Սերոբ Խաչատրյան

Փիլիսոփայության մեջ կարևոր մի օրենք կա, որի նշանակությունը կյանքում հաճախ անտեսում ենք։ Խոսքը հակադրությունների միասնության և պայքարի օրենքի մասին է։ Այս օրենքը հատկապես կարևոր դեր ունի կրթության ոլորտում։ Մի քանի հայտնի գրքերի հեղինակ Սեթ Գոդինի վերջին գրքերից մեկը կոչվում է «Անվերջ խաղ»։ Այդ գրքում նա նշում է, որ կյանքում կան վերջավոր և անվերջ խաղեր։ Վերջավոր խաղերը մի օր ավարտվում են, քանի որ գտնվում է դրանց լուծման եղանակը։ Անվերջ խաղերը երբեք չեն ավարտվում, քանի որ դրանցում չկան հաղթողներ ու պարտվողներ, դրանք չունեն հանգուցալուծում։

Վերջին շրջանում իշխանությունների կողմից անընդհատ թմբկահարվում է ուսուցիչներին 30-50% հավելավճար տալու նորությունը։ Իհարկե, շատ լավ է, որ ուսուցիչներին հավելավճար ստանալու հնարավորություն է ընձեռվում։ Բայց այս ամենը գին ունի։ Որպեսզի ուսուցիչը 50% հավելավճար ստանա, պետք է ընտրի կամավոր ատեստավորման համակարգը և ստանա 90%-ից բարձր արդյունք, իսկ 30%-ի համար՝ 80-89%։ Իհարկե, կարելի էր 85-89%-ի համար սահմանել 40% հավելավճար։ Այնքան էլ արդար չի լինի, եթե 88-89% ստացող ուսուցչի և 90% ստացողի միջև 20%-ի տարբերություն դնեն։

Մեր նախորդ հոդվածում ներկայացրել էինք դպրոցականների հանրապետական օլիմպիադայի արդյունքները։ Հատկապես մտահոգիչ էին Ինֆորմատիկա առարկայի արդյունքները։ 6-12-րդ դասարանների ընդամենը 24 աշակերտ էր իրավունք ստացել մասնակցել հանրապետական փուլին։ Նրանցից մեկը չէր ներկայացել հանրապետական փուլին։ Այսպիսով, ամբողջ երկրից Ինֆորմատիկայի հանրապետական օլիմպիադային մասնակցել է 23 աշակերտ, որոնցից 21-ը Երևանից են, 2-ը՝ Գյումրու «Ֆոտոն» վարժարանից։

Դպրոցականների առարկայական օլիմպիադաներն այլևս չեն համարվում կրթության որակի չափման միջոց։ Բայց օլիմպիադայի արդյունքները մոտավոր պատկեր են տալիս մեր կրթության և գիտության վերաբերյալ։ Փորձենք հասկանալ, թե ինչ վիճակում է Հայաստանը դպրոցականների օլիմպիադաների ասպարեզում։ Օրերս www.olymp.am կայքում հրապարակվեց դպրոցականների օլիմպիադաների այս տարվա վիճակագրությունը։

Այս փուլում նախարարությունը 2 քայլ պետք է անի։ Առաջինը՝ անհրաժեշտ է հրատարակել կրթական հասկացությունների բառարան։ Վերջին տասնամյակներին բազմաթիվ նոր հասկացություններ են մտել շրջանառության մեջ։ Բայց չկա մի վստահելի աղբյուր, որում դրանց սահմանումները տրված լինեն։ Մեզ պետք է մի բառարան, որում հանգամանալից կսահմանվեն հիմնական հասկացությունները։

Վերջին ամիսներին Հայաստանի որոշ դպրոցներում և համալսարաններում տեղի ունեցան դեպքեր, որոնք հաստատ դուր չեկան իշխանություններին։ Մասնավորապես, պատերազմից հետո բազմաթիվ բուհեր տարբեր ձևաչափերով պահանջեցին վարչապետի հրաժարականը, նույն պահանջով հացադուլ հայտարարեց դպրոցներից մեկի տնօրենը։ Վերջին ամիսներին Հայաստանի 2 դպրոցներում տեղի ունեցան տնօրենի ընտրություններ, որոնցում թեկնածուներից ոչ մեկը չստացավ 50+1 ձայն։

Համալսարանների շենքերը վաճառելու և ակադեմիական քաղաք ստեղծելու մասին Նիկոլ Փաշինյանի հայտարարությունը նորից օրակարգ բերեց կրթության թեման։ Եթե նախկինում խոսվում էր մի քանի բուհեր, օրինակ՝ արվեստի, մարզական, ագրարային, մարզեր տեղափոխելու մասին, ապա այս անգամ շատ ավելի արմատական առաջարկ ներկայացվեց։ Առաջարկվում է վաճառել բուհերի շենքերը և այդ գումարով կառուցել ակադեմիական քաղաք։

Աշխարհն արդեն մտածում է համավարակով պայմանավորված ուսուցման կորուստները վերականգնելու մասին։ Ժամանակն է, որպեսզի Հայաստանը ևս սկսի մտածել այս հարցի մասին։ Տևական ժամանակ  Հայաստանի դպրոցներն աշխատեցին հեռավար կարգով։

Իմ կարծիքով՝ Հայաստանում պետք է լինի դրվածք, որ կրթության և գիտության բյուջեն կրճատող կառավարությունը պետք է հրաժարական տա։ Թող լինի այնպիսի կառավարություն, որն ամեն ինչ կանի կրթության և գիտության համար։

Շատերին է հետաքրքրում այն հարցը, թե ինչպես է մեր կրթական համակարգը դուրս գալու այս ճգնաժամից։ Ոմանք կարծում են, որ պետք է շարունակաբար փաստաթղթեր մշակենք։ Պետք է ռազմավարություններ, օրենքներ, կարգեր հաստատենք, որոնք նպաստելու են իրավիճակի բարելավմանը։

Լևոն Արոնյանի Հայաստանից հեռանալու լուրը տարբեր կարծիքների տեղիք տվեց։ Ոմանք պնդեցին, որ եթե Հայաստանի կառավարությունը չի աջակցում աշխարհի լավագույն շախմատիստներից մեկին, ապա հեռանալու որոշումը ճիշտ է։

Լայն հանրությունը նախարարությունների գործունեության մասին տեղեկանում է միայն այն ժամանակ, երբ նշանակվում կամ ազատվում են նախարարները և փոխնախարարները։ Մնացած պաշտոնյաների նշանակման կամ ազատման, կառուցվածքային փոփոխությունների մասին քիչ է խոսվում։

Նույնիսկ Երևանի դպրոցների տնօրենները հայտարարում են, որ դժվարությամբ են կարողանում նոր ուսուցիչներ գտնել։ Շատ ավելի դժվարացել է լավ ուսուցիչներ գտնելու գործը։ Նվազել է ուսուցիչ աշխատելու ցանկություն ունեցողների թիվը։ Հայաստանում բոլորը խոսում են ուսուցիչների կարևորության, մանկավարժական կրթության, վերապատրաստման համակարգի վերանայման մասին։ Բայց առ այսօր չունենք ուսուցիչների նկատմամբ տարվող համակարգված ու խելամիտ քաղաքականություն։ 

Վերջին օրերին լարված իրավիճակ է Գյումրու թիվ 25 և Աբովյանի թիվ 1 դպրոցներում։ Երկու դպրոցներում էլ կայացել են տնօրենի ընտրություններ։ Թեկնածուներից ոչ մեկը չի հավաքել ձայների կեսից ավելին, ինչի արդյունքում էլ կառավարությունը որոշել է երկու դպրոցում էլ տնօրեն նշանակել «դրսի» թեկնածուներին։ Գյումրու թիվ 25 դպրոցում կոլեկտիվը և ծնողները ցանկանում են դպրոցի տնօրենի պաշտոնում տեսնել դպրոցի ուսուցչին, իսկ Աբովյանում՝ գործող տնօրենին։ Ինչո՞ւ ունենք այս իրավիճակը։

Թվում էր, թե պատերազմից հետո մենք կփորձենք նոր ձևով մոտենալ կրթության, գիտության խնդիրների քննարկմանը։ Բայց այս շաբաթ Ազգային ժողովում գիտության մասին կազմակերպված լսումները նորից նույն սցենարով էին ընթանում։ Մարդիկ մոտենում էին ամբիոնին և բարձրաձայնում էին իրենց մտքերը, որոնք կարող էին անել նաև սոցիալական ցանցերում գրառումներ անելու կամ հոդված գրելու միջոցով։ Նման լսումները պարզապես ժամանակի կորուստ են։ Դրանք մի քանի օր դառնում են քննարկումների առարկա, ներառվում են Ազգային ժողովի ամսական, տարեկան հաշվետվություններում՝ որպես կատարված աշխատանք, հետո ամեն ինչ մոռացվում է։

Վերջին տարիներին հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտներում, այդ թվում՝ կրթության ոլորտում, ստեղծվում է տվյալների մեծ բազա, որն ընդունված է անվանել Big Data։ Աշակերտների, ուսուցիչների, շենքային պայմանների մասին տվյալները հավաքագրվում են մեկ բազայում, որն էլ կարող է օգտագործվել մշտադիտարկման, հետազոտությունների, կառավարման նպատակներով։ Սա, իհարկե, լավ է, քանի որ հնարավորություն է տալիս որոշումներ կայացնելիս ունենալ նաև թվեր։

Համալսարանները հասարակության զարգացման կարևոր օղակներ են։ Պատահական չէ, որ, բացի ուսումնական և գիտահետազոտական նպատակներից, մշտապես կարևորվել է համալսարանների հասարակական դերը։ Բայց որպեսզի համալսարանները կարողանան հասարակական կարևոր դեր խաղալ, նրանք պետք է ազատ լինեն, ունենան ինքնիշխանություն։ Համալսարանական մոդելներից մեկի հիմնադիր, Պրուսիայի լուսավորության նախարար Վիլհելմ Հումբոլդտը ժամանակին տեսակետ է հայտնել, որ համալսարանները պետք է լինեն քաղաքներից հեռու, որպեսզի դասախոսները հեռու լինեն քաղաքական իրադարձություններից և ազատ լինեն։ Հումբոլդտի համոզմամբ, միայն ազատախոհ դասախոսները կարող են դաստիարակել ազատ մտածող ուսանողներ։ Իհարկե, Հայաստանի նման փոքր երկրում համալսարանների՝ քաղաքներից հեռու լինելու հանգամանքը չի կարող դեր խաղալ, քանի որ, միևնույն է, բոլորն իրար ճանաչում են։

2020թ. բարդագույն տարի էր Հայաստանի կրթության ոլորտի համար։ 2 մարտահրավերների՝ կորոնավիրուսի և 44-օրյա պատերազմի հետևանքները դեռ երկար ժամանակ բացասաբար են ազդելու մեր կրթական համակարգի վրա։

Կարելի է ասել, որ կրթության ոլորտում ամեն ինչ պետք է սկսենք հիմքից։ Նախորդ տարիների մեր կրթական քաղաքականությունը հիմնված է եղել այն թեզի վրա, որ արևմտյան կրթական համակարգը լավն է, և մենք պետք է ընդամենը ներկրենք այն՝ արագ սննդի և մնացած կապիտալիստական ինդուստրիաների նման։

Հայաստանի կրթության համակարգը նորից հայտնվեց կոտրած տաշտակի առջև։ Մենք ոչ մի կերպ չենք կարողանում տեղից շարժել կրթության ոլորտը։ 2-3 տարին մեկ փոխվում է նախարարը, և համակարգը հայտնվում է տեղապտույտի մեջ։ Այս անգամ իրավիճակն ավելի բարդ է։ Հումանիտար աղետը, պատերազմի տնտեսական հետևանքները, երկրում ստեղծված քաղաքական բարդ իրավիճակը, կառավարման ճգնաժամը, համավարակն առաջիկա ամիսներին (գուցե նաև տարիներին) հնարավորություն չեն տալու մեծ ուշադրություն դարձնել կրթությանը։ 

Հայաստանի կրթության ոլորտում առկա իրավիճակը շարունակում է մնալ ապակառուցողական։ Ոչ մի կերպ նախարարությանը չի հաջողվում ձևավորել այնպիսի օրակարգ, որը հնարավորություն կտա վերջապես սկսել կրթական բարեփոխումների մասին լուրջ քննարկումներ։ Բոլորս էլ գիտենք, որ Հայաստանի կրթական համակարգի մասին լուրջ հետազոտություններ չեն արվում, և մեր բարեփոխումներն արվում են «աչքաչափով»։

1999թ. Հայաստանում վերականգնվեցին տարվա լավագույն ուսուցիչ, տնօրեն, դաստիարակ մրցույթները։ Այն ժամանակվա վարչապետ Վազգեն Սարգսյանն էլ խոստացավ, որ լավագույն ուսուցչին կառավարությունն ավտոմեքենա է նվիրելու։ Հայտնի պատճառով Վազգեն Սարգսյանը չհասցրեց դա անել, բայց Անդրանիկ Մարգարյանի կառավարությունը կատարեց նրա խոստումը։ Տարիներ շարունակ Հայաստանն աշխարհի միակ երկիրն էր, որն ամենաթանկ մրցանակն էր տալիս տարվա լավագույն ուսուցչին և դաստիարակին՝ ավտոմեքենա։ Այդպես շարունակվեց մինչև 2018թ.։ 2019թ.-ին Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի (ԿԳՄՍ) նախարարությունը նախընտրեց պարգևատրել ավելի մեծ թվով ուսուցիչների՝ ավտոմեքենայի փոխարեն՝ նրանց տալով համակարգիչներ։ Քչերին շատ տալու սկզբունքը փոխարինվեց շատերին քիչ տալու սկզբունքով։

Առաջիկա օրերին պարետատունը ներկայացնելու է ուսումնական հաստատությունների բացման սցենարների մանրամասները։ Հասկանալի է, որ բոլորն ուզում են գնալ դպրոց ու համալսարան, քանի որ դեմ առ դեմ ուսուցումը կրթության կազմակերպման լավագույն ձևն է։ Բայց ուսումնական հաստատությունների վերաբացումը մեծ ռիսկեր ունի։

Կիրակի օրը հրապարակվեցին ընդունելության քննությունների արդյունքները։ Այս տարի դիմորդները հանձնեցին ընդամենը 1 քննություն։ Կանխատեսելի էր, որ այս կարգը հեշտացնելու է բուհ ընդունվելը, քանի որ շատ ավելի հեշտ է 1 առարկայից դրական և բարձր թվանշան ստանալը, քան 2-3 առարկայից։ Մյուս կողմից էլ, պարզ էր, որ սա դժվարացնելու է մրցակցային ֆակուլտետներ ընդունվելը, քանի որ 1 քննության դեպքում արդյունքները լինելու են շատ բարձր, ինչի արդյունքում բարձր միավորներով դիմորդները չեն ընդունվելու իրենց նախընտրած ֆակուլտետը։

ԿԳՄՍ նախարարությունը մտադիր է 1-4-րդ դասարաններից հանել թվանշանային գնահատումը։ Իհարկե, սա դեռ պետք է քննարկվի և հաստատման դեպքում կարող է ներդրվել, լավագույն դեպքում, 2021 թվականին։ Աշխարհի մի շարք երկրներում նման պրակտիկա կիրառվում է։ Գնահատականները խթանում են մրցակցայնությունը, ինչը, շատ մասնագետների կարծիքով, փոքր երեխաների մոտ կարող է սպանել սերն ուսման, առարկայի կամ գործունեության նկատմամբ։ Օրինակ՝ Սկանդինավյան երկրներում արգելված է մինչև 12 տարեկան երեխաների համար մրցակցային խթանների կիրառումը։

Այսպիսով, արտակարգ դրությունը երկարացվեց ևս մեկ ամսով։ Սա նշանակում է, որ այս ուսումնական տարում երեխաներն այլևս դպրոց չեն գնա։ Նույնիսկ, եթե մայիսի կեսին Հայաստանում ունենանք իդեալական իրավիճակ՝ կորոնավիրուսի հետ կապված, և բացենք դպրոցները, ծնողների մեծ մասը երեխաներին դպրոց չի ուղարկելու։

Արդեն պարզ է, որ ուսումնական այս կիսամյակի դասերն առաջիկա շաբաթներին ևս կանցկացվեն առցանց ձևով։ Սա նշանակում է, որ հրատապ է դառնում առցանց ուսուցման մեթոդական ապարատ մշակելու հարցը։ Առաջին օրերին ուսուցիչները հախուռն ձևով սկսեցին օգտագործել առցանց տարբեր հարթակներ՝ դասերի շարունակականությունն ապահովելու համար։ Հիմա մենք արդեն մի փուլում ենք, որ կարող ենք ավելի խորքային մտածել առցանց ուսուցման մասին։  

Կորոնավիրուսի հետ կապված՝ Հայաստանի ուսումնական հաստատությունների գործունեությունն անորոշ ժամանակով դադարեցված է։ Սա նոր ու հետաքրքիր իրավիճակ է ստեղծում կրթության համար։ Հեռավար կրթությունը միշտ եղել է՝ որպես դեմ առ դեմ կրթությանը զուգահեռ գոյություն ունեցող համակարգ։ Հիմա աշխարհում առաջին անգամ ստեղծվում է մի վիճակ, երբ հեռավար կրթությունը որոշ ժամանակով դառնում է ֆորմալ կրթության կազմակերպման միակ հնարավոր ձևը։ Սա յուրահատուկ գիտափորձ է՝ հասկանալու համար, թե ինչպիսին կլինի միայն հեռավար ձևով աշխատող կրթությունը։

Տարածված տեսակետ կա այն մասին, որ պետությունը լավ մենեջեր չէ։ Առաջնորդվելով այս տրամաբանությամբ, շատ հաստատությունների կառավարումը պետությունները տալիս են մասնավորին։ Մեկ այլ տարբերակով էլ փորձ է արվում բիզնես կառավարման մոտեցումները տարածել պետական համակարգում։ Մշակվում են արդյունավետության ցուցանիշներ, թվերը դառնում են որոշիչ։

Բուհերում Հայոց լեզու և գրականություն և Հայոց պատմություն առարկաների պարտադիր ուսուցման շուրջ ծագած տարակարծությունների ֆոնին՝ ստվերում մնաց էկոլոգիական կրթության հարցը։ Բանն այն է, որ ըստ «Էկոլոգիական կրթության և դաստիարակության մասին» ՀՀ օրենքի՝ էկոլոգիական կրթությունը և դաստիարակությունը պարտադիր են կրթության բոլոր մակարդակներում, այդ թվում՝ բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում։