգահեռ, վերածննդի նշանները Հայաստանում ևս թուլանում են:

Սակայն, այդքանով հանդերձ, եթե համեմատում ենք այդ շրջանը 19-րդ դարի հետ, երբ Արևելյան Հայաստանը ռուսական տիրապետության տակ էր, ապա տեսնում ենք, որ «պարսկական լծից» «ազատագրվելու» ճարտասանական պնդումները չեն համապատասպանում նյութական հետքերին: Բնականաբար, այստեղ չենք կարող երկար ու բարակ հիմնավորել մեր պնդումը: Միայն նշենք օրինակի համար, որ այսօր էլ, ասենք, Երևանում մինչև 20-րդ դար կառուցված կանգուն եկեղեցիները վերաբերում են 13 կամ 17-րդ դդ.-ին, վերջին խոշոր պատմական երկը, որը գրվել է Հայաստանում մինչև 20-րդ դար, նույնպես 17-րդ դարի է՝ Առաքել Դավրիժեցու պատմությունը, Էջմիածնի եկեղեցիների վերջին խոշոր վերանորոգումը մինչև 20-րդ դար նույնպես 17-ին է արվել:

Սրանք ինքնին բավարար ապացույցներ չեն, բայց բավականին խոսուն օրինակներ են՝ հասկանալու համար, որ կա լուրջ ուսումնասիրության կարոտ խնդիր: Չենք ուզում այստեղ խորանալ այլ վկայությունների մեջ, օրինակ, նրա մասին, որ ռուսական շրջանում է քայքայվում Արարատյան դաշտի ոռոգման համակարգը, որը գործում էր պարսիկների օրոք, որ անկում էր ապրել նաև առևտուրը, և այլն: Սրանք կարող են լինել չափազանցված, բայց նման վկայություններ կան, և դրանք անտեսված են մեր պատմագիտության կողմից, որը Հայաստանի անկումը կապում է միայն «արևելյան» նվաճումների հետ:

Միով բանիվ՝ մեր պատմագիտությունը դեռ խնդիր ունի ապագայում վերջնականապես ստուգելու այն հարցը, թե արդյո՞ք Ռուսաստանին միանալուց հետո Արևելյան Հայաստանի բարեկեցության մակարդակը բարձրացել էր, թե՞ մի բան էլ՝ իջել: Դա անելուց առաջ պետք է վերջնականապես մեկընդմիշտ ձերբազատվել միջնադարյան առասպելաբանությունից, որը երկրորդված է արդիական լուսավորչական առասպելաբանությամբ, թե քրիստոնեական կամ եվրոպական որևէ տիրապետություն ինքնին լավ է ոչ քրիստոնեականից և ոչ «քաղաքակիրթից», վերջնականապես՝ շիկացած երկաթով այրել հայկական արևմտամոլությունը՝ իր ռուսամոլական ճյուղավորմամբ հանդերձ:

Հույսեր և հիասթափություններ

Գրածս կարող է չափազանցություն թվալ, և առարկեն, որ ռուսական տիրապետություն շրջանում այդուհանդերձ, որոշ ուշացմամբ՝ 19-րդ դարի վերջից, նկատելի էր հայկական մի նոր վերածնունդ՝ մշակութային, տնտեսական, քաղաքական և այլն: Դա անշուշտ այդպես է: Բայց այստեղ հարցի մեխն է՝ որտե՞ղ էր այս նոր վերածննդի կենտրոնը: Եվ կրկին հատկապես համեմատելով նախորդ՝ 17-րդ դարի վերածննդի հետ, շեշտվում է, որ եթե վերջինիս դեպքում կենտրոնը բուն Հայաստանն էր՝ Երևանը, Էջմիածինը, Աշտարակը և այլն, ապա ռուսական շրջանի ուշացած վերածնունդը դրսակենտրոն էր, Հայաստանից դուրս էր: Եվ սա գլխավոր խնդիրն է, որը կործանարար ազդեցություն ունեցավ Հայաստանի ապագայի համար:

Երբ ռուսները նվաճում էին Հայաստանը, հայերը հույս ունեին, որ ըստ դեռ Եկատերինայի ժամանակ տրված խոստումների՝ պետք է վերականգնվի Հայոց թագավորությունը՝ ռուսաց հովանավորության տակ: Սա հերթական դրսևորումն էր հայկական ավանդական գաղափարախոսության, թե քրիստոնյա կամ նոր դարերում եվրոպական մի տերություն պետք է ազատի Հայաստանը և շնորհի նրան անկախություն: Ռուսները, սակայն, օգտվելով հայերի աջակցությունից նվաճման ընթացքում, օգտագործելով հայերին՝ որպես ներքին դավաճաններ ու լրտեսներ պարսիկների դեմ, Հայկական թագավորության փոխարեն՝ ստեղծեցին Հայկական Մարզ: Դրա Հայկական անվանումը միաժամանակ հիշեցում և ծաղր էր հայերի հույսերի: Այս մարզն էլ շատ արագ վերացվեց և փոխարենը մտցվեց սովորական վարչատարածքային բաժանում՝ զուրկ ազգային որևէ անվանումներից: Ավելին՝ ռուսական նվաճմամբ վերջնականապես վերանում են հայկական հին անկախության վերջին խոշոր մնացորդները՝ ի դեմս Ղարաբաղի մելիքությունների:

Ռուսական տիրապետության կենտրոնը Այսրկովկասում դառնում է Թիֆլիսը, իսկ ավելի ուշ՝ Բաքուն՝ շնորհիվ իր տնտեսական նշանակության: Ռուսական տիրապետությունը հենվում էր վրաց և թուրք (թաթար) ազնվականության վրա: Հայերը՝ որպես գերազանցապես գյուղացի կամ քաղքենի (բուրժուա), բացի այդ էլ՝ այլադավան քրիստոնյա, խորթ տարր էին թվում ռուսներին ի սկզբանե: Ռուսական տիրապետության շրջանում է, որ Կովկասի թուրքերը՝ այսօրվա ադրբեջանցիները, որոնք դարերի ընթացքում եղել են Օսմանյան կայսրության դեմ Իրանի պատերազմներում հիմնական կռվող ուժը, ձեռք են բերում թուրքակական կողմնորոշման ինքնություն՝ ի հակադրություն նախկին պարսկականի:

Շատ պարսկալեզուներ թրքանում են: Այս գործընթացին, կամա թե ակամա, նպաստում են ռուսները՝ նպատակ ունենալով կտրել Կովկասի շիա-մուսուլմաններին Իրանից, որի հետ նրանք կապված էին թե՛ կրոնի, թե՛ պատմության տեսակետից: Տարբերությունը կարելի է զգալ՝ համեմատելով ներկայիս Իրանի թուրքերին, որոնց զգալի մասն այսօր էլ Իրանի վերնախավում են (օրինակ հենց այաթոլա Խամենեին), և ներկայիս Ադրբեջանի Հանրապետության թուրքերին, որոնք պատմականորեն նույնն են Իրանի թուրքերի հետ: Սա ռուսական տիրապետության հետևանքներից մեկն է, որն անմիջական ազդեցություն ունի այսօրվա մեր անվտանգության վրա:

Գիքորացած Հայաստանը

Բուն Հայաստանի որևէ քաղաքային կենտրոն իր զարգացմամբ մոտիկ իսկ չէր Թիֆլիսին ու Բաքվին: Երևանն աննշան գավառային քաղաք էր նույնիսկ 20-րդ դարի սկզբում: Մի փոքր ավելի առաջ ընկած էին Ալեքպոլը, Նոր Բայազետն ու Շուշին, Կարսը, բայց սրանց ձգողական ուժն էլ շատ փոքր էր բուն Հայաստանում ուժեղ հայկական կենտրոն ստեղծելու համար:

Հայկական կյանքի կենտրոնը տեղափոխվում է Հայաստանից դուրս՝ Թիֆլիս, ապա մասամբ՝ Բաքու: Սա պարապ, անհետևանք երևույթ չէ, այլ բազում հեռահար հետևանքներով լուրջ հիմնախնդիր: Երևույթն ինքնին զարմանալի է և անբնական: Ինչո՞ւ պետք է հայերը թողնելով Հայաստանը՝ իրենց կյանքի կենտրոնը ստեղծեին դրանից դուրս: Մտածել, որ պատճառը հայերի անհայրենասիրությունն է, նշանակում է՝ նորից զբաղվել ճարտասանությամբ՝ վերլուծության փոխարեն: Հենց դրսակենտրոն հայկական համակարգի բուն փաստը լավագույն վկայությունն է նրա, որ ռուսական տիրապետության շրջանում Հայաստանը ոչ միայն չէր զարգանում, այլ նույնիսկ քայքայվում և թուլանում էր, քանի որ հարևան շրջանները զարգանում էին Հայաստանից անհամեմատ արագ, իսկ զարգացումը միայն համեմատությամբ է հնարավոր: Ոչ ոք սեփական կամքով ու «հավեսի համար» չի ստեղծում ազգային կյանքի կենտրոն իր հայրենիքից դուրս, այն էլ, եթե հայրենիքը «քթի տակ է»:

Զուգահեռ՝ Արևմտյան Հայաստանում նույնպես հայկական կենտրոնը բուն Հայաստանից դուրս՝ Պոլսում էր: Դա սովորաբար հասկանում ենք՝ որպես վկայություն Արևմտյան Հայաստանի հատուկ հետամնացության Օսմանյան կայսրության մեջ: Բայց նույնն է նաև Արևելքում: Հայաստանը ոչ միայն թուրքական, այլև ռուսական տիրապետության տակ առավել անտեսված, առավել վատ կառավարվող, առավել հետամնաց երկրամասն էր: Թե որքանով այստեղ դեր էր խաղում գիտակցված քաղաքականությունը, իսկ որքանով կարևոր էին առարկայական հանգամանքները, այլ հարց է:

Թիֆլիսն ու Բաքուն ոչ միայն հայկական կյանքի կենտրոններ էին դարձել: Դրանք քամում, հյուծում, քայքայում էին Հայաստանը: Հատկապես կապիտալիզմի զարգացմանը զուգահեռ, տարեցտարի Հայաստանի գյուղացիության առավել կենսունակ մասն «արտահանվում» էր Վրաստանի և ապագա Ադրբեջանի մայրաքաղաք, դառնում էր Գիքոր: Այն հարստությունը, որը Գիքորների աշխատանքը շահագործելով՝ ստեղծում էր հայկական բուրժուազիան, և որը, եթե ստեղծվեր Հայաստանում, կարող էր դառնալ անկախ Հայաստանի ազգային կապիտալի հիմքը, հայության համար ի վերջո կորավ, ցրվեց, փոշիացավ և դարձավ Վրաստանի և Ադրբեջանի նախնական կապիտալ: Մի երկու բարեգործություն, որ արել էին այն ժամանակվա հայ հարուստները, կաթիլ է ծովում՝ համեմատած նրա հետ, թե ինչ կարող էր դառնալ այդ հարստությունը, եթե ի սկզբանե ստեղծվեր Հայաստանում:

Թիֆլիսությունը և մեծ աղետը

Այսօր չգիտես՝ որպես զավե՞շտ, թե՞ ողբերգություն ենք վերհիշում այն փաստը, որ ժամանակի ամենաազդեցիկ հայկական քաղաքական ուժը՝ Դաշնակցությունը, ստեղծվել է ոչ թե Հայաստանում, այլ Թիֆլիսում, որ Հայաստանի անկախությունը 1918-ին հռչակվել է ոչ թե Հայաստանում, այլ Թիֆլիսում: Բայց սրանք էլ զուտ զվարճալի կուրյոզներ չեն: Դրսում կենտրոն ունեցող ազգային քաղաքականությունն անխուսափելի թերություններ ունեն, որոնց գինը թանկ է: Հայկական մտավորականության և նրա կողմից ձևակերպված հայկական քաղաքականության հիմնական խնդիրներից էր Հայաստանից, իրական երկրից կտրված լինելը:

Այդ թերին միայն մասամբ շտկվեց ազատագրական պայքարի ընթացքում, երբ կուսակցությունները մտան բուն երկրի, բուն ժողովրդի մեջ: Բայց խոշոր գծերով դրսակենտրոն մտածողությամբ ձևավորված քաղաքական մտածողությունը մնաց անփոփոխ մանավանդ այն քաղաքական և հանրային հոսանքների մեջ, որոնք, ի տարբերություն նույն Դաշնակցության, այդպես էլ Թիֆլիսից դուրս չծավալվեցին: Դրսակենտրոն քաղաքականության հիմնական ծրագիրն էր՝ Հայաստանի ազատագրումը՝ ոչ թե սեփական ուժերի վրա հենվելով, այլ՝ մեծ տերությունների, «քաղաքակիրթ աշխարհի» օգնությամբ՝ «դիվանագիտությամբ», այլ ոչ թե՝ կռվով:

Այս քաղաքականության հերթական «փայլուն» դրսևորումն էլ 1914-ի շարժումն էր՝ հանուն Ռուսաստանի և Անտանտի, որը բերեց Արևմտյան Հայաստանի կործանմանը, և որին մասնակից դարձավ նույն Դաշնակցությունը, չնայած ի սկզբանե այդ կուսակցությունը պաշտոնապես դեմ էր այս ծրագրին, և չնայած նրա երկրի հետ առավել կապված հատվածները զգուշացնում էին հետևանքների մասին:

Սակայն «թիֆլիսությունը»՝ իր կտրվածությամբ բուն հայկական իրականությունից, իր կրոնական հավատքով դեպի «քաղաքակրթություն», իր «վարդագույն լիբերալիզմով», չափազանց ուժեղ էր նաև Դաշնակցության մեջ, և ընդհանուր հոսանքը տարավ բոլորին, իսկ արբեցմանը հետևած սթափեցումը չափից ավելի դաժան էր, եթե, իհարկե, համարենք, որ հայ հասարակությունը երբևէ սթափվել է:

1918-ի դեպքերը նույնպես միանգամայն այլ կարող էին լինել, եթե հայության կենտրոնը նախապես ձևավորված լիներ Հայաստանում: Մինչ հայկական վերնախավը նույնիսկ 1917-18-ի ընթացքում դեռ շարունակում էր հայկական կյանքը Թիֆլիսից ղեկավարելու փորձը, կամ էլ Բաքվի «հերոսամարտ» էր կազմակերպում, Երևանում կենտրոնացած և աշխարհից կտրված մի փոքր խումբ վանեցիներ ու երևանցիներ՝ հենվելով բացառապես սեփական ուժերի վրա, կարողացան գոնե մի փոքր կտոր Հայաստան պահել թուրքական ներխուժումից: Կարելի է պատկերացնել, թե որքան ավելին էր հնարավոր, եթե հայության ներուժը նախապես կենտրոնացված լիներ նույն Երևանում: