«Իմ կարծիքով՝ ես գտել եմ այն, ինչն Էյնշտեյնը փնտրեց 40 տարի ու այդպես էլ չգտավ». Արտավազդ Փելեշյան
«Այս գրքի համար կռիվներ են լինելու իմ դեմ, հարձակումներ կլինեն ինձ վրա, կամ էլ բացարձակ անտարբերություն կլինի, որովհետև կարդացողները կմտածեն, թե աբսուրդ բաներ եմ գրել»,- այսպես է մտածում համաշխարհային կինոյի լեգենդ Արտավազդ Փելեշյանն իր վերջին գիտատեսական՝ «Իմ աշխարհը և դաշտի միասնական տեսությունը» աշխատության մասին, որի ստեղծման վրա հեղինակից պահանջվել է, ո՛չ ավել, ո՛չ պակաս, կես դար:
Նախօրեին «Գաֆէսճեան» արվեստի կենտրոնում տեղի ունեցավ «Իմ աշխարհը և դաշտի միասնական տեսությունը» գիտատեսական աշխատության շնորհանդեսը, որին մասնակցում էր հեղինակը, Մշակույթի նախարար Արմեն Ամիրյանը, նախկին նախարար Հասմիկ Պողոսյանը, կոմպոզիտոր Տիգրան Մանսուրյանը, գեղանկարիչ Ռոբերտ Էլիբեկյանը, քաղաքական, մշակութային դեմքեր, Վարպետի արվեստի երկրպագուները:
Միջոցառման պաշտոնական մեկնարկը դեռ երկար կձգվեր՝ ուղիղ այնքան, որքան Վարպետի շուրջ գոյացած մարդկային հերթն էր՝ ստանալու Արտավազդ Փելեշյանի ձեռամբ ինքնագրված աշխատության մեկ օրինակ: Այնուամենայնիվ, որոշվեց ինքնագրեր ստանալու պրոցեսը թողնել միջոցառման պաշտոնական ավարտից հետո, իսկ շնորհանդեսը մեկնարկեց հեղինակի ավելի քան 39 տարի առաջ հեղինակած «Մենք»-ով:
Ֆիլմի ավարտից հետո բեմում աշխարհահռչակ կոմպոզիտոր Տիգրան Մանսուրյանն էր, ով միայն իրեն հատուկ ջերմությամբ ողջունեց վաղեմի ընկերոջ ստեղծագործական նոր ձեռքբերումը.
«Այս ֆիլմից հետո խոսք ասելը կարծես միշտ մի տեսակ անպատեհ է դառնում, այնքան զորավոր են այդ կադրերը: Ես դեռ 1969 թվականից գիտեմ այս ֆիլմը և երբեք չեմ դադարել խորքով ապրել իր կադրերը, հիանալ իր հումորով, էներգիայով, կարոտով, տուն վերադարձով, այսինքն՝ մի բառով ասած՝ «Մենք»: Այս գիրքն ունեցա մի քանի օր առաջ: Սա նայելու բան է՝ իրապես խորքով: Գիրքն ապշեցնող է: Պարզվում է՝ ամեն ինչին, որ Փելեշյանը դիմում է, ստեղծագործական որ միջոցին էլ լինի՝ նույնքան կայացած և նույնքան զարմանք են բերում, որովհետև չես հասկանում՝ ինչպե՞ս մարդը կարող է այսքան հեռուն գնալ՝ իր ստեղծած արվեստի հետքերով մտնել խորքեր, մարդկային մտքի ամենատարբեր շերտեր բացահայտելու համար՝ լինի միֆոլոգիա, գիտական վերջին խոսք, տիեզերք, միասնական դաշտի տեսություն…
Զարմանում ես իսկապես: Առաջին տպավորությունը, որ ստանում ես, հետևյալն է՝ Փելեշյանն արդեն տիեզե՞րք է յուրացրել, սեփականացրել՝ անվանելով իր ձեռքբերումը՝ իմ տիեզերքը: Այսպիսի խորագիր ունենալուց հետո պետք է մտնես ներս ու տեսնես, թե ինչպիսի պարկեշտության տեր է նա՝ բառի նկատմամբ: Նա «Երկիր» բառը մեծատառով է գրում, «Հարաբերական տեսություն» արտահայտությունը մեծատառով է գրում, «Հայրենիք» բառը մեծատառով է գրում՝ ցույց տալով, որ սրանք տեր ունեն, որ սրանց վրայից հենց այնպես անցնել չի լինի: Սա իր վերաբերմունքն է, իմ ըմբռնմամբ՝ պարկեշտության մեծագույն դրսևորում»:
Աշխատության մասին իրենց կարծիքներով հանդիսատեսի հետ կիսվեցին կինոգետ Գարեգին Զաքոյանը, կինոռեժիսոր Հրանտ Վարդանյանը, քաղաքական գործիչ Արտաշես Գեղամյանը, «Հայհեղինակ» հ/կ գլխավոր տնօրեն Սուսաննա Ներսիսյանը: Ակնհայտ էր՝ բոլորն ապշած էին, բոլորը հիացած էին, Փելեշյանը բոլորին անակնկալի է բերել՝ այս գիրքը գլուխգործոց է:
Վերջապես բեմում է աշխատության հեղինակը՝ համաշխարհային կինոյի մեծագույն պոետը, տասնամյակներ շարունակ իրականության տեղ ընդունված տիեզերական աքսիոմաները կոտրած, աշխարհին բացարձակ նորարարի մարտահրավեր նետած, միաժամանակ՝ ծայրահեղ համեստության մեջ անմրցելի, խոսելու հետ առանձնապես սեր չտածող Արտավազդ Փելեշյանը:
«Ես չարչարվեմ մի քանի խոսք ասել, չգիտեմ՝ ինչից սկսեմ… Դեռ սովետական կարգերի ժամանակ մեր երկրում թերթ կար՝ «Литературная газета», որտեղ իր հերթին խորագիր կար՝ «Физики смеются»: Գիտնականները վերցնում էին արվեստի գործերը՝ քննարկում էին: Մինչ օրս հիշում եմ Ալիխանյանի հոդվածն այդ թերթում՝ Միխայել Ռոմի ֆիլմի մասին: Հետո ինձ մոտ հարց առաջացավ՝ իսկ ինչո՞ւ չկա խորագիր՝ «Лирики смеются», որպեսզի արվեստի մարդիկ կարողանան փորձեն գիտության մասին ինչ-որ բաներ ասել: Թող գիտության մարդիկ ինձ ներեն, իմ կարծիքով՝ արվեստն ուժեղ բան է և առջևում է գտնվում, որովհետև այն, ինչ անում է գիտությունը, դա նույնպես անում է նաև արվեստը: Բայց այն, ինչ անում է արվեստը, գիտությունը չի կարողանում անել …»,- ասաց Ա. Փելեշյանը:
Եվ ահա, համաշխարհային կինոյի հսկան, ավելի քան կես դար ձգված իր գիտատեսական աշխատության շրջանակներում, այս անգամ՝ արդեն Տիեզերքի մասշտաբներով, տիեզերական հարցեր քննող ծիծաղով չարչարվում է հասարակ, մահկանացու ընթերցողին բացատրել.
«Էյնշտեյնն իր հարաբերականության տեսությամբ առաջարկեց տիեզերքի մի մոդել, որ դեռ մանկապարտեզից ենք սովորում՝ պլյուսի (+) կողքին միշտ կա մինուս (-)։ Էյնշտեյնը Տիեզերքն այսպես դիտարկեց՝ ձգողականության ուժը հանգեցնում է սեղմվելուն, հետևաբար՝ պայթելուն, ինչը նշանակում է, որ Տիեզերքը մի օր կոչնչանա։ Բայց Էյնշտեյնը պլյուս-մինուսի կողքին՝ աբստրակտ՝ «տիեզերական հաստատունի» նշանը դրեց։ Ամերիկացի գիտնական Էդվին Հաբբլն այլ տեսություն առաջ քաշեց՝ Տիեզերքը լայնանալու հատկություն ունի։ Այդ ժամանակ Էյնշտեյնը հրաժարվեց իր «տիեզերական հաստատունից»՝ ասելով, որ դա իր կյանքի ամենամեծ սխալն էր։ Ես ասում եմ՝ Էյնշտեյնի ամենամեծ սխալը «տիեզերական հաստատունից» հրաժարվելն էր։ Նա պետք է ոչ թե հրաժարվեր դրանից, այլ ջանար գտնել պայմանական, աբստրակտ նշանին փոխարինող իսկական նշանը, իսկական ֆորմուլը։ Ըստ իս՝ ես գտել եմ այն, ինչն Էյնշտեյնը փնտրեց 40 տարի ու այդպես էլ չգտավ։ Հին աշխարհից մինչև օրս պլյուսի կողքին մինուս ենք դնում՝ որպես անխախտ օրենք»։
Արտավազդ Փելեշյանի վերջին աշխատությունը՝ «Իմ աշխարհը և դաշտի միասնական տեսությունը», լույս է տեսել 500 օրինակով՝ բնագիր ռուսերենով: Նախատեսվում է առաջիկայում հրատարակել նաև աշխատության անգլալեզու օրինակը: Հեղինակի նախընտրությամբ գիրքը ենթակա չէ վաճառքի:
