Կայսրության ադամանդի հայկական հետքը
Աշխարհի ամենաթանկ ադամանդներից մեկը, որ կրում է ռուս իշխան Օռլովի անունը և կշռում է 40 գրամ (194,5 կարատ), զարդարել է ռուս կայսրուհի Եկատերինա Երկրորդի գայիսոնը։ Սակայն քչերին է հայտնի, որ այդ թանկարժեք քարը՝ ռուսական ինքնիշխանության խորհրդանիշերից մեկը, հայկական «ծագում» ունի։
Իսկ այս հետաքրքրական, փոքր-ինչ խորհրդավոր պատմությունը ծայր առավ 1767 թվականի ամռանը, երբ պարսկական Էնզելի նավահանգստում խարիսխ նետեց շաքարով բեռնված մի նավ։ Նավից իջնող հայ վաճառականը, որ ծնունդով Ջուլֆայից էր, հենց նոր մի խոշոր ու եկամտաբեր գործարք էր կնքել անգլիացիների հետ, գոհ էր իր վաստակից և մտածում էր, թե ինչպես կարելի է տնօրինել հավելյալ գումարները։ Ու հավանաբար նրա հետագա կյանքը բոլորովին այլ ընթացք ստանար, եթե այդ պահին…
Ահա հենց այս կետից պատմությունը տարատեսակ ճյուղավորումներ է ստանում։ Վարկածներից մեկի համաձայն՝ վաճառականը, որի անունը Գրիգոր Սաֆրասով (Խոջամինասով) էր, հանդիպում է մի աֆղան զինվորականի, և վերջինս նրան առաջարկում է գնել իր մոտ եղած թանկարժեք իրերը, որոնք Նադիր շահի կողոպտված գանձերն էին։ Մեկ այլ տարբերակով Սաֆրասովն անձամբ է եղել շահի պալատում, իսկ այստեղ պատրաստվում էին ռազմական արշավանքի, ու միջոցների սղություն կար։ Եվ հենց դրա համար էլ նրան առաջարկում են գնել կապտականաչավուն, աղավնու ձվի մեծության հնդկական մի ադամանդ։
Ամեն դեպքում առաջին իսկ վայրկյանից հայ վաճառականը մեկընդմիշտ գերվում է քարի կախարդիչ տեսքից և անմիջապես ձեռք է բերում այն։ Սակայն մի բան էր՝ տեր լինել աշխարհի հրաշագույն գանձերից մեկին, մեկ ուրիշ խնդիր էր՝ հոգալ դրա պահպանությունը, քանի որ ադամանդի գոյությունն արդեն իսկ նրան պիտի վերածեր կողոպտիչների թիրախի։ Եվ այդ ժամանակ Սաֆրասովը որոշում է քարը տեղափոխել որքան հնարավոր է՝ հեռու։ Նա ծածուկ կերպով ադամանդը տանում է Ամստերդամ և հանձնում տեղի բանկերից մեկի հատուկ պահոց։ Հիմա արդեն կարելի էր հարմար գնորդ որոնել դրա համար։
Նախընտրելի գնորդների թվում, առաջին հերթին՝ Սաֆրասովը տեսնում էր եվրոպական երկրների թագավորական տները՝ գերազանց հասկանալով, որ միայն նրանք կվճարեն իր ակնկալած գինը։ Սակայն եվրոպացիները չարդարացրեցին նրա սպասելիքները։ Շուրջ հինգ տարի՝ մինչև 1767-ը, ադամանդը մնաց Ամստերդամի բանկում, մինչև որ հայ վաճառականին օգնության ձեռք մեկնեց մեկ այլ հայ՝ Հովհաննես Լազարյանը։ Միլիոնատեր Լազարյանը, ով այդ տարիներին Սանկտ Պետերբուրգի առևտրական ընկերության ղեկավարն էր, իսկ ավելի ուշ պիտի նշանակվեր Ռուսաստանի կայսերական բանկի կառավարիչ, որոշեց միջնորդի դեր ստանձնել ոչ պատահաբար։ Նախ և առաջ՝ այս երկու նշանավոր հայերն ազգակցական կապեր ունեին։
Եվ հետո՝ գործարար Լազարյանը՝ լինելով խիստ հաշվենկատ մարդ, ակնկալում էր այդ գործարքից բավականին պատկառելի շահույթ ապահովել իր համար (ի դեպ, իրադարձություններից առաջ ընկնելով՝ ասենք, որ Լազարյանը քարը գնեց 120 հազարով և կարողացավ այն վաճառել 400 հազար ռուբլով՝ դրա հետ մեկտեղ՝ արժանանալով բազում պարգևների ու տիտղոսների)։
Դեպքերի հետագա զարգացման մասին աղբյուրները կրկին իրարամերժ տեղեկություններ են հաղորդում։ Ու որպեսզի չխճճվենք դրանց մեջ, այս անգամ նախապատվությունը տանք 1838 թվականին Մոսկվայում լույս ընծայված եռահատոր մի աշխատության, որն ամփոփում էր հայ ժողովրդի պատմությանն առնչվող զանազան իրավական և պետական վավերագրեր, ինչպես նաև՝ հայ նշանավոր անձանց հետ կապված առանձին դրվագներ։ Ահա հիշյալ ժողովածուի երկրորդ հատորի 301-րդ էջում գրված է հետևյալը.
«Եկատերինա Երկրորդ թագուհու գահակալության շրջանում Աստրախանի վրայով Ս. Պետերբուրգ է գալիս մեծահարուստ մի հայ՝ Գրիգոր Սաֆրասովը (Խոջամինասով), որն աշխարհի զանազան հեռավոր երկրներում ճամփորդելու ժամանակ ձեռք էր բերել արտասովոր մեծության, փայլի և լավագույն ջրի մի ադամանդ, որն իր մեծությամբ և բարձր հատկություններով անգին էր։ Իշխան Գրիգորի Գրիգորևիչ Օռլովի միջոցով այս քարը ներկայացրեց կայսրուհուն։ Նորին մեծությունը հրահանգեց տեղեկանալ ադամանդի գնի մասին։ Սակայն, երբ Սաֆրասովը հայտնեց, որ ինքը գին չի կարող նշանակել, այլ այդ բանը թողնում է կայսրուհու կամքին, այդ ժամանակ Եկատերինան, չկամենալով գին որոշել, բարեհաճեց հայտնել, որ այս ադամանդը չափազանց թանկ տեսակից է, մինչդեռ դրամագլուխները, պատերազմի բերումով, անհրաժեշտ են պետական այլ կարիքների համար»։
Սաֆրասովը, լսելով այդ պատասխանը, որոշում է մեկնել արտասահման՝ ադամանդն այնտեղ վաճառելու համար, բայց մինչ այդ նախընտրում է նույն առաջարկով ներկայանալ իշխան Օռլովին։ Կայսրուհու ֆավորիտ Օռլովը Հովհաննես Լազարի Լազարևի միջոցով տեղեկանում է ադամանդի վերջնական գնի մասին ու համաձայնում է հայ վաճառականից քարը ձեռք բերել 400 հազար ռուբլի պետական թղթադրամով։ Այնուհետև նույն աղբյուրը գրում է. «Զատկի առաջին օրն իշխան Օռլովը շնորհավորանքի ժամանակ այդ քարը՝ մի տուփի մեջ դրած, որը ճենապակյա հավկիթի ձև ուներ, մատուցեց Նորին մեծությանը։ Կայսրուհուն այդ անակնկալը զարմանք պատճառեց։ Նա հրահանգեց, որ հիշատակված գումարը վճարվի պետական գանձարանից, իսկ Սաֆրասովին շնորհեց Կոմերցիայի խորհրդականի տիտղոս։ Այդ թանկարժեք ադամանդը դրվեց և այդպես էլ մնում է ցայժմ Եկատերինա 2-րդ կայսրուհու գայիսոնի գլխին»։
Ի դեպ, ականատեսները պատմում են, թե որքան մեծ է եղել կայսրուհու հիացմունքը։ Վերջինս նույնիսկ կարգադրել է քարը մի քանի օր պալատում դնել ցուցադրության, իսկ հետո հրավիրվել է իտալացի վարպետ Բորջիոն, որն էլ մշակման է ենթարկել ադամանդը՝ գայիսոնի վրա տեղադրելու նպատակով։ Սակայն վերստին շտապենք հիշեցնել, որ ոչ բոլորն են համաձայն պատմության նման շարադրանքի հետ։ Օրինակ, ռուս Ճանապարհորդ, բնագետ, ակադեմիկոս Պյոտր-Սիմոն Պալասը 1801թ. լույս տեսած իր հիշողությունների գրքում գրում է. «Աստրախանում ապրածս օրերին ես ծանոթացա մի հայի հետ, ով Գրիգորի Սաֆրասի ժառանգն էրգ Այդ ադամանդի մասին նրա պատմությունն այնպես է տարբերվում համանման մյուս պատմություններից, որ ես, հավանաբար, կարող եմ հաճույք պատճառել իմ ընթերցողներին, քանի որ այդպիսով կարող են հերքվել բազմաթիվ կեղծ վկայություներ»։
Ինչ խոսք, այսպես պատահում է լեգենդների հետ։ Ամեն ոք ունենում է իր պատմությունը։ Սակայն անժխտելի է, որ այսօր Ռուսաստանի Ալմաստե ֆոնդում պահվող աշխարհի ամենաարժեքավոր ադամանդը հայկական հետքեր է կրում և վկայում է հայ գործարար համբավի դարավոր ավանդույթների մասին։
ՀՈՎԻԿ ՉԱՐԽՉՅԱՆ
