Թռիչքներ ոչ երազում
«Լեռնային Ղարաբաղի Մարտակերտի շրջանի Ներքին Հորաթաղ գյուղ» և «Կիևի Դովժենկոյի անվան կինոստուդիա» բառակապակցություններն անհամատեղելի են թվում: Սակայն մեր իրականությունն այնպիսին է, որ իրենց մասնագիտության մեջ հնարավորինս կայացած ազգությամբ հայերի մեծ մասի ծննդավայրն ու գործունեության, աշխատանքի վայրերը միմյանցից տասնյակ-հազարավոր կիլոմետրերով հեռու են:
Ինչպես ռեժիսոր Ռոման Բալայանի դեպքում («Պահպանիր ինձ, իմ թալիսման», «Թռիչքներ երազում և արթմնի», «Ֆիլյոր», և այլն): Հայաստանում նա որևէ ֆիլմ, հասկանալի է, չի նկարահանել, քանի որ այստեղ նրան անգամ աշխատանքի չեն վերցրել: Սակայն հայրենիքի հանդեպ կարոտըգ Օ՜, իներցիայով գրվող պաթետիկ այս պատրաստի կաղապարը, որը ստացվում է ինքն իրեն և որն այնքան է հասցրել մաշվել: Այնպես որ, այս մասը սկսում եմ նորից` ընկերներին, հարազատների հանդիպելու ցանկությունը ռեժիսորին ստիպում է հաճախ գալ Հայաստան, Արցախ, որտեղ մինչ օրս բնակվում է Ռոման Բալայանի եղբայրն` իր ընտանիքով: Տակավին վերջերս Վարպետը Հայաստանում էր. հարցազրույցը նրա հետ ստացվել է պատահաբար, հանպատրաստի, Երևանից Կիև նրա թռիչքից ժամեր առաջ, այնքան արագ, որ դժվար էր ինձ համար հասկանալ` սա երազո՞ւմ էր, թե՞ արթմնի…:
– Հայերը, որպես կանոն, հաջողության են հասնում, երբ Հայաստանից հեռանում են: Ձեզ ևս ժամանակին աշխատանքի չվերցրեցին «Հայֆիլմում»…
– Երևանի թատերականում ուսանելիս` մտերիմ էի Երվանդ Քոչարի հետ (նա ինձ շատ էր սիրում): Երբ տեղափոխվեցի սովորելու Կիև և վեց ամիս անց վերադարձա Երևան, նա հարցրեց. «Ռոմիկ, որտե՞ղ ես, ո՞ւր ես կորել»: Պատասխանեցի, որ մեկնել եմ Հայաստանից և ուսումս շարունակում եմ Կիևում: «Հը՜մ,- ասաց Քոչարը,- դժբախտաբար, հայը մարդ կդառնա Հայաստանից դուրս»: Կիևում ավարտելով ինստիտուտը` փորձեցի տեղավորվել «Հայֆիլմ» կինոստուդիայում: Ինձ չվերցրեցին:
Երկու տարի փորձում էի… Ավելի ուշ, դժվարությամբ, ինձ աշխատանքի վերցրեցին Կիևի Դովժենկոյի անվան կինոստուդիայում: «Բախտավոր ես, որ քեզ չեն վերցրել «Հայֆիլմում». ոչ մի ֆիլմ մինչև հիմա չէիր նկարի»,- կատակեց ընկերներիցս մեկը: Նման խոսակցություններն ինձ համար զարմանալի են: Որպես հայ` ինձ համար ցավալի են նման զրույցները:
– Դուք ունե՞ք պատասխան` ինչո՞ւ է այդպես:
– Պատճառն այն չէ, որ այստեղ աշխատանք չկա: Առաջ էլ էին մարդիկ Հայաստանից հեռանում: Դա բոլորին է հայտնի: Պատմականորեն այդպես է դասավորվել: Ես այն կարծիքին եմ (և շատերը նեղանում են ինձնից այդ կարծիքի համար), որ հայերը գաղթական, թափառական ազգ են: Եվ հեռանում են ոչ միայն նրանք, ովքեր աղքատ են: Այդ ի՞նչ չկա Հայաստանում, ինչո՞ւ են ձգտում հեռանալ երկրից, առաջ չէի հասկանում: Հիմա հեռանում են աղքատության, գործազրկության պատճառով: Հոգևոր մթնոլորտի պակասի…
– Աղքատությո՞ւնը… Բայց չէ՞ որ երբ Դո՛ւք հեռացաք` աղքատ չէիք: Շատերը հեռանում են նույն պատճառով, ինչ Դուք` ժամանակին. այստեղ ինքնադրսևորվելու հնարավորությունը չափազանց փոքր է, պայմաններն անհավասար են:
– Չեմ ժխտում, դա ևս շատ հիմնավոր պատճառ է: Մինչև հիմա, սակայն, չունեմ հարցի պատասխանը` ինչո՞ւ են հայերն ավելի հաճախ հաջողության հասնում, երբ հայրենիքից հեռու են:
– Դրսում հայերը սովորաբար համախմբվում են, փորձում են միմյանց օգնել, միմյանց համար նոր հնարավորություններ ստեղծել: Հետաքրքիր է, որ Ձեր ֆիլմերում, այդուհանդերձ, չեք ընդգրկել հայ դերասանների: Անգամ Արմեն Ջիգարխանյանին…
– Շատ արտիստներ կան, ովքեր կցանկանային նկարահանվել իմ ֆիլմերում: Օրինակ` «Թռիչքներ երազում և արթմնի» ֆիլմում պետք է նկարահանվեր իմ ընկերը` հրաշալի ռեժիսոր Նիկիտա Միխալկովը: Սցենարը գրված էր` նկատի ունենալով հենց նրան: Բայց պատրաստի սցենարը ստացվեց ինչ-որ թեթևամիտ մի տարօրինակի մասին, և դա արդեն իմը չէր: Թեև հրաշալի՛ սցենար էր: Արդեն, այն է, ցանկանում էի հրաժարվել, երբ պատահաբար հեռուստատեսությամբ տեսա մի կտոր «Մենք` ներքոստորագրյալներս» ֆիլմից: Նստած է մի ընկերախումբ, և Օլեգ Յանկովսկին` նրանց մեջ:
Շատ տարօրինակ էր տեսնել այդ էպիզոդը` այնպիսի տպավորություն էր, որ Օլեգը և՛ նրանց հետ է, և՛ նրանց հետ չէ: Ե՛վ այստեղ է, և՛ այստեղ չէ: Եվ նրա այդ «ներկա-բացական» ինձ անչափ գրավեց, և ես անմիջապես հորինեցի` հերոսը նամակ է գրում մորը, սակայն այն չի ավարտում, ճմրթում է թուղթը: Եվ թուղթը, ինչպես կենդանի, սկսում է ինքն իրեն ուղղվել, հարթվել: Նույն պահին մտքումս հայտնվեց մեկ այլ տեսարան. նրա կինն առավոտյան մտնում է խոհանոց և հեգնանքով հետաքրքրվում. «Հը՛, դարձյալ մորդ մո՞տ էիր թռել»: Այդ պահից հասկացա, որ պիտի նկարեմ: Կինս ինձնից շատ ուրախացավ, քանի որ ես հինգ տարի ոչինչ չէի նկարել: Իսկ դա նշանակում էր, որ տանը փող չկա: Նիկիտային ես բացատրեցի` ինչու էր անհրաժեշտ նրան փոխարինել: Եվ նա, իհարկե, չնեղացավ:
Ասաց. «Ծերո՛ւկ, ես քեզ հասկանում եմ: Չէ՞ որ ես ոչ միայն դերասան եմ, այլև ռեժիսորգ»: Նիկիտան այդ դերի համար չափազանց պնդակազմ էր, ամուր ու, ինչպես ասում են, այս կյանքին հարմարված: Իսկ ես ցանկանում էի նկարել կյանքում իրեն հարմարավետ չզգացող, կյանքին չհարմարված մեկին:
Ե՛վ Օլեգի դեմքը, և՛ նրա օրգանիկան լրիվ համապատասխանում էին այդ նպատակին: Ինչ վերաբերում է Արմեն Ջիգարխանյանին, նրան հարմար, համապատասխան բնավորություններ իմ ֆիլմերում չեն եղել, հետևաբար` մենք միասին աշխատելու հնարավորություն չունեցանք:
– Իսկ Ֆրունզիկ Մկրտչյանի՞ հետ…
– Հայ դերասաններից ինձ համար միշտ էլ հետաքրքիր են եղել նաև Ֆրունզիկ Մկրտչյանը, Սոս Սարգսյանը: Ինչ վերաբերում է Ֆրունզիկ Մկրտչյանին, ես կատակերգություններ ուղղակի չեմ նկարել: Իմ պերսոնաժները լրիվ այլ էին: Ինձ միշտ հետաքրքրել ու հուզել է ինտելիգենցիայի Ճակատագիրը: «Թռիչքներ երազում և արթմնի», «Պահպանիր ինձ, իմ թալիսման», «Ֆիլյոր» (լրտես)` սրանք ֆիլմեր են ռուս ու խորհրդային ինտելիգենցիայի մասին: Եվ ոչ միայն այդ մասին…
– Մի առիթով նկատել էիք, թե Ձեր երեխաներին հեռու եք պահելու կինոյից, քանի որ Ձեր կյանքը կինոյում եղել է նվաստացուցիչ, Ձեր վրա իշխանությունների, գրաքննիչների կողմից ճնշումներ են եղել:
– Բանն այն է, որ իմ սերունդը մեծացել է չափազանց ուժեղ գրաքննության և արվեստի հանդեպ ճնշումների պայմաններում: Իսկ դա ահավոր նվաստացուցիչ էր` «Կտրի այս կտորը, փոխիր երկրորդը, երրորդը…»: Եվ դա էր պատճառը, որ անում էի ամեն ինչ, որպեսզի երեխաներս հանկարծ չհրապուրվեն կինեմատոգրաֆով: Հիմա այդպես չէի անի. այլ ժամանակներ են, և նրանք կարող են զբաղվել` ինչով ցանկանում են: Ես երեխաներիս առաջին անգամ կինոստուդիա եմ բերել, երբ լրացել է նրանց 18 տարին:
– Բայց հենց այդ գրաքննության պայմաններում էլ նկարահանել եք Ձեր լավագույն գործերը, իսկ ավելի ուշ, երբ արդեն գրաքննություն չկար, Դուք դարձյալ` որպես ֆիլմի սյուժե, ընտրեցիք խորհրդային շրջանն ու նկարահանեցիք «Դրախտի թռչունները» ֆիլմը:
– «Դրախտի թռչունները»… Դա իմ լավագույն ֆիլմը չէ: Ինձ համար դժվար էր այն նկարել, քանի որ սյուժեն տեղի է ունենում 81 թվականին: Իսկ նկարահանման պահին ամենուր ժամանակակից ավտոմեքենաներ են: Ստիպված էի նեղացնել կադրերը, ֆիլմը նկարահանել գրեթե խոշոր պլանով: Այսինքն` այս ֆիլմում ինձ չէր բավարարում միջավայրը, որն ինձ գրավում, հետաքրքրում էր նախորդ ֆիլմերում: Իսկ եթե ազնիվ լինեմ, իմ պատկերացմամբ` իմ ռեժիսորական կենսագրությունն ավարտվել է «Ֆիլյոր» կինոնկարով, 1988 թվականին:
Երբ եկավ ազատությունը, իմ սերունդը չգիտեր` ինչի մասին նկարահանել: Բանն այն է, որ մենք մեծացել ենք «սոպրոմատի» վրա, վանդակներում, և անընդհատ փորձել ենք լայնացնել վանդակի ճաղերը: Դա սնում էր մեր երևակայությունը: Ինչ խոսք, հետո էլ եմ ստեղծագործել, սակայն մինչև 88-ը ես ֆիլմերը նկարահանել եմ, իսկ 88-ից հետո պարզապես աշխատել եմ: Գիտե՞ք, այսպիսի անեկդոտ կա. 90-ականների սկիզբ, Թբիլիսի. մի վրացի հանդիպում է ընկերոջը` փողոցի մյուս մայթին, ու ձայն տալիս. «Հը՛, Գիվի, տեղավորվեցի՞ր»: Պատասխան. «Դեռ ո՛չ, միայն աշխատում եմ»: Ահա 88-ից այսկողմ իմ դեպքում էլ նույնն է:
– Խորհրդային շրջանում ազատությունը չկար, սակայն արվետագետը փորձում էր ստեղծել, ստանալ այդ ազատությունը` իր արվեստում: Ստացվում է` ենթատեքստի, ալեգորիաների միջոցով ստեղծված ազատությունը, որն անձամբ ես ստեղծում, ավելի մեծ ազատություն է, քան, երբ ունես ազատություն, որի հետ չգիտես` ինչպե՞ս վարվել:
– Ես չեմ գտնում, որ հիմա իրական ազատություն կա: Ազատությունը մյուս մարդու ազատությունը հարգելն է: Դա չկա, կա ամենաթողություն: Չեխովն ունի. «Ազատ արձակիր ստրուկին, և նա կդառնա ամենաթող»: Շատ-շատերը հենց այդպիսին էլ դարձան: Բայց դա չի նշանակում, որ ես ճիշտ եմ: Ի դեպ, ցարական Ռուսաստանի ողջ գրականությունը հիմնված էր «սոպրոմատի» վրա: Այն ժամանակ էլ կար գրաքննություն: Բայց, իհարկե, ոչ այնպիսի, ինչպիսին կար ԽՍՀՄ-ի օրոք: Պուշկինը, Տոլստոյը, Դոստոևսկին աշխատել են գրաքննության պայմաններում:
– Արվեստը փորձում է ներկայացնել մարդուն, հիմնավորել, ձևակերպել կյանքի իմաստըգ Ձեզ հաջողվե՞լ է հասկանալ` ի՞նչ է կյանքը, կամ հաշտվել այն իրողության հետ, որ դա հասկանալ, խոշոր հաշվով, հնարավոր չէ: Կամ գուցե պետք է՞լ չէ…
– Այդ հարցի պատասխանը ոչ ոք երբևէ գտնել չի կարող: Բայց պատասխաններ փնտրել պետք է: Արվեստը կռիվ է տալիս` հանուն թույլ, անպաշտպան մարդու: Հանուն անվստահ, ինքն իր ուժերին չհամոզված մարդու:
Իմ արվեստն ինտելիգենտների, այն մարդկանց մասին է, որոնք ամեն ինչին թերահավատությամբ են մոտենում, որոնց թվում է` իրենք ինչ-որ հարցում ճիշտ չեն: Ցանկացած ֆիլմ, անգամ` ամենաանհաջողը, որոշակի ուղերձ է որոշակի քանակի դիտողների: Այն մարդկանց, ում ցանկանում ես քեզ զրուցակից դարձնել, ում հետ փորձում ես կիսվել նրանով, ինչը քեզ անհանգստացնում է, հետաքրքրում է:
Հաճախ դա մինչև վերջ չի ստացվում, հաճախ` այնքան լավ չի ստացվում, բայց, միևնույն է, դա ուղերձ է, որն ամեն մեկը չէ, որ կընդունի: Հետևաբար` կան ֆիլմեր` բոլորի համար, կան ֆիլմեր` ոմանց համար: Լավ. այսպես ձևակերպեմ` ինտելեկտուալների կամ այդպիսին լինել ձգտողների: Իսկ ո՞ւմ հետ հիմա զրուցես: Բոլորը սիրում են ամերիկյան ֆիլմերը, որոնք, բոլորը նախապես արդեն գիտեն, ավարտվում են հեփփի էնդ-ով: Դեմ չեմ, թող դիտեն: Այնտեղ, ամեն դեպքում, սիրո, դավաճանության, ատելության, նենգության մասին է: Պարզապես այդ ֆիլմերի մակարդակը մաքուր կոմերցիոն է: Ես անգամ կասեի` պոպկորնային:
– «Ռոմեո և Ջուլիետն» էլ պատմություն է սիրո, հավատարմության, նենգության մասին…
– Շեքսպիրն ունի 37 թե 39 պիես, և այնտեղ կա ամեն ինչ` ամեն ինչի մասին: Միջնադարում եղել է հրաշալի գրականություն, կերպարվեստ, քանդակ: Եղել է Վերածնունդը, եղել է ռուսական գրականության չտեսնված 19-րդ դարը: Ողջ 20-րդ դարն անցումային շրջան է կյանքի այլ փուլ: Եվ ոչ մի ժողովրդավարություն: Պարզապես 30 տոկոսի իշխանությունն է մյուս 70 տոկոսի վրա: Այսօր հրապարակախոսության ժանրի ժամանակ է, երբ, ասացեք խնդրեմ, պետք է ասվի, թե որքան ամեն ինչ վատ է ու սարսափելի: Գեղարվեստական ֆիլմում դա ինձ հետաքրքիր չէ, քանի որ ես սիրում եմ բոլորին:
Օրինակ` ինձ համար անխտիր բոլոր հայերը հարազատ են` անկախ նրանից` ինչպիսին են: Ես այդպես եմ խոսում, քանի որ հիմա մեր զրույցը տեղի է ունենում Հայաստանում: Ես բնակվում եմ Հայաստանից հեռու, սակայն ինձ այստեղ բնակվող յուրաքանչյուր հայի ճակատագիրը մտահոգում է նույնքան, որքան այստեղ ապրող յուրաքանչյուր հային: Ես կիսում եմ յուրաքանչյուրի մտահոգությունն ու ուրախանում նրանց հաջողությամբ:
– Ձեզ չի՞ մտահոգում` ինչպիսի՞ որակի 30 տոկոս է ղեկավարում մյուս 70 տոկոսին:
– Ինքս չեմ կարող ասել, որ ես դժգոհ եմ մեր ժամանակից: Մեկն ասել է. «Ժամանակները չեն ընտրում, տվյալ ժամանակում ծնվում են և մահանում»: Գիտե՞ք, այժմ չկա անհատական պատասխանատվության գիտակցություն: Չգիտես ինչու` կա հույս իշխանությունների վրա, որ նրանք պետք է ինչ-որ բան փոխեն, կամ ընդդիմության լիդերների: Կարծում եմ, որ ամեն ինչ կախված է յուրաքանչյուրից: Դա ինձ անհասկանալի է: Ես ապրում եմ իմ կյանքով. Ես երբևէ չեմ եղել ո՛չ ընդդիմության, ո՛չ էլ իշխանության կողքին: Իսկ արվեստագետը պետք է լինի ազատ:
Ասում են, խնդրեմ, Վերածննդի շրջանում Ռաֆայելին, մյուսներին արքաները, Պապերը պատվերներ էին տալիս: Իբր` ինչպիսի՜ ժամանակներ էին: Սակայն, բարեկամնե՛րս, նրանք ախր նկարում էին աստվածաշնչային պատկերներ կամ իրենց պատվիրատուների դիմանկարները: Այդպես հարմար էր բոլորին: Պարզապես այն, ինչ անում էին Ռաֆայելն ու մյուսները, անում էին չտեսնված վարպետությամբ:
– Աստվածաշնչային թեմաները Ձեզ հետաքրքի՞ր են:
(Զրույցի շարունակությունը` թերթի հաջորդ համարում):
«168 ԺԱՄ»
