Լեւոն Խեչոյան. «Գրողը հանուն հայրենիքի շինարարության, բռնության դեմ խոսելով` հանուն ապագայի պիտի խոսի»
168.am-ը վերահրապարակում է Լևոն Խեչոյանի հետ 2009 թվականին տեղի ունեցած հարցազրույցը
– Ո՞վ է գրողը: Բանաստեղծի մասին ասում են, թե նա Աստծո քարտուղարն է: Կարո՞ղ ենք նույնը կրկնել արձակագրի պարագայում:
Ինչո՞վ է զբաղված գրողը: Ամբողջ կյանքում գրել… գրել… Եթե ընդունենք, որ յուրաքանչյուր մարդու կյանքի ողջ տեւողության ընթացքում կատարած յուրաքանչյուր ֆիզիկական կամ մտավոր շարժում ճշմարտություն հայտնագործելու ճիգ ու մղում է, ապա գրողի ինչի՞ն է պետք անընդհատ նույն մտավոր ու ֆիզիկական շարժում անելը` գիր գրելը: Չէ՞ որ առանց դրա էլ պիտի հասներ կամ չհասներ կյանքի ճշմարտությանը կամ ճշմարտություններին, ասենք, օրինակ, ուտելով, խմելով, շնչելով, փորելով, ծառ տնկելով, սիրելով, երեխա ունենալով, հիվանդանալով, ատելով, մեռնելով, վերջապես… Ինչո՞ւ է գրում, գրում…
– Ինքս էլ չգիտեմ` ի՞նչ է գրականությունը: Երբ նրա վերաբերյալ կարճ, ավարտուն ձեւակերպմամբ նման հարց են տվել, միշտ զայրույթ է առաջացրել: Իսկ ի՞նչ է մարդկային ԴՆԹ-ի միայն մեկ մոլեկուլում հարյուր միլիարդ ատոմ պարունակվելը, ի՞նչ է պատերազմը, իսկ ի՞նչ են աստղերը կամ աստղը, որ արդեն հանգել է նախաստեղծ աշխարհարարման օրերին, բայց հազարավոր տարիներ առաջ ճանապարհ ընկած նրա լույսն այսօր է մեզ հասնում, քանի՞ սերունդներ են այդ ընթացքում եկել-գնացել, քանի՞ քաղաքակրթություններ են կործանվել, քանի՞սն են ծաղկել: Խավար գիշերներին բաց օվկիանոսներում հայտնված քանի՞ նավավարներ են այդ պատրանքային աստղով կողմնորոշվելով` մարդկության լավագույն գանձերով լցված թանկագին նավերը ափ հասցրել, նրանցից քանի՞սն են իրականում չեղած աստղի խաբկանքին հավատալով՝ ճանապարհ ընկել, բախվելով խութերին` խորտակվել:
Իսկ ի՞նչ է` սկզբից էր Բանը, եւ Բանը Աստծո մոտ էր… Ծագում եւ ավարտ չունեցող առեղծվածային նախադասությունը: Գուցե Բանը որպես Հավիտենությունը ճանաչելու իղձ է դրվել գրողի սրտի մեջ, որ ողջ կյանքի ընթացքում ընկնել-ելնելով` բոլոր շրջադարձերին, ջրհորների մոտ մոգական այդ միակ խոսքն է փնտրում, որը զորություն պիտի ունենար` ազդելու իրականության վրա, մեղմելու աշխարհից` մարդուն հեղեղող, հալումաշ անող վախերը, մահվան հետ դեմառդեմ միայնակ մնալու սարսափը, մինչեւ դրախտի դռները հասնելը ամայի ճանապարհներին ուղեկցող ոչ մի հրեշտակի չհանդիպելու զարհուրանքը: Այդ խոսքին հանդիպելու նպատակով է գրիչ վերցրած օրվանից նա դերվիշի նման թափառումների ելնում` մի ոտքը Ադամի արարման կավին է լինում, մյուսը` երկնքում, որտեղ Բանից ծագող սկիզբն է:
– Իսկ ի՞նչ է պատերազմը:
– Պատերազմն այն ժամանակ է սկսվում, երբ շուրջդ` երկնքին, ծառին, ջրին, թռչունին ես նայում, այդ պահին ականանետի բեկորը տանում է գլխիդ կեսը, բոլորը` երկինքը, ծառը, թռչունը, մարդը, կոծող տանեցին գիտեն, որ դու մեռել ես, բացի քեզանից` բոլորը գիտեն:
Այս տարածաշրջանում գոյատեւելու համար, մեզ նման փոքրաքանակ ազգը, ինքնապահպանության բնազդով՝ երեք ձեռք պիտի ունենա: Երրորդ ձեռքը զենքն է: Դարերի փորձը ապացուցել է` ժողովուրդը, երբ զենք է պահել գոտկատեղին կամ տանը, միայն այդ դեպքում են քրիստոնյա կամ մահմեդական հարեւանները նրան հանգիստ թողել: Այսօր էլ աշխարհի գոյատեւման համար դարի միտումը զենքն է:
Եթե ավտոմատը համեմատենք լվացքի մեքենայի կամ համակարգչի հետ, կտեսնենք` այնքան է պարզեցվել ոչնչացնելու մեխանիզմը, որ որեւէ ուսում, կրթություն պետք չէ, ընդամենը ավտոմատի մեն մի ապահովիչն է պետք իջեցնել, որը կարող է անգամ քաղաքակրթություն չտեսած վայրենին էլ կատարել: Այնինչ, համակարգիչ կիրառելը դասընթացներ է պահանջում, մարդասպանության հետ համեմատած՝ ավելի է բարդացված, տասնյակ կոճակներ է պետք սեղմել` Վան Գոգի «Արեւածաղիկները», Հոմերոսի «Իլիականը» գտնելու կամ ամենալուսավոր միտքը նրա կայքերում տարածելու համար:
– Ուրիշների նման դու եւս կարծում ես, որ այս ունայն կյանքից դժգոհ գրողը իր երազած, պատկերացրած կյա՞նքն է իր գրչով ստեղծագործում–ստեղծում: Եթե այո, ապա չէ՞ որ դա միայն իր երեւակայած կյանքն է, ինքն է այնտեղ, ի վերջո, իրեն լավ զգում: Հապա ո՞րն է նրա ստեղծածի, գրածի հասարակական անհրաժեշտությունն ու, բարձրագոչ ասած, հնչեղությունը:
– Հիմա ուրիշ գրականության, մարդկանց ուրիշ պահանջների ժամանակներ են: Երկրագնդի, հայրենիքի, ընտանիքի համար համընդհանուր բռնած ոչնչացման վախն էլ քո ասած ունայնությունն է ծնում: Կարծում եմ` ոչ թե նրանից վախենալով վիրտուալ աշխարհ է պետք գնալ, այլ ունայնության մեջ ապրելով` նրանից չվախենալու մասին է պետք գրելով խոսել: Երկրաշարժը, պատերազմը, իմաստուն մարդը, անհամաձայնությունը, մեծահարուստը գալիս, ունայնության միջով են անցնում` առաջացնելով նրա շարժումը ու հանկարծ` դատարկ, սառն այդ ոչ մի բանը հավերժական կյանքը վերարտադրող արգանդ է դառնում:
Միշտ կարծում էի` մարդիկ աղքատությունից, իրար հաջորդող աղետներից են ավտոբուսներն ու ինքնաթիռները կահ-կարասիներով բարձած` հանուն տան, հանուն սերնդի, մերը թողած` փախչում օտար բարեկեցիկ երկրներ, հետո հասկացա` այդ ենթադրությունը միակողմանի է, որ կասկածում եմ, եթե այդպես էր, եթե միայն աղքատությունը, ապահովությունն ու աղետն էին պատճառը, այդ դեպքում, ապահով կյանք ձեռք բերելուց հետո ինչո՞ւ են նորից վերադառնում հարազատ բնակավայրերը: Ինչո՞ւ է մի սերունդը փախչելով երկրից` ազատվում երկրաշարժից, մյուս սերունդը վերադառնալով` տունը կրկին կառուցում երկրաշարժի ճանապարհին, երբ միանգամայն պարզ է, որ ավերիչ ալիքը ուղենշված` միեւնույն երակով է գալիս նրանց տանելու:
Մի՞թե Գյումրիի 1926 թվականի խոշոր եւ 1988 թվականի ավերիչ երկրաշարժերից հետո քաղաքը դարձյալ նույն տեղում վերակառուցելը դա չի հաստատում:
Նորից ու նորից կրկնվող իրավիճակները հուշում են. կարծես մարդկությունը տիեզերքի խավար ունայնության մեջ խարխափելով` իր գոյության պատասխանն է որոնում: Ինձ թվում է` նման հուսահատ կեցության պատճառով է գրողն արարում կնոջ երկնային կերպարը, որ զորեղ է երկրաշարժից, պատերազմից, գիտությամբ իմաստնացածից, անհամաձայնությունից, ոսկեբեր մեծահարուստից, հողագնդին հակառակորդ, խարխլող բոլոր ուժերից: Կարողանում է տղամարդուն տանել` հանդիպեցնելու ունայնության իր իսկական ճակատագրի` միայնության հետ:
– Ինչպե՞ս ես գրում, հե՞շտ է, թե՞ դժվար, օրը մի է՞ջ, տա՞սը, թե մի լավ տողի համար էլ Աստծուն շնորհակալ ես լինում: Ո՞վ է, կամ ի՞նչն է գրիչդ առաջ տանում: Ինչպե՞ս է գալիս մտահղացումը. մուսա՞ն է թեւերը մեղմիկ թափահարելով իջնում քո ուսին` քո աշխատասենյակում սավառնելով պտույտներ գործելուց հետո, թե՞ ներսի, հոգու ճռինչներ ու «դանակահարություններ» ես զգում…
– Գրելու համար հեշտ ու դժվար չկա. կամ գրվում է, կամ` ոչ: Մի բառն էլ է գրվել նշանակում, տասը էջն էլ: Անգամ լինում է` օրական յոթ-ութ ժամ նստում ես գրասեղանի առաջ, ուղեղիդ մեջ, պարբերաբար, դեմդ դրված թղթի երեսից ճերմակի ալիքն է բռնկվում: Մի կյանք ուղեկցող, քաղցր, մահացու ճերմակ:
Լուսաբացը դեռ չի բացել երկինքը: Սուրճից, ծխախոտից, անքնությունից առաջացած ուժասպառության սրտխառնուքին են միախառնվում ամայությունն ու թախծոտ տխրությունը: Արդեն օրեր, շաբաթ են անցել, առանց որեւէ բառի նստած ես թղթի առաջ, աչքերիդ մեջ բռնկվող ճերմակ առեղծվածային կրակը խոցում է ուղեղդ, թեւի ժամացույցի կաթկթոցով աշխատելն անտանելի է դարձել, օրերով կախված ուռուցքված ոտքերիդ երակների մեջ սրտիդ զարկերը, քանի գնում, հարթվում, թելանման են դառնում, իսկ դու դեռ առաջին նախադասությունն էլ չես գտել. այդպիսի չգրելն էլ գրել է: Պիտի կարողանալ լռության հետ աշխատել: Պատմվածքի, վեպի մեջ լռությունը օգտագործելն ինձ դուր է գալիս: Չէ՞ որ մարդու մարմինը, վերջիվերջո, լռության մեջ հանգչելով է ավարտվում: Գեղարվեստական հիշողությունն ինչքան որ երկնային է, այդքան էլ երկրային է: Անգամ նախորդ օրվա հարբածությունը նշանակություն ունի, կամ թե սպասվելիք հոնորարդ չստանալուց հետո հանապազօր հացի համար ումի՞ց ես պարտք ուզել, աղիներդ գիշերը իրենց սովորական ռիթմո՞վ են գործել, թե՞ ոչ, դիվահարի պաղ քրտինքը ճակատիդ` քանի՞ անգամ ես քնից վեր թռել, կամ թե երեկ տասը մարդ են սպանել, արդյո՞ք լռել ես, թե` մորմոքացել հրապարակավ:
– Դու ասում ես, դու մի տեղ գրել ես. «Միակ բանը, որ գրողը կարող է անել… ազնիվ խոսք ասելն է: Գրողի զենքը իր ազնիվ խոսքն է… Այսօր ազնիվ խոսքի կարիք կա…»: Այս կարճ մտքիդ դեմ մի քանի առարկություն ունեմ… Դեմ չե՞ս…
– Հետաքրքիր է:
– Առարկություն առաջին: Մի՞թե ազնիվ խոսք ասելը գրողի իսկապես միակ առաքելությունն է: Առարկություն երկրորդ. Իսկ ապրե՞լը: Չէ՞ որ դու քո կյանքով ես ապացուցել, որ նախ պետք է արդար ապրել, որ հետո նոր կարողանաս ազնիվ գրել: Երբ պետք է ուղիղ խոսքը ճակատին (անհատի կամ հասարակության) ասել, դու ասում ես: Երբ պետք է ապրելու համար ասֆալտ թափել կամ աման լվանալ ճաշարանում, դու անում ես դա: Երբ պետք է զենք վերցնել հայրենիքը պաշտպանելու համար, դու վերցնում ես այդ զենքը ու կամավորականի, աշխարհազորայինի, երկրապահի պարտքը կատարում մինչեւ վերջ: Այս ամենից հետո միայն գալիս է գրելու ժամանակը: Տա Աստված, հիշողությունս չդավաճանի, կարծեմ Քամյուի (միգուցե մեկ ուրիշ մեծի) խոսքն է` կա ապրելու ժամանակը, կա վայելքի ժամանակը, եւ կա գրելու ժամանակը:
– Կարծեմ նման բան «Ազատություն» ռադիոկայանով եմ ասել, երբ Արամ Բարեղամյանն ու Սասուն Միքայելյանը, որոնք հողից ու կրակից են, բանտախուց տարվեցին, երբ ռազմի դաշտում հակառակորդին ապրել-մեռնելու օրենքը Սասունն էր թելադրում, եւ ամեն օր 30-40 կիլոգրամանոց մետաղե ծանրությունը շալակներիս եւ երկրին, եւ իրար խնայելով, զոհերին էլ գերի չթողնելով` ամիսներ էինք քայլել, երբ արդեն Ազատության հրապարակի բողոքի որոտներից, խիզախումներից հետո քաղբանտարկյալներ կային, այսօր էլ դեռ այնտեղ գտնվող Գրիգոր Ոսկերչյանին` մտավորականին, որ ամենաթույլ ինքնապաշտպանված օղակն է, ծեծի են ենթարկել. չպիտի թքել այն ջրհորի մեջ, որից ժողովուրդն է օգտվում: Եվ այն ժամանակ համոզմունքների համար նաեւ հալածվողները քիչ չէին, եւ հասարակական միությունները, 1937 թվականի զտումները հիշեցնող, «Ազատության հրապարակ» դուրս եկած մարդկանց դատապարտող հայտարարություններ էին հրապարակում եւ դրանց տակ կոլեկտիվ ստորագրություններ էին դնում:
Ինչպես որ պետության թույլ իշխանություն ունենալու ժամանակ են դրամանենգները շատանում եւ իսկականի հետ կեղծ դրամները միախառնելով` շրջանառության են հանում, այդ օրերին էլ խարդախված ճշմարտությունն էր շրջանառության մեջ դրվել: Խոսք էի ուղղել Գրողների միությանը, թե գրողը խղճի ճանապարհով` լույսի զինվոր է, ճիշտ կլիներ, որ իշխանություններին դիմեին` քաղբանտարկյալներին բանտերից ազատելու կոչով: Եթե հնչելու է գրողի ձայնը, ուրեմն, այն լինելու է ազնիվ խոսք ասելը …Հիմա էլ նույն համոզմունքին եմ` գեղարվեստական լավ գործը ազնիվ խոսքի արդյունք է` լինի ապրելու ժամանակ, մեռնելու ժամանակ, թե քար կտրելու ժամանակ. գրվող բառը աշխարհաճանաչողական փորձից պիտի ծնված լինի:
– Մուսադ (այսպես ասած) եկավ: Գործիդ գաղափարը մեջդ հասունանում է արդեն, ուրվագծվում է… Ինչպե՞ս է հասունանում: Ի՞նչ է տեղի ունենում քո հոգում, սրտում, ուղեղում: Ի՞նչ ես զգում ներքին աշխատանքի, հղկման, ամբողջացման գործընթացին: Երբ կարդում եմ քո գործերը, այնպիսի տպավորություն եմ ստանում, որ «հորինվածք» եզրույթի օգտագործումը բացարձակապես անտեղի է գրական երկի առնչությամբ: Դու ոչինչ չես հորինում, ոչինչ, ոչինչ: Դու ուղղակի ապրում ես, նուրբ դիտողականություն, սուր վերապրելու կարողություն եւ ճիշտ նկարագրելու հմտություն ունես: Ոչ մի բան չես հորինում: Եվ այնքան ճշգրիտ, արվեստավոր, հավաստի են քո հերոսները, իրավիճակները: Դաժանորեն ճշգրիտ, ժուժկալորեն պատկերավոր, գեղեցկորեն ներշնչված: Ինչպես, ասենք, Հակոբ Հակոբյանի գեղանկարչությունը, գրաֆիկական գեղանկարչությունը (կարո՞ղ եմ այսպիսի եզրույթ հորինել): Ինչպե՞ս ես հասնում դրան: Մտմտոցիդ շրջանը երկա՞ր է տեւում:
– Կարծում եմ, մանավանդ, արձակագիրը ժամանակ չունի մուսային սպասելու: Առանց դրան էլ մի գիրք գրելը հինգ-վեց տարի է պահանջում, եթե ներշնչանքին էլ սպասի` տասնյակ տարիներ պետք կլինեն: Ժամանակի ընթացքում փորձով հոգեւոր այնպիսի մի վիճակի է հասնում, որ կարողանում է մշտապես աշխատել:
Հնարավոր է, որ պատմվածքը մի բառային հիշողությունից, հոտից, համից ծնվի: Ձմեռ էր, անցնում էի փողոցով, հանկարծ վառված կտորեղենի հոտ առա, միանգամից հիշեցի, թե ինչպես էին մեր գյուղում վրացիները այն տնից, որտեղ երեխա էր լույս աշխարհ գալիս, սատանային հեռու քշելու համար` կտոր վառելով խանձահոտ հանում: Միայն այդ հոտն էր, էլ ոչինչ չգիտեի, ոչ գաղափարական կառույց, ոչ սյուժե, միայն խանձահոտն էր, եւ ծնվեց «Սպասում» պատմվածքը: Ինձ թվում է` այդ պահերին որեւէ գրող ինքն էլ վերջնական չգիտի` ինչ է կատարվում իր հետ, ինչպես որ ուշաթափվողը գլխի չի ընկնում, թե երկրի վրայից մի քանի րոպե բացակայության ժամանակ որտեղ էր գտնվել ինքը: Այլուրից եկող այդ զգացողությունը անհատական ընկալում է, ամեն մեկին բանալին յուրովի է տրվում: Գործեր էլ կան, որ ստեղծվում են մի ակնթարթում, հանկարծ մի վայրկյանի տեւողություն, եւ գիտես պատմվածքի առաջին տողից մինչեւ վերջինը, պարբերությունները, տողադարձերը: Լինում է, որ միայն զգացողություն է, առանց մտքային հասկացության, ամիսներով, տարիներով քեզ հետ պտտվում է շոգ կամ ցուրտ փողոցներում, թաղման կամ հարսանիքի տեղում, մինչեւ որ մի օր պատմվածք է դառնում:
Ինչ վերաբերում է «հորինելուն», երեւի այդ հատկանիշը գրողի ստացած պարգեւն է: Պետք է կախարդ, պետք է օձահմա լինել որեւէ իրավիճակի նկարագրության ժամանակ, պիտի այնպես դյութել, որ իրադարձությունների կենտրոնում եղած մարդը կարդա եւ, անգամ, ուզենալու դեպքում ինքն իրեն չճանաչի, իսկ այն մյուսը, որ իրադարձությունների հետ բացարձակ չի առնչվել, ընթերցելուց հետո հավատա, թե այդ ամենը հենց իր հետ է պատահել:
– Բառը, անհրաժեշտ բառը… Գրողի ամենամեծ տառապանքներից մեկը: Դու այն որոնո՞ւմ ես, թե՞ ինքն է գալիս: Մի անգամ այնքան գեղեցիկ նկարագրեցիր այդ վիճակը: Մեկ էլ հանկարծ, ասացիր դու, տեսնում ես բառը, նախադասությունը` ոնց որ ջրի մեջ լողացող ձուկ լինի. մեջքը մի փոքր ջրից դուրս է հանում ու նորից անհետանում, նորից է մեջքը երեւացնում, ու քեզ մի դող է պատում:
Բառի՞ մակարդակով ես մտածում, նախադասությա՞ն, պարբերությա՞ն, թե՞ պատմվածքդ ամբողջությամբ ու միանգամից է գալիս մտքիդ մեջ, աչքիդ առաջ… Կերպարներդ, իրավիճակները մշակում–հղկո՞ւմ ես: Երկա՞ր ես աշխատում հիմնականում արդեն գրված–ավարտված գործիդ վրա: Անմիջապես հաջորդ օ՞րն ես սկսում մշակել պատմվածքդ, թե՞ սիրում ես, երբ մի քիչ մնում է, պաղում է ինքը, նստում են կրքերդ…
– Հա, զորավոր բառի որոնումը նման է ձկան, նաեւ նման է կատվի՝ մուկ որսալուն: Պատկերացրու` տասնյակ անգամ ետուառաջ է արել, սխալվել, խաբուսիկ ճանապարհների վրա մոլորվել, բնազդով նորից գտել, հասել է մկան բնին, թաթը բարձրացրած սպասում է` երբ է դուրս գալու: Բնազդն է կանգնեցրել, կարող է օրերով ու շաբաթներով մի թաթը վերեւ քաշած, պատրաստ հարվածի` սպասել որսին` միակ բառին:
– «Ձեռս գնաց, գիրս մնաց»,- ասել են մեր հնօրյա գրիչները… «Գրած յուրաքանչյուր բառիս հետ գնում է կյանքիս մի մասնիկը»,- ասել է Մարկեսը… Ի՞նչ են ասել գրի այս նվիրյալները, եթե անցկացնես քո փորձի միջով:
– Սխալվելու հետ է կապված նման հարցին պատասխան տալը, դեռ ապրողներից ոչ ոք չգիտի` իր գիրը կմնա՞, թե՞ ոչ: Պարզապես մշակի քո գործն ես անում: Հունձքի օրն է` արտը պիտի քաղես, եթե ուշացնես, ցորենը կծղել է, կթափվի: Գրողի մահից 50-70 տարվա անցած ժամանակն է որոշում նրա մնալ-չմնալու խնդիրը: Կենդանության օրոք մեծամեծ հայտնիներ են եղել: Արվեստին շատ հատուկ է` առաջինները դառնում են վերջին, վերջինները` առաջին:
Մարկեսի ասածը գուցե եւ ճիշտ է իր պարագայում. գրելը շատ անհատական դրսեւորում է: Քիչ առաջ մշակի, հնձվորի մասին էինք խոսում, երբ նա լուսաստղի ծեգի հետ հանդ է գնում, պատահում է` կարկտի, անձրեւի տակ է մնում, թունավոր օձն է կծում, երբեք չի ասում` խոտհնձին կյանքից բան է դրել, դա իր ապրելակերպն է:
– Ազդեցությունն այն սանդուղքն է, որով երիտասարդ գրողը բարձրանում է ինքնուրույնության կատարը: Թումանյանն է այսպես ասողը: Ի՞նչ է ազդեցությունը, մինչեւ ո՞ւր է հասնում այս սահմանը, որտեղ ազդվող սկսնակը դեռ չի կորցնում իր ինքնուրույնությունը: Մեր արդի գրական պրոցեսում քանի–քանի երիտասարդներ ընկան Հրանտ Մաթեւոսյանի ազդեցության տակ ու կորցրին իրենց դեմքը` դեռ մի կարգին չգտած: Կատակով միշտ ասում եմ` Հրանտի տաղանդի ճիրաններից միայն Լեւոն Խեչոյանը փրկվեց, եւ նրա գրկից դուրս եկավ ավելի զորացած… Երեւի լավ կռի՞վ ես տվել հոգեկից քո ավագ գրչեղբոր ազդեցության դեմ: Գուցե չափազանցնում եմ կամ սխալվո՞ւմ եմ, երբ Հրանտ Մաթեւոսյանի ոճի դրոշմ եմ ուզում տեսնել քո միանգամայն ինքնատիպ գրականության վրա:
Բերեմ մի հատված քո «Արշակ արքա, Դրաստամատ ներքինի» վեպից. «Մտել են եկեղեցի, ու սրբապատկերների առաջ թագուհու շուրթերն է համբուրել: Բերդի տիրոջը` կայազորի պետ Զարմայր նախարարին չի լսել, նրա մոտ չի հյուրընկալվել, ոտքերի տակ մորթված սպիտակ ցլի տաք արյան եռոտանու մեջ լցվելուն չի սպասել, ասել է. «Գնում ենք ուրց քաղելու, թագուհին ուրց է ուզում»: Նախադասության ռիթմիկան, ենթակայի բացակայությունը մաթեւոսյանական ոճ են հիշեցնում:
– Ոչ միայն Թումանյանը, մեծերից էլ, չեմ հիշում, թե ով՝ ազդեցության մասին դիպուկ խոսք է ասել. «Երբ տուն եմ կառուցում, օգտագործում եմ ձեռքիս տակ ընկած ցանկացած իր, որ կօգնի շինարարությունը ավարտին հասցնել»:
Տիեզերքի բանականությունը մեզանից այնքան մեծ հեռավորության վրա է գտնվում, որ մի մարդու յոթանասուն տարվա կյանքը չի բավարարում նրա խորքում գտնվող ճշմարտությանը հասնելու համար, մի քանի, գուցե եւ բազում յոթանասուն տարիների տեւողության կյանք է պետք իրար գումարած` այդ ճշմարտության աներեւույթ սաղմնային կետին հասնելու համար: Նման օրենքները պահելով է, որ ավանդույթ է մշակվում, մի սերունդը իր գեղարվեստական իմաստությունը փոխանցում է մյուսին, եւ համազգային մշակույթի արեւային զորությունը մի աստիճանից մյուսն է բարձրանում: Նույնիսկ անհրաժեշտություն, պահանջ է` քո յոթանասուն տարիների սխալվածը, սայթաքածը, մոլորությունը, դառնությունը, մի պտղունցի չափ գտած թթխմորը ճանապարհի վերջում նորերի` պարկերով բերված հունցվող ալյուրին փոխանցել: Ազդեցությունը կապկելը չէ. ինձ դուր են գալիս Ագաթանգեղոսի միֆական ազդեցությունը, Խորենացու նահապետական, տխրաթախծոտ հայրենասիրությունը, Փավստոսի` դեպքերի իրազեկությամբ, մյուս իմաստակություններով լեցուն պատմական հուշարձաններից տարբերվելը, Կորյունի ճարտասանական, շրջուն դարձվածքներով վշտասացությունները, Եզնիկի` կատարյալ ոճով, հայ գրականության պանծանք «Եղծ աղանդոցը», Հրանտ Մաթեւոսյանի մարգարեի խորքային արթնությունը: Այս բոլոր մեծերի տարաբնույթ զորության գումարվածն է իմ տեսակին, ոչ թե ոճերի նմանություն պիտի որոնել` ինչով ենք նման, այլ` ինչով ենք տարբեր:
– Եվ ահա գործը գրված, մշակված, ավարտված է: Ի՞նչ զգացողություններ են քեզ այցելում կամ գուցե պաշարում: Դատարկվածությո՞ւն… Գոհունակությո՞ւն… Հաղթանակածի օրինավոր հպարտությո՞ւն… Ի՞նչ: Գրվածքդ, լինի նորը, անտիպը, լինի հինը, տպագրվածը, վերընթերցո՞ւմ ես:
– Որեւէ գործի ավարտից հետո գալիս է ամայության ժամանակը` ոչ ուրախություն, ոչ հաղթանակի զգացողություն: Քանի գործը գրվում էր` մեկ ամիս, երկու ամիս, բոլոր ապրումները գրասեղանի վրա ես սպառել, հիմա թախծոտ, ամայի է` կարեւոր մի բան անվերադարձ կորցնելու պես: Նրա հետ կապը միանգամից կտրված չէ, պորտալարի պես դեռ կապված է. եթե պատմվածք է` մի ամսի չափ էլ ծոցագրպանում ես ման գալիս, եթե մեծ, սեղանին դրված գործ է, առավոտները ափդ ես սահեցնում թղթի գրի վրայով` եկեղեցու դռանը տերտերին բարեւելու պես, հավատալով-կասկածելով, թե նրան թիկունք դարձնելուց հետո արդյո՞ք կաղոթի հետեւիցդ` փրկության համար, շատ անձնական պահ է, խոսքեր բարձրացնելը եւ՛ ամոթ է, եւ՛ անհնար: Հետո, երբ ձեռագիրը դառնում է համակարգչի տպագիր, այդ պահից կտրվում է պորտալարը, այլեւս որեւէ բառ (անգամ սրբագրության համար) չեմ կարողանում կարդալ: Ինչ ինձ տալու էր` տրվել էր, ինչ ինձանից վերցնելու էր` վերցվել էր:
Հաղթանակածի հպարտության մասին խոսք լինել չի կարող. երբ գիտես` ինչ մեծամեծեր են անցել հողագնդի վրայով, եւ նրանցից հաղթող չի եղել: Արվեստը ամենակատարյալին ձգտումն է, բայց արդյո՞ք կարելի է երբեւէ հասնել նրան: Գրելը, նվագելը, նկարելը կատարյալին մոտենալու ճանապարհին մարդկային տառապանքի փորձի դրսեւորումներն են:
– Ուրիշի գեղարվեստական գործերն ընթերցելը քեզ համար հաճո՞ւյք է, թե՞ աշխատանք, որն օգնում է քո ստեղծագործությանը: Գուցե մի ա՞յլ բան: Ովքե՞ր են այն երեք հեղինակները, որոնք քեզ հետ են միշտ:
– Գեղարվեստական մտքի ընկալելը կենսական պահանջ է, մարդն է այդպես ստեղծված: Բնությունը մեծահարուստի եւ աղքատի համար հոգեւոր արժեքների համահավասար իրավունքով է արարվել, որ ոչ առնել, ոչ վաճառել է հնարավոր արեւի մայրամուտը, օվկիանոսի կապույտը, գիշերային երկնքի աստղային միստիցիզմը, մենության մեջ գիրք կարդալը: Այս արժեքները բոլոր ժամանակներում, բոլոր դարաշրջաններում հարազատ են եղել մարդկությանը:
Տաղանդի էներգիայով գրված գրքերը երկու էջ կարդալուց հետո միանգամից գրչի, մտածելու, երազելու ցանկություն են առաջացնում: Հավատում եմ, որ ցանկացած դարի հեռվից տաղանդը, անգամ մի բառի միջոցով, կարող է ուրախացնող, տխրեցնող կամ մահացու էներգիա փոխանցել: Հաճախ լավ գրքերի ընթերցանությունը չեմ կարողանում ավարտել` ամենազորավոր պարբերության վրա կանգառ է լինում, հավանաբար, վայելքի խորհուրդը ներսում երկար պահելու պահանջ է, կարող է երեք-չորս ամիս, մի տարի հետո կարդալը նույն պարբերությունից շարունակվի: Չկան այնպիսի հեղինակներ, որ մշտապես սիրվեն, հոգեւոր վիճակից է կախված, այս անգամ կարող է Տերյան ուզես, մեկ ուրիշ ժամանակ` Չարենց ու Թրակլ…
– Անհամբե՞ր ես տպագրվելու ընթացքում: Ուզում ես, որ շո՞ւտ լույս տեսնեն գործերդ, թե՞ միեւնույն է` կտպվեն, չեն տպվի: Ընթերցողական կարծիքը կարեւորո՞ւմ ես: Գրում ես ո՞ւմ համար` քո՞, թե՞ ընթերցողի: Թե՞ հետագա ժամանակների համար:
– Գրում ես, որովհետեւ չես կարող չգրել: Թվում է` հարցն էլ է կարճ, պատասխանն էլ, բայց երբեք չեմ կարողացել հստակ ձեւակերպել: Հիշո՞ւմ ես, քիչ առաջ մշակի մասին խոսեցինք` հունձքի պիտի գնա, որ տնտեսությունը, ինչ վստահված է իրեն, ապրի, կամ գուցե քո տեսակն այնպես է ստեղծված, որ չգրելու դեպքում ունայնությունը միանգամից կոչնչացնի քեզ: Իսկ ինչո՞ւ է ծաղիկը կապույտ, գուցե կապույտը սիրող միջատի միջոցով մեկ ուրիշ կապույտ ծաղկի մեջ ապրելու համա՞ր, կամ, ո՞վ գիտե, տիեզերական այս անսահմանության մեջ մի տաք սիրտ էլ քո խոսքի ուրախությանն է սպասում:
Գրքի տպագրության հարցում երբեք չեմ շտապել, տարիների ընթացքում մեջս խաղաղություն է մշակվել տպագրության եւ ընթերցողի նկատմամբ: Գրաքննադատի կարծիքն ավելի շատ հեռու է ինձանից, քան մոտիկ, ավելի շատ նա իր ուղեղում թափառող մտքերի հետեւից է գնում, քան` իմ մտահղացման: Բոլոր ապրումներն ունեցել ես մինչեւ գրքի տպագրությունը, արդեն թախծի, տխրության եւ դատարկության ժամանակն է գալիս: Խուլ ամայությունը դուրսուներսից այնպես է տակնուվրա անում, անգամ այդ պահին սխալմամբ բջջայինիդ եկած զանգն էլ փրկություն է թվում, միայն թե այդ ձայնը, ումից փախել, անիծել, հրաժարվել, դառնացել ես, մարդկային ձայնը լսես, որ հավատաս, թե այս հողագնդի վրա միայնակ չես:
– Բավական մրցանակներ ես շահել` քանակով եւ որակով: Ո՞րն է մրցանակի խորհուրդն ու քաղցրությունը: Մեր զրույցներից մեկի ժամանակ ասացիր, որ ճանաչման արժանանալուց հետո գրողը հանկարծ հասկանում է, որ ինքն այլեւս իրեն չի պատկանում, ժողովուրդ ու ժամանակ է ներկայացնում, եւ այդ հասկանալուն անմիջապես հետեւում է վախը, թե դո՞ւ ես, արդյոք, որ պիտի քեզնով խորհրդանշես հազարամյա քո գրականությունը… Այդ ի՞նչ սարսուռ է: Ինքդ քեզ քննադատաբար մոտենալու պա՞հ է դա, պատասխանատվության մեծ զգացո՞ւմ…
– Մրցանակները նյութական նշանակություն ունեն, միջոցներ են, որ հաշիվ ես փակում պարտքատերերի հետ: Երբեմն մրցանակ չստանալն ավելի մեծ բարիք է: Այնպես է պատահել` ծիտը քեզ է տեսել, նստել է ուսիդ. հիշո՞ւմ ես հեքիաթի այն թռչունին` առաջնորդ ընտրելիս բաց են թողնում ժողովրդի մեջ: Ընտրվելը ընտրվում ես, դրանից հետո քինոտությունն աննկատ թունավորում է գինուդ բաժակը` օր օրի ջլատելով, բամբասանքը զորացնում է սիրտդ: Սկսվում է մենակությունը` երկրորդ ծննդի, նոր սկզբի, նոր փուլի` այլուրից եկած գերազանցիկ օտարականի ժամանակը:
Իսկ ճանաչման արժանանալու մասին մեր զրույցը այլ կերպ է ընկալվել: Այն, գրողի` ինչ-որ չափով աշխարհի եւ հայրենի մշակույթի փաստերին հասու լինելու եւ կյանքի այն ժամանակահատվածի մասին էր, երբ կարողանում է արածը ներքին ճանաչողությամբ արժեւորել, հանկարծ, մեկ էլ հասկանալ, որ այս աշխարհից հեռանալուց հետո տիեզերքի անսահման մեծության մեջ, անգամ, ամենահարազատ մարդիկ, որ փորձության պահին միմյանց համար թույն կխմեին, երակ կբացեին, հավերժորեն կորցնելու են իրար տիեզերքի անդունդներում, այլեւս երբեք չեն հանդիպելու: Այս անսահմանության, այս հեռավորությունների, միլիարդավոր տարիների խորությունների մեջ ծնված Նարեկացիներին, Թումանյաններին, Տերյաններին, Մաթեւոսյաններին, Չարենցներին գտնել, իրար կողք դնել ու քեզ էլ այդ հազարամյակների մեջ նրանց մոտեցնել` մի՞թե սահմռկեցուցիչ, կասկածելի, վախենալու չէ:
– Հայ գրականության եւ քո մասին ռուս քննադատն ասել է. «ԱՊՀ տարածքում այսօր լավ գրականություն է ստեղծվում, Հայաստանում դա Լեւոն Խեչոյանի գրականությունն է (մոսկովյան «Կուլտուրա» հեռուստաալիքով)»: «Սեւ գիրք, ծանր բզեզ» գիրքդ թարգմանվել է անգլերեն եւ դրական արձագանքներով է ընդունվել: Հաճելի է, չէ՞: Իսկ ի՞նչ է` հաճելի լինելուց բացի: Հա, ի դեպ, այդ ինչո՞ւ է գիրքդ սեւ, եւ բզեզդ` ծանր: Թարգմանված գիրքդ ձեռքդ վերցնելիս ի՞նչ մտորումներ ես ունենում. շնորհակալության զգացո՞ւմ, հուզմո՞ւնք, թարգմանչին անմիջապես հաջորդն առաջարկելու մղո՞ւմ…
– Միանգամից սրվում եմ, երբ հարցնում են` ինչո՞ւ է գրքի վերնագիրն այդպես կամ ի՞նչ է նշանակում: Մի՞թե կարդալուց հետո չի պարզվել: Եթե առաջարկներ չեն լինում, թարգմանության գործն ինքս չեմ նախաձեռնում, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ արտասահմանյան ամսագրերը շտապ պատմվածք են ուզում: Երբեմն թարգմանիչներ են հանդիպում, որ չեն էլ թաքցնում, թե իրենք քո պատմվածքն այնքան կատարյալ են թարգմանել, որ ավելի լավն է, քան քո գրածը: Պատահել է` դեմառդեմ են ասել:
Մարդն Ադամի ժամանակներից էլ օգնություն էր կանչում, տիեզերքից ձայն չլսելու պատճառով մենակ է համարում իրեն, ինչպես որ մարդն է մենակ, այնպես էլ` հայրենիքը: Վիհերի խորություններից վախենալով ենք որոնում, ձգտում մոտենալ մեկ այլ մարդու ոգուն: Երկրներն էլ մենակ են, վախենում են երկրաշարժից, ջրհեղեղից, ահաբեկչությունից, պատերազմներից, ատոմային ռումբերից: Լավ թարգմանությունը մայրցամաքից մայրցամաք, ծովից ծով, լեռներից լեռներ, երկրներ է քայլեցնել տալիս, մշակույթներ է հանդիպեցնում, մի ժողովրդի ոգին գտնում-հանդիպեցնում է մեկ այլ ժողովրդի մշակույթի հետ:
– Հայ գրողի դերն այսօր ինչպե՞ս ես պատկերացնում: Հնում գրողը ազգի կյանք կազմակերպող, պատմություն կերտող, ազգ փրկող անձ էր (Մաշտոց, Խորենացի), ավելի ուշ ժամանակներում պետականությանը փոխարինող է գրեթե դառնում (Թումանյան), խորհրդային տարիներին ազգի այցետոմսն ու հայելին էր: Հիմա` անկախություն սովորելու մեր ժամանակներում, ո՞վ է հայ գրողը, ո՞րն է նրա դերը:
– Երբեք չեմ կարծել, որ գրողը պիտի ազգ փրկող, ազգի կյանք կազմակերպող, պատմություն կերտող լինի: Ուրեմն կամ թույլ պետություն ենք ունեցել, կամ ընդհանրապես չենք ունեցել, որ հին եւ հետագա դարերի ընթացքում գրողը նման հանձնակատարություն է վերցրել: Իմ կարծիքով՝ նման առաքելության սկիզբը 387 թվականի Տիզբոնի բանակցություններից հետո դրվեց, երբ միասնական Հայաստանը կորցրեց թագավորին եւ բաժանվեց Բյուզանդիայի ու Պարսկաստանի միջեւ: Այդ ժամանակներից էլ սկսվեց մեր մշակույթի մարդկանց դեգերումները քաղաքականության, կուսակցականության, պետական կառավարչության ասպարեզներում: Այնինչ, գրողն ընդհանրապես գործ չպիտի ունենա այն ամենի հետ, ինչը կոլեկտիվ համախմբված կյանքին է առնչվում: Ինքը միայնակ իր անհատական կյանքն է ապրում, ինքը հեռվում է կանգնած, ինքը տեսանողն է: Հաճախ է Թումանյանի հասարակական գործունեության մասին խոսվում, բայց որեւէ մեկը չի ասում, թե արդյունքում ինչքան է տուժել ազգային հոգեւոր առաջընթացը, թե այդ տարիներին ինչպես էր Թումանյանն իշխանուհի Մարիամին գրած նամակներում գանգատվում, որ հասարակական գործունեության պատճառով չի կարողանում ստեղծագործել: Ու դեռ պարզ չէ` ազգային վեճերի ժամանակ սպիտակ դրոշը ձեռքին դիրքից դիրք անցնելով մի գյուղ փրկե՞լն էր կարեւոր, թե՞ մի ստեղծագործության արարումով` ներկա եւ ապագա դարերի համար ամբողջ մի հոգեւոր հայրենիք: Ստեղծագործության առաքելությունն է այդպիսին:
Բայց կարծում եմ` համընդհանուր վտանգվածության մի սահման կա, երբ ստեղծագործողը ներքին ձայնին է լսում, երբ փողոցներում տասը մարդ է սպանվում, նրանց հոգիները անարդար վերաբերմունքից ուրվականներ դարձած՝ դեռ շրջում են քաղաքում, երբ աղբարկղերից կերակուր հանողներ կան, երբ անապահովության պատճառով մարդիկ լքում են իրենց նստակյաց տեղերը, երբ ապրուստ որոնող մեր որբ աղջիկը Թուրքիայի նկուղներում է խարխափում:
Գրողը հանուն հայրենիքի շինարարության, բռնության դեմ խոսելով` հանուն ապագայի պիտի խոսի:
– Ի՞նչ կպատահեր աշխարհին… Կամ, ավելի նուրբ ձեւակերպեմ, ինչպիսի՞ն կլիներ աշխարհը, եթե հանկարծ գրականությունը ծնված չլիներ:
– Ի՞նչ կպատահեր, եկեք գուշակություններ չանենք, որ երազանքների գիրկը չընկնենք: Ինձ թվում է` աշխարհն իր ամբողջականությունը չկորցնելու համար հետեւողական ուշադիր է միայն ինքն իր գոյությունը պահպանելու նպատակներով արարած երեւույթների նկատմամբ: Այնինչ, մենք նրա գործունեության, մարդկության նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքի հիմքում բարություն ենք դնում, նրա մասին քրիստոնեացված դաստիարակության պատկերացումների արդյունքներով ենք դատում:
Աշխարհը հո կատարյալ եւ վերջնական տեսքով չի՞ արարված` այնքան բան պիտի լիներ, որ չկա: Իսկ ի՞նչ է, այսօր, որ գրականությունը, երաժշտությունը, գեղանկարչությունը գոյություն ունեն, այսքան անամոթություններ չե՞ն կատարվում աշխարհում: Անդրկովկասը խանձող պատերազմները, ազգերի անհամաձայնությունը, ահաբեկչությունները, աֆրիկյան երկրները խորտակող սովը, էլ չեմ ասում` ատոմային ռումբի` մարդկությունը մարելու սպառնալիքը, մի՞թե այս ամենը գրականության` Նոբելյան մրցանակներ ստանալուն, լեփ-լեցուն դահլիճներում դասական երաժշտության ունկնդրություններին, Լուվրի սրահներում ցուցադրվող գեղանկարչություն դիտելուն զուգահեռ չեն կատարվում, մի՞թե 1999թ. խորհրդարանում ութ մարդկանց, 2008թ. տասը երիտասարդների սպանությունը, երկու հազար հինգհարյուրամյա մշակույթ եւ գրականություն ունենալու, նաեւ մեր 1700-ամյա քրիստոնյա լինելու պարագայում չկատարվեց:
– Դու հրաժարվել ես կենցաղային բարիքներից ու բարեհարմարություններից (որոշակիորեն գիտեմ)՝ ազնիվ ապրելու համար: Հանուն գրականությա՞ն: Հանուն մարդ–քաղաքացուդ անունը մաքուր, ճակատը պարզ պահելո՞ւ: Գրականությո՞ւնն է քեզ համար վեր, թե՞ կյանքը:
– Գրականացված` այդպես մեկնաբանվում է, սակայն իմ կյանքը ոչ թե ուղենշված այս կամ այն չափանիշով եմ ապրում, այլ` իմ տեսակի առաջնորդությամբ: Պաթոսավոր տեսություններով ապրելն արդեն ուրիշ կլինի, իմ կյանքն իմ կողմից թատրոն խաղալ կդառնա:
Միշտ մտածել եմ. մոծակը` եթերի մեջ անգամ չտեսնվող մանանեխի հատիկի չափ միջատն ինչ համառությամբ ետուառաջ անելով, նույն տեղի վրա պտտվել-պտտվելով է գնում արյան մի կաթիլի հետեւից` ոչնչանալու բոլոր խոշոր վտանգներին ենթարկելով իրեն: Արվեստագետն էլ մանանեխի հատիկի փոքրություն է մարմնով եւ հավատով, փորձում է երկնքի եւ երկրի միջեւ գնալ-գալով, սայթաքելով, երբեմն անդունդներում անվերադարձ կորչելով, տարբերակներ գտնելով՝ մոտենալ տիեզերքի բանականությանը` նրանից ընդամենը մի կաթիլ վերցնելու: Եվ ո՞վ կասի, թե մարդու հոգին այլ է, մոծակի շունչը՝ այլ:
– «…Ես իմ գործողությունների, արարքների հանրագումարն եմ, այլ ոչ թե մտադրությունների հանրագումարը»: Բրոդսկու` Նոբելյան մրցանակի դափնեկրի այս խոսքերով եմ ուզում ավարտել մեր զրույցը: Քո գործողությունների, արարքների, նաեւ մտադրությունների հանրագումարը մարդկային ու գրական մի կայուն մեծություն է մեր ժամանակներում` ընդունակ մեզ հիացնելու՝ մի կողմից, եւ ինքնակատարելագործվելու` մյուս կողմից: Շնորհակալություն:
Հարցազրույցը վարեց Հովհաննես ԱՅՎԱԶՅԱՆԸ
Հունվար 23, 2009
«168 Ժամ» http://archive.168.am/am/articles/17073
