«Օրենսգիրք ընդգրկվել են ինստիտուտներ, որոնք ակնհայտորեն աչքի են ընկնում մարդու իրավունքների հնարավոր և պոտենցիալ խախտումներով»
ՀՀ քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագիծն արդեն Ազգային ժողովում է: Նախագիծն ունի մի շարք նոր կարգավորումներ, որոնց մի մասը քննադատության է արժանացել փաստաբանների կողմից: Նախագծի մասին զրուցել ենք փաստաբան, ՀՀ փաստաբանական դպրոցի տնօրեն Նիկոլայ Բաղդասարյանի հետ:
– Պարոն Բաղդասարյան, ինչպե՞ս եք գնահատում Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագիծը:
– Քրեական դատավարության օրենսգիրքն այն հիմնարար օրենքներից է, որը կարգավորում է պետության ներսում ամենակարևոր հարաբերությունները՝ ինչպես պետք է իրականացվի քրեական արդարադատությունը: Հետևաբար, իմ կարծիքով, ի տարբերություն այլ՝ Քաղաքացիական, Վարչական դատավարության օրենսգրքերի, Քրեական դատավարության օրենսգիրքը պետք է այնպես կազմված լինի, որ հնարավորինս պաշտպանի մարդու իրավունքները, այդ թվում` պետական մարմինների ոտնձգությունից:
Հետևաբար` ես որպես փաստաբան, իրավաբան, Ազգային ժողով ներկայացված նախագիծը դիտարկում եմ տեսակետից, թե որքանով է այն պաշտպանում հասարակ քաղաքացու իրավունքները:
Արտառոց է, որ Քրեական դատավարության օրենսգիրք ընդգրկվել են նոր ինստիտուտներ, որոնք նախկինում չեն եղել, ինստիտուտներ, որոնք ակնհայտորեն աչքի են ընկնում մարդու իրավունքների հնարավոր և պոտենցիալ խախտումներով: Խոսքը, մասնավորապես, մեղադրյալի ինքնախոստովանական ցուցմունքների դեպոնացման, առանց որևէ պատճառաբանության և հիմնավորման՝ դատարանի կողմից ծանր և առանձնապես ծանր հանցագործությունների դեպքերում մեղադրյալի նկատմամբ խափանման միջոց կալանք ընտրելու, մեղադրյալին ակնհայտ սուտ ցուցմունք տալու համար նախազգուշացնելու մասին է:
Կան նաև իրավակարգավորումներ, որոնք իրավունքները խախտում են, բայց այդքան մեծ չեն: Դրանցից մեկն այն է, որ պաշտպանին չեն դիտարկել` որպես մեղադրանքի կողմի հետ հավասար սուբյեկտ. չնայած նոր օրենքում ամրագրել ենք, որ պաշտպանն ապացույց ձեռք բերող սուբյեկտ է:
Այսինքն՝ պաշտպանը պետք է դատախազի հետ հավասար իրավունքներ ունենա ապացույցներ ձեռք բերելիս, բայց օրենսգրքում գրված չէ՝ ինչ կերպ է պաշտպանը ձեռք բերում դրանք: Ներկայացրի մեկ օրինակ: Բայց ամենավտանգավորն, ըստ իս, նոր ներդրված ինստիտուտն է՝ մեղադրյալի ինքնախոստովանական ցուցմունքի դեպոնացումը: Ինչո՞վ է դա վտանգավոր: Գրականությունից հիշում ենք՝ Վիշինսկու ժամանակ կար սկզբունք՝ ինքնախոստովանական ցուցմունքն ապացույցների թագուհին է:
Սա ոչ թե Քրեական դատավարության օրենսգրքում ամրագրված սկզբունք էր, այլ Դատախազությունում և դատարանների պրակտիկայում ընդունված մոտեցում: Այդ մոտեցումը պահպանվել է մինչ օրս: Երբ անձն ինքնախոստովանական ցուցմունք է տալիս, մյուս ապացույցներն այլևս չեն դիտարկվում, ասում են՝ մարդն ընդունել է մեղադրանքը, վերջացավ, իրեն պետք է մեղավոր ճանաչել: Մեղադրական դատավճիռը կազմվում է այդ ինքնախոստովանական ցուցմունքների վրա:
Եթե համեմատենք այլ երկրներում ձևավորված պրակտիկան՝ կտեսնենք, որ ԱՄՆ-ում, Անգլիայում, եվրոպական շատ երկրներում հազվադեպ է պատահում, որ անձը միանգամից ինքնախոստովանական ցուցմունք է տվել: Դա խորհրդային ժամանակաշրջանի գաղափարախոսությունն էր՝ հանցագործություն անելուց հետո մարդը մեծ սիրով գալիս էր, ծեծում Ոստիկանության դուռն ու ասում, որ եկել է խոստովանելու՝ ինքն է կատարել հանցագործությունը: Բնության մեջ նման երևույթներ գրեթե չեն հանդիպում:
Սակայն, եթե փաստաթղթերը նայենք, ինքնախոստովանական ցուցմունքները հաճախ են տրվում: Մեր պետությունում ինքնախոստովանական ցուցմունքները, որպես կանոն, ձեռք են բերվում սպառնալիքների, խոշտանգումների, ճնշման ներքո: Եվրոպական երկրներում և ԱՄՆ-ում գործում է այլ ինստիտուտ: Անձն ինքնախոստովանական ցուցմունք է տալիս, որովհետև իրեն երաշխավորում են, որ կազատվի պատժից կամ որոշակի արտոնություններ կստանա:
Մեր պետությունում դատախազը կամ քննիչը չի կարող նման խոստումներ տալ, քանի որ գոյություն չունեն նման ինստիտուտներ: Ես մի վառ օրինակ բերեմ: Բնապահպանության նախարարության տեսչության պետին և նրա տեղակալին մեղադրում էին կաշառք ստանալու մեջ: Պետի տեղակալն, ով ինքնախոստովանական ցուցմունք էր տվել, որ կաշառք է վերցրել, և աջակցել էր հանցագործության բացահայտմանը, դատապարտեցին 11 տարվա ազատազրկման, իսկ պետին, ում մեղադրում էին նույն հանցագործության համար, ով ավելի բարձր պաշտոն ուներ, ինքնախոստովանական ցուցմունք չէր տվել, դատապարտեցին 7 տարվա ազատազրկման: Այսինքն՝ մեր երկրում ինքնախոստովանական վիճակն ավելի արտոնյալ վիճակի չի հանգեցնում:
Հետևաբար` շահ չկա, որ մարդիկ ինքնախոստովանական ցուցմունք տան: Եթե ինքնախոստովանական ցուցմունք տալուց հետո անձը չի հայտնվում արտոնյալ վիճակում, ինչի՞ց են վերցրել, որ անձը պետք է ինքնախոստովանական ցուցմունք տա: Եթե մենք ունենք պրակտիկա, որ ինքնախոստովանական ցուցմունքները ձեռք են բերվում անօրինական ճանապարհով, դուք պատկերացնո՞ւմ եք` անօրինական ճանապարհով ձեռք բերված ինքնախոստովանական ցուցմունքը դեպոնացնեն ու ասեն՝ սա ապացույց է:
Հակափաստարկն այն է, որ բոլոր ապացույցները հավասար են: Օրենքով միշտ էլ այդպես է եղել. բոլոր ապացույցներն օրենքով հավասար են եղել, բայց նայեք դատական որոշումները, որպես կանոն` ինքնախոստովանական ցուցմունքը համարվել է ապացույցների թագուհի: Այդպես էլ շարունակվելու է:
– Նախագծի հեղինակները նշում են, որ դեպոնացման ինստիտուտի ներդրման նպատակներից մեկը մեղադրյալից ոչ իրավաչափ եղանակներով ինքնախոստովանական ցուցմունքներ ստանալու դեպքերը նվազեցնելն է: Որքանո՞վ կարող է նոր ինստիտուտը ծառայել այդ նպատակին:
– Ցանկացած քայլ, որը կատարվում է անգամ որոշակի քողարկված նպատակներ պաշտպանելով, ներկայացվում է` որպես հանուն մարդու իրավունքների պաշտպանության արվող քայլ: Ես միշտ ասել եմ՝ եկեք անկեղծ լինենք, հասարակությանն ասենք իրականությունը, թե ինչու ենք ներմուծել այս ինստիտուտը:
Պետք չէ լինել լավ մասնագետ՝ «գլխի ընկնելու» համար՝ ինչո՞ւ է ներդրվել ցուցմունքների դեպոնացման ինստիտուտը: Բանն այն է, որ Քրեական դատավարության նախկին օրենսգրքով իրավունք էր վերապահված նախաքննության ժամանակ ցուցմունք տված վկայի, տուժողի, մեղադրյալի ցուցմունքները հրապարակել դատարանում:
Այսինքն՝ նախաքննության ընթացքում ինչ-որ կերպ վկայի, տուժողի կամ մեղադրյալի ցուցմունք էին ձեռք բերում, հետո, եթե անձը դատարանում հակասական ցուցմունք էր տալիս, հրապարակում էին նախաքննության ընթացքում նրա տված ցուցմունքը, և դատական ակտերը կազմվում էին նախաքննական ցուցմունքների հիման վրա: ԺՀՄԻԳ-ի հանձնաժողովն ասել է, որ այս երևույթն օրինական չէ, այսինքն՝ դատարանը չի կարող ամբողջությամբ հիմնվել նախաքննական ժամանակ տրված ցուցմունքների վրա, առաջարկել է վերացնել այդ ինստիտուտը: Այս ինստիտուտը վերացրել են, մտահոգություն կա, որ հետայսու չեն կարող ապահովել մեղադրական դատավճիռը, փոխարենը` մտցրել են դեպոնացման գաղափարը: Իրականությունը սա է: Իրականում այլ պատճառաբանություն չկա:
Եթե անկեղծ քննարկենք, կարող ենք եզրեր, լուծումներ գտնել, բայց երբ չի ասվում իրական պատճառը, ներկայացվում է այլ պատճառ, թե իբր մարդու իրավունքների պաշտպանությունն առավել բարձրացնելու, առավել դեմոկրատական կամ իրավական պետություն ստեղծելու նպատակով է սա արվում, ինձ համար անընդունելի է: Եթե անկեղծ լինեինք, բանակցությունների միջոցով կարելի էր փոխզիջման տարբերակի գալ, օպտիմալ լուծում գտնել՝ այդ երևույթը վերացնելու համար: Մտահոգություն կա, որ դատարանում չի հիմնավորվի որևէ մեղադրանք, եթե չլինի դեպոնացման ինստիտուտը: Բայց, իմ կարծիքով, լուծումը սխալ են տվել:
– Նախագծի հեղինակները լավագույն կարգավորումներից են համարում նաև այլընտրանքային խափանման միջոցների ներմուծումը, որոնք կարող են համակցությամբ կիրառվել…
– Դա ասողներին ասեք` թող նայեն մեր այլընտրանքային խափանման միջոց գրավը, քանի գործով է կիրառվել և ինչպես, ինչպես են կիրառվել մյուս խափանման միջոցները: Մենք պետք է հասկանանք, որպեսզի օրենքով ամրագրենք ինստիտուտներ, որոնք հետագայում գործեն, անհրաժեշտ է այն աստիճանի հստակեցում, առավել քան եվրոպական երկրներում, որ դատարանները մեծ հայեցողական լիազորություններ չունենան:
Ժամանակին հայտարարում էին, որ նոր ինստիտուտ են մտցրել: Քանի՞ հոգու կալանքի դատապարտեցին. մենք մինչև երեք ամիս ժամկետով կալանք ունենք` որպես պատիժ: Հարցրեք վիճակագրական տվյալները` քանի հոգու դատապարտեցին, քանի հոդվածում մտցրին այդ պատիժը:
– Այսինքն՝ համատարած կալանքի խնդիրը չի՞ լուծվելու:
– Ավելի վատ է լինելու: Ի՞նչ է տեղի ունենալու իրականում: Մարդը կատարելու է միջին ծանրության հանցագործություն, և, որպեսզի նրան կալանավորեն, քննիչը գումարելու է մի ծանր հոդված, տանելու է դատարան, որպեսզի նրան դատարանն առանց հիմնավորման կալանավորի, հետո միայն կմտածեն՝ ճի՞շտ են որակել արարքը, թե՞ ոչ: Միշտ հնարավոր է պատճառաբանություն գտնել՝ ինչո՞ւ են նրան մեղադրել ծանր հանցագործության մեջ:
– Մտահոգություններ հայտնեցիք` մեղադրյալին սուտ ցուցմունք տալու համար պատասխանատվության ենթարկելու կարգավորման հետ կապված: Ինչո՞վ են պայմանավորված այդ մտահոգությունները:
– Եթե Հայաստանում փողոցում բանան տնկենք՝ կաճի՞: ԱՄՆ-ում գոյություն ունի նման ինստիտուտ, բայց այն փոխկապակցված է այլ ինստիտուտների հետ: Իրենք վերցրել, պոկել են մի ինստիտուտ ԱՄՆ օրենսդրությունից, այն ներմուծել Հայաստանի Քրեական դատավարության օրենսգրքում՝ չտեղափոխելով մյուս ինստիտուտները: Երբ մեղադրյալին իրավունք է վերապահվում ցուցմունք տալ և ասել միայն ճշմարտությունը, դա նշանակում է՝ մարդն անվերջ դատապարտվելու է: Օրինակ՝ անձին մեղադրում են գողության մեջ, ես ասում եմ, որ գողություն չեմ կատարել, այդ ժամին այնտեղ չեմ եղել:
Ինձ մի անգամ դատապարտում են գողություն կատարելու համար, հետո գործ են հարուցում, սկսվում է երկրորդ դատավարությունը, ասում են՝ ինչո՞ւ ես դու այն ժամանակ սուտ ցուցմունք տվել: Ես նորից ասում եմ՝ ես սուտ ցուցմունք չեմ տվել, ինձ դատում են սուտ ցուցմունք տալու համար, հարուցում ևս մեկ գործ, և այսպես անվերջ՝ մինչև ես չասեմ՝ այո, ես եմ կատարել այդ հանցագործությունը:
Այստեղ տրամաբանական կապ է ստեղծվում ինքնախոստովանական ցուցմունքների դեպոնացման հետ: Եթե ես ինքնախոստովանական ցուցմունք եմ տվել, իմ ցուցմունքը դեպոնացրել են, և եթե դատարանում ասեմ, որ սուտ ցուցմունք եմ տվել, ինձ մեկ անգամ դատելու են` հանցագործության, մի անգամ էլ` սուտ ցուցմունք տալու համար, ու այդպես անվերջ: Մեր պետությունում մարդն անընդհատ դատվելու է: ԱՄՆ-ում օրենսդրության լրիվ այլ կառուցվածք է, մարդկանց այլ հոգեբանություն:
– Նոր օրենսգրքով ծանր և առանձնապես ծանր հանցագործության մեջ մեղադրվող անձին սկզբնական կալանավորելու համար բավարար է միայն հիմնավոր կասկածն այն մասին, որ մեղադրյալը կատարել է իրեն մեղսագրվող արարքը…
– Ես ասացի՝ ինչ հետևանքներ է դա ունենալու: Վճռաբեկ դատարանը բազմաթիվ որոշումներ ունի, որտեղ ասվում է, որ Եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածից բխում է, որ դատարանների որոշումները միշտ պետք է պատճառաբանվեն: Մենք հանկարծ Քրեական դատավարության օրենսգրքի նախագծի մեջ մի կարգավորում ենք տեսնում, որտեղ գրված է՝ պատճառաբանություն ներկայացնել պետք չէ:
Եթե ավտովթար է տեղի ունեցել, ասում են՝ հիմնավոր կասկած կա, քանի որ նա ավտոմեքենայի վարորդն է: Այդ հիմնավոր կասկածը ներկայացնելն արդեն բավարար է: Ստացվում է, եթե ավտովթար է եղել, կա հիմնավոր կասկած, կարելի է չպատճառաբանել ու մարդուն կալանավորել. նրան կմեղադրեն միջին ծանրության հանցագործության մեջ, պոչից կկպցնեն մի ծանր հոդված ու կկալանավորեն` առանց պատճառաբանության: Կալանավորելուց հետո դատախազը կվերացնի այդ պոչից կպցրած հոդվածը: Բայց անձը կմնա կալանքի տակ` մինչև դատախազը, իբր, վերահսկելով օրինականությունը` ձևականորեն կորոշի այդ հոդվածով մեղադրանքը հանել:
