Եկեղեցու մասին
Ի՞նչ է Եկեղեցին: Ի՞նչ է նշանակում քրիստոնեական Եկեղեցի:
«Եկեղեցի» բառը հունարեն «էկլեսիա – εκκλησία» բառից է, որը նշանակում է մարդկանց հավաքականություն, կրոնական իմաստով` հավատացյալ մարդկանց հավաքականություն: Ուրեմն, Եկեղեցին` լայն իմաստով, բոլոր հավատացյալներն են: Պողոս առաքյալը եկեղեցի հասկացությունը պարզ ձևով բացատրելու համար համեմատություն է անում մարդկային մարմնի հետ` նշելով, որ Եկեղեցին խորհրդանշական իմաստով Քրիստոսի մարմինն է, և մենք` նրա անդամները (Ա Կորնթ. 12.27; Եփես. 1.23, 4.12; Կող. 1.24, 2.19): Քրիստոս Եկեղեցու գլուխն է (Կող. 1.18):
Սակայն «եկեղեցի» բառը հոմանուն բառ է և այլ նշանակություններ ևս ունի: Եկեղեցաբանության մեջ եկեղեցի հասկացության մի քանի բացատրություններ կան: Հայ եկեղեցական հեղինակներից դրան ավելի մանրամասն անդրադարձել են Մաղաքիա արքեպիսկոպոս Օրմանյանը, Շնորհք արքեպիսկոպոս Գալուստյանը: Բացի հավատացյալների հավաքակություն լինելուց, Եկեղեցին նաև հոգևորականների հավաքականությունն է կամ հոգևոր իշխանությունը, ինչպես ասվում է Մատթեոսի Ավետարանում խրատվելու ենթակա մարդկանց մասին. «Ապա թէ և եկեղեցւոյն ոչ լուիցէ, եղիցի քեզ իբրև զհեթանոսն և զմաքսաւոր» (Մատթ. 18.17): Ինչպես նաև «եկեղեցի» ասելով՝ հասկանում ենք աղոթքի, պաշտամունքի վայրը (Հուդիթ 6.12,19, Ա Կորնթ. 11.18): Դրա համար էլ այդ նպատակով նվիրագործված շինությունները կոչում ենք եկեղեցիներ:
Հավատամքի մեջ, որն արտասանվում է պատարագի արարողության ընթացքում, նշվում է, որ մենք հավատում ենք մեկ, ընդհանրական, առաքելական, սուրբ եկեղեցու: Սակայն այդ մեկ անբաժան Եկեղեցու մեջ կան մի քանի մասեր` Հաղթական Եկեղեցի և Զինվորյալ Եկեղեցի: «Հաղթական Եկեղեցի» ասելով` հասկանում ենք վախճանված սրբերի հավաքականությունը, և բառը ցույց է տալիս, որ սա այն հավատացյալների ժողովն է, ովքեր աշխարհի դեմ պատերազմելով` հաղթանակ են տարել: Այս եկեղեցու մաս են կազմում նաև այն ննջեցյալները, որոնք Եկեղեցու աղոթքի շնորհիվ կարող են հավիտենական փրկության արժանանալ: Այդ ննջեցյալների համար է, որ հոգեհանգստյան կարգ է կատարվում: Զինվորյալ Եկեղեցին այս աշխարհում ապրող հավատացյալների հավաքականությունն է, և զինվորյալ է կոչվում, որովհետև այդ Եկեղեցու անդամները դեռ աշխարհի փորձությունների, չարիքների դեմ պատերազմի մեջ են և պետք է հոգևոր մարտ մղեն` կռվելով զինվորյալ բանակների նման: Զինվորյալ Եկեղեցին իր հերթին բաժանվում է երկու մասի` Ուսուցանող Եկեղեցի, որ հոգևորականներն են, և Ուսանող Եկեղեցի` հավատացյալների ամբողջությունը:
Ո՞րն է եկեղեցու և վանքի տարբերությունը:
Եկեղեցին, եթե շինությունը նկատի ունենք, աղոթավայրն է, որ կառուցված է հատուկ օրհնությամբ ու նվիրագործումով, օծումով և հաստատված է հավաքական կամ ընդհանրական աղոթքների, աստվածպաշտական արարողությունների համար: Եկեղեցիները լինում են բնակավայրերում` հավատացյալների հոգևոր կարիքների համար:
Վանքերն առավելաբար լինում են նաև բնակավայրերից դուրս և նախատեսված են վանականների կեցության, վանականների աղոթական կյանքի համար: Վանքն ունենում է եկեղեցի` պաշտամունքային վայր, ինչպես նաև վանաբնակների համար հատուկ կացարաններ: Վանքերը հիմնականում շինության առումով վանական համալիրներ են, որտեղ բացի եկեղեցուց կան նաև վանական կյանքի համար անհրաժեշտ շինությունները, կացարանները, ուսումնարանները, դպրանոցները, գրադարանները և այլն: Այսպիսին են եղել միջնադարյան մեր զարգացած վանքերը:
Ցավոք սրտի, Հայոց Ցեղասպանության տարիներին, ինչպես նաև խորհրդային իշխանության աթեիստական տարիներին շատ եկեղեցիներ ու վանքեր ավերվեցին, վանական հաստատությունները դադարեցրին իրենց գործունեությունը, բազմաթիվ եկեղեցականներ, վանականներ սպանդի ենթարկվեցին: Այսօր աշխատանքներ են իրականացվում եկեղեցաշինության հետ մեկտեղ նաև վանքերը վերանորոգելու, վանական կյանքը հաստատելու, որտեղ վանականները մշտական աղոթք պիտի հնչեցնեն և կրոնական մտքի աշխատություններ պատրաստեն:
Եկեղեցիներն իրենց կառուցվածքով լինում են բազիլիկ, խաչաձև, բոլորաձև. Ի՞նչ խորհուրդ ունեն յուրաքանչյուրը:
Եկեղեցական ճարտարապետության մեջ խորհուրդ ունի հատկապես եկեղեցիների խաչաձև հիմքը, ինչը նշանակում է, որ Եկեղեցին հիմնված է Քրիստոսի՝ խաչելությամբ իրագործված փրկագործությամբ: Բազիլիկ եկեղեցիները համեմատաբար առավել վաղ շրջանի եկեղեցիներ են, որոնք պարզապես ավելի պարզ կառույց ունեն:
Սակայն եկեղեցական ճարտարապետությունը միշտ միացած է հոգևոր-կրոնական խորհրդանշաններին: Եկեղեցու քարերը, որ շաղախով միանում ու եկեղեցու կառույցն են կազմում, խորհրդանշում են տարբեր տարիքի և սեռի մարդկանց, որոնք, միանալով իբրև հավատացյալներ, կազմում են Քրիստոսի Եկեղեցին: Եկեղեցիների դուռը հիմնականում բացվում է դեպի արևելք, և եկեղեցիների խորանը, որի վրա մատուցվում է պատարագը, լինում է արևելյան կողմում, որովհետև, ըստ Աստվածաշնչի, Քրիստոսի երկրորդ գալուստը լինելու է արևելքից (Մատթ. 24.27): Բացի դրանից արևելքը հոգևոր լույսի, լուսավորության խորհրդանիշն է:
Եկեղեցիները կառուցվում են հիմնօրհնեքի արարողությամբ, այսինքն՝ օրհնվում են եկեղեցու հիմքերը և հիմքերի մեջ տեղադրվում են քարեր` Ավետարանիչների, առաքյալների, Պողոս Առաքյալի և Գրիգոր Լուսավորչի անուններով, ինչը նշանակում է, որ Եկեղեցին հիմնված է առաքյալների, մարգարեների, Քրիստոսի ուսուցման հիմքի վրա: Եկեղեցու ներսի սյուները խորհրդանշում են առաքինությունները, իսկ սյուները միացնող կամարները` սերը, որով գործվում են առաքինությունները: Սլացիկ գմբեթը ցույց է տալիս դեպի երկինք բարձրանալը, և գմբեթների վրա խաչի զետեղումը` խաչով, խաչի զորությամբ Եկեղեցու պսակված լինելը:
Եկեղեցական հեղինակները եկեղեցին իր խորհրդով նմանեցնում են նոյյան տապանին. ինչպես որ տապանում պատսպարվողները փրկվեցին ջրհեղեղից, այնպես էլ եկեղեցու ներսում գտնվողները, այս ալեկոծ կյանքի հորձանքները հաղթահարելով, փրկության են արժանանալու: Եկեղեցական շինությունը ոմանք դիտում են որպես միայն ճարտարապետական կառույց:
Սակայն եկեղեցին իր բուն էությամբ վեր է սոսկ ճարտարապետական կառույց լինելու իրողությունից և այն վայրն է, որտեղ աստվածային ներկայությունն է, որտեղ երկնային շնորհները տրվում են հավատացյալներին աղոթքների, եկեղեցական խորհուրդների, արարողությունների միջոցով:
Եկեղեցու ճարտարապետական դիմագիծը կարո՞ղ է ուղիղ կապ ունենալ հավատքի, դավանանքի ուղղության հետ:
Եկեղեցական կառույցներն արտահայտությունն են նաև տվյալ ժողովրդի կրոնական դավանության, հոգևոր ապրումների ու ըմբռնումների: Մեր եկեղեցիները համեմատաբար ավելի պարզ են, երբեմն ավելի ցածր, քան եվրոպական հսկայական տաճարները: Հայկական եկեղեցիներում մարդը չի փոքրանում եկեղեցական շինության մեծության ու բարձրության մեջ, այլ Աստծո տուն մուտք գործած լինելու տպավորությունն է ունենում: Ուղղափառ կամ կաթոլիկ դավանության եկեղեցիները հաճախ լինում են խիստ բարձր և երբեմն նույնիսկ ծանրաբեռնված պատկերաքանդակներով ու արձաններով թե՛ եկեղեցու արտաքին պատերին և թե՛ եկեղեցու ներսում: Այստեղ մարդն ավելի փոքր է թվում եկեղեցու հսկա տարածության մեջ: Բացի դրանից, այդ եկեղեցիներին հատուկ է շքեղազարդումը, որը երբեք մաս չի կազմել հայ եկեղեցական ճարտարապետության: Հայկական եկեղեցիները, կարելի է ասել, իրենց մեծությունն ու վեհությունը ցույց են տալիս իրենց պարզության մեջ:
Այսօր, իհարկե, եկեղեցական ճարտարապետությունը նաև արդիական կառույցներ է կերտում, և աշխարհի տարբեր երկրներում, ավանդական Եկեղեցիներից առավելաբար Կաթոլիկ Եկեղեցում կարող ենք տեսնել արդիական ճարտարապետության դրսևորումներ, ինչը, սակայն, չի արվում եկեղեցական ճարտարապետության ավանդական ըմբռնմանը դեմ գնալու հաշվին: Ներկայումս հայ եկեղեցական ճարտարապետությունը ևս կարող է զարգացումներ ապրել, նորովի եկեղեցական շինությունների նախագծեր ներկայացնել` նոր, արդիական լուծումներով, բայց հավատարիմ մնալով հայ ճարտարապետության նվիրագործված ավանդույթներին:
Ինչո՞ւ են եկեղեցիների շենքերը շքեղ, լի բազում խորհրդանիշներով, այլ ոչ` հասարակ ու համեստ:
Մեր եկեղեցիները համեստ կառույցներ են, եթե համեմատենք օրինակ Քյոլնի կաթոլիկ տաճարի, Միլանի տաճարի, Վատիկանի Սուրբ Պետրոսի տաճարի կամ ռուսական հայտնի եկեղեցիներից Մոսկվայի Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցու հետ: Այս եկեղեցիներում հաճախ սովորություն կա ճոխ սրբապատկերների, ոսկե զարդերի, ոսկեջրած գմբեթների օգտագործման, ինչը հատուկ չէ մեր եկեղեցական կառույցներին: Այս իմաստով մեր եկեղեցիները համեստ են, բայց ճոխ են իրենց ճարտարապետական հորինվածքի և ինքնատիպության մեջ:
Եկեղեցում զետեղված առարկաները խորհրդանշաններ են, որոնք պատկերում են Քրիստոսի խաչը, հիշեցնում երկնային արքայության, հանդերձյալ կյանքի, անդրաշխարհյան իրողությունների մասին: Այդ խորհրդանշաններն օգնում են նաև հավատացյալներին սովորական կենցաղային առարկաներից անցնել դեպի հավերժություն պատկերող առարկաները և եկեղեցում աղոթելիս չշեղվել առօրյա մտածմունքների պատճառով ու հոգու խորին ապրումով զրուցել Աստծո հետ:
Եկեղեցին կարո՞ղ է նպաստել երկրի ոչ միայն հոգևոր, մշակութային, այլև տնտեսական, քաղաքական առումով զարգացմանը:
Եկեղեցու հիմնական առաքելությունը հոգևոր է: Եկեղեցին ծառայություն է իրականացնում մարդու փրկության, հավիտենական կյանքին պատրաստելու, աստվածային շնորհները բաշխելու` այս կյանքի ընթացքի համար կանոններ կարգելով, հորդորներ տալով, մարդուն կատարելության և նույնիսկ սրբացման առաջնորդելով: Այս իմաստով Եկեղեցին հիմնականում նպաստում է հոգևոր զարգացմանը, իսկ մշակույթը միջոց է այդ նպատակի համար:
Ճիշտ է ասված, որ կրոնը համր է առանց մշակույթի: Այստեղ գիրն ու գրականությունը, երաժշտությունը, ճարտարապետությունն ու արվեստը, նկարչությունը Եկեղեցու լեզուն են, որով Եկեղեցին խոսում է իր հավատացյալների հետ: Եվ սրանով է, որ անքակտելի է Եկեղեցու ու մշակույթի կապը, քանի որ մշակույթը նաև Եկեղեցու արտահայտչաձևերից մեկն է: Ինչ վերաբերում է տնտեսական և քաղաքական զարգացմանը, ապա Եկեղեցին ուղղակիորեն անելիք չունի այս բնագավառներում: Քրիստոսի հեղինակությունից ևս զգուշանում էին քաղաքական լծակներ ունեցողները, սակայն Քրիստոս ասաց.
«Իմ թագավորությունն այս աշխարհից չէ» (Հովհ. 18.36): Ուրեմն, Եկեղեցին ուղղակիորեն չի կարող առնչություն ունենալ այս աշխարհի թագավորության գործառույթների հետ: Իհարկե, պետականության բացակայության պայմաններում Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցին է, որ նաև աշխարհաքաղաքական իրողություններում առաջնորդել է իր ժողովրդին, ստանձնել այլ պետությունների հետ հայ ժողովրդի համար բանակցողի, հայրենիքում ազգային կյանքի կարգավորության, այլև ազատության ու անկախության համար անհրաժեշտ նախաձեռնողի դերը: Բայց Եկեղեցին միշտ գիտակցել է, որ իր հիմնական առաքելությունը հոգևոր է, մարդկանց փրկության առաջնորդելն է, Քրիստոսի Ավետարանն ուսուցանելը:
Քաղաքական և տնտեսական բնագավառների զարգացման կամ բարելավման համար Եկեղեցին իր ազդեցությունն է բերում հոգևոր ոլորտի միջով` քրիստոնեական դաստիարակությամբ կրթելով, աստվածային շնորհներով վերափոխելով մարդկանց, որպեսզի լինեն ազնիվ ու արդար, բարեսեր ու ողորմած, առաքինի և ծառայասեր: Աստծո օգնականությամբ և այս հատկությունների զորացումով քաղաքական ու տնտեսական կյանքում էլ կարձանագրվեն բարի արդյունքներ:
Ո՞րն է հոգևորականի առաքելությունը երկրի վրա և Եկեղեցում:
Քրիստոս համբարձվելիս առաքյալներին ասաց. «Գնացե՛ք ուրեմն աշակերտ դարձրե՛ք բոլոր ազգերին, նրանց մկրտեցե՛ք Հոր և Որդու և Սուրբ Հոգու անունով:
Ուսուցանեցե՛ք նրանց պահել այն բոլորը, ինչ որ ձեզ պատվիրեցի» (Մատթ. 28.19-20): Ուրեմն, հոգևորականի առաքելությունը մարդկանց Քրիստոսի ուսմունքը սովորեցնելն է կամ Ավետարանը քարոզելը, մկրտելը, որ մարդկանց դարձնում է քրիստոնյա, Երկնքի արքայության ժառանգորդ, մարդկանց աստվածային շնորհները փոխանցելը: Քրիստոս նաև մեղքերը ներելու իշխանությունը տվեց առաքյալներին` ասելով.
«Եթե մեկի մեղքերը ներեք, նրանց ներված կլինի. եթե մեկի մեղքերը չներեք, ներված չի լինի» (Հովհ. 20.22-23)», «ինչ որ կապեք երկրի վրա, կապված պիտի լինի երկնքում: Եվ ինչ որ արձակեք երկրի վրա, թող արձակված լինի երկնքում» (Մատթ. 18.18): Առաքելական հաջորդականությամբ այս լիազորությունները, ինչպես և ծառայության պարտականությունները ձեռնադրությամբ անցնում են հոգևորականի սպասավորությունն ստանձնող մարդկանց, և այս ծառայությունն իր բնույթով վախճանաբանական է, այսինքն` միտված է մարդկանց պատրաստելու հավիտենության մեջ կեցությանը, գոյությանը:
Ճիշտ է, Քրիստոսի պատվիրանները վերաբերում են այս երկրում ապրելու և գործելու ձևերին, ուղղորդումներ են տալիս հավատացյալներին, ներդաշնակություն բերում երկրային կյանքում, բայց դրանք նպատակ ունեն մարդուն արժանի դարձնելու և պատրաստելու հավիտենության:
Այս առումով հոգևորականի առաքելությունը երկրի վրա և Եկեղեցում նպատակ ունի մարդուն հոգևոր խնամք մատուցելու, պարգևելու աստվածային շնորհներն ու օրհնություն բարձրացնելու երկինք և անդամ դարձնելու նաև երկնային Եկեղեցու, ուր հոգևոր վայելքները, երջանկությունը, սերն ու խնդությունը պարուրելու են մարդու հավիտենական գոյությունը Աստծո մշտական բերկրալի ներկայության մեջ:
Տեր Ադամ քհն. Մակարյան
«Ոչ միայն հացիվ» գրքից
