Ինչպես Ակսել Բակունցի կինը փրկեց գրողի «Կարմրաքար» վեպը՝ այն թաքցնելով հալվայի ամանի մեջ

Ակսել Բակունցը հայ նոր գրականության ամենավառ և դրամատիկ կերպարներից է։ Իր գրական ճանապարհը նա սկսեց որպես հրապարակախոս ու պատմվածքագիր, սակայն շուտով դարձավ 1920–30-ականների Հայաստանի մշակութային, հասարակական կյանքի կենտրոնական դեմքերից մեկը։ Բակունցի ստեղծագործություններն աչքի են ընկնում նրբազգաց բնանկարներով, խոր հոգեբանական դիտարկումներով ու ազգային ինքնության խնդրի շեշտադրումներով։

Նա կարողացավ գրականություն ներմուծել գյուղական կյանքի անկեղծ պատկերները։ Իր անկախ մտայնության ու բովանդակային խորության պատճառով Բակունցը դարձավ խորհրդային ռեժիմի զոհերից մեկը։ Նրա կյանքն ընդհատվեց ստալինյան բռնաճնշումների տարիներին, սակայն նրա ժառանգությունը մինչ օրս ուղենիշ է, ճշմարիտ գրողի ճակատագրի խորհրդանիշ։

1936 թվականի մայիսից մինչև հուլիս Ակսել Բակունցը Համո Բեկնազարյանի հետ գտնվում էր Մոսկվայում: Նրանք այնտեղ էին «Զանգեզուր» ֆիլմի նկարահանման նախապատրաստական աշխատանքների համար: Օգոստոս ամսին Բակունցին Մոսկվայից կանչեցին Երևան, մեղադրանք առաջադրեցին և ձերբակալեցին: Բակունցի մեղադրական եզրակացությունն այսպիսին էր.

«1…հակահեղափոխական, տրոցկիստական, նացիոնալիստական կազմակերպության անդամ, որը, 1934 թվականի դեկտեմբերի 1-ին սպանել է Կիրովին և հետագայում նախատեսում էր այդպիսի տեռոր ընդդեմ ՀամԿ(բ)Կ և խորհրդային իշխանության դեմ։ 2. 1930 թ., Եղիշե Չարենցի հետ կազմակերպել է հակահեղափոխական գրողների կազմակերպություն: 1933 թվականից գլխավորել է կենտրոնը, որը նպատակ ուներ սպանելու Ստալինին, նախապատրաստում էր մահափորձ Բերիայի դեմ։ 3. Կազմակերպությունը կապված էր Մոսկվայի կենտրոնի հետ (Վաղարշակ Տեր-Վահանյան և ուրիշներ)»: (Գասպարյան Դ., «Փակ դռների գաղտնիքը: Չարենցը, Բակունցը և մյուսները», Երևան, 1994, էջ 55):

Բնականաբար, նմանատիպ շինծու մեղադրանքն իրենից ենթադրում էր, որ Բակունցը կենթարկվի մահապատժի: Նմանատիպ շինծու մեղադրանքներով էին 1936 և հատկապես 1937 թվականին մեղադրվում հայ գրողներն ու մտավորականները և սպանվում: Հարկ է նշել, որ Բակունցի դեպքում նրան ապօրինի մեղադրելու և մահապատժի ենթարկելու պատճառները չէին սահմանափակվում միայն նրա գրական գործունեությամբ: Բակունցը 1920-ականներից սկսած մեծ ներդրում էր ունեցել և մեծ գործունեություն էր ծավալում մի շարք ոլորտներում, որոնք նպաստում էին Խորհրդային Հայաստանի զարգացման, ինչպես նաև ազգային դիմագծի պահպանմանը: Բակունցը նաև 1918 թվականի Սարդարապատի ճակատամարտի մասնակից էր, ինչպես նաև նրա անմիջական գործունեության արդյունքում էր, որ 1925 թվականին Հայաստանի և Կարմիր Քուրդիստանի միջև տեղի ունեցած սահմանազատման արդյունքում մոտ երկու տասնյակ հայկական գյուղեր մնացին Խորհրդային Հայաստանի տարածքում: Այդ ամենի հանրագումարն էր նաև, որ Բակունցին տրվեց շինծու և ապօրինի մեղադրանք:

1936 թվականի օգոստոսի 9-ին՝ Բակունցի ձերբակալության օրը, խուզարկություն է իրականացվում նաև գրողի տանը: Խուզարկության ժամանակ ոստիկանները բռնագրավում են Բակունցի մեծ թվով ձեռագրեր և ինքնագրեր: Նրանք վերցնում են Բակունցի «Խաչատուր Աբովյան» և «Որդի որոտման» վեպի ձեռագրերը և ոչնչացնում դրանք: Այդ ժամանակ Ակսել Բակունցի կինը՝ Վարվառա Չիվիջյանը, կարողանում է հրաշքով փրկել Բակունցի «Կարմրաքար» վեպի ձեռագիրը: Այդ ամենի մասին հետագայում պատմել է Բակունցի կինը.

«Վերցնում էին Ակսելի ձեռքով գրված ամեն մի թուղթ: Հավաքեցին բոլոր ձեռագրերը: Դրանց մեջ էին չհրապարակված շատ պատմվածքներ, «Աբովյան» վեպը և այլն: Բոլորը խցկում էին մեծ պայուսակի մեջ: Ես կարողացա թաքցնել միայն «Կարմրաքարի» ձեռագիրը: Տանը կար հալվայի թիթեղյա մեծ, կլոր աման: Դատարկ: «Կարմրաքարի» տեղը գիտեի: Հալվայի ամանի կափարիչը հանեցի: Մինչև անծանոթները զբաղված էին, ես արագ ամբողջ ձեռագիրը վերցրի, ոլորեցի այնպես, որ կիսաշրջան դառնա ու անմիջապես տեղավորեցի հալվայի ամանի մեջ: Կափարիչը դրեցի: Անծանոթները հալվայի ամանին չմոտեցան: Ու այդպես «Կարմրաքարը» մնաց թիթեղյա ամանի մեջ: Մեկ թե երկու օր անց ձեռագիրը հանձնեցի Վահանին: Նա իր կնոջ միջոցով պետք է ուղարկեր Թիֆլիս, կնոջ ազգականների մոտ, որ այնտեղ պահեին: Հետո ես երկար ժամանակ այստեղ չէի ու այդպես էլ չիմացա, թե ինչ եղավ «Կարմրաքարի» ձեռագիրը»: ( Ն. Հովսեփյան, Ջ., Թունյան, Ք., Միքայելյան, «Ակսել Բակունցը ժամանակակիցների հուշերում», Երևան, 1999, էջ 155):

«Կարմրաքար» վեպի հետ կապված կան տեսակետներ, որ այն անավարտ վեպ է: Ակսել Բակունցն իր 1932 թվականի ինքնակենսագրականում նշում է, որ վեպն անավարտ տպագրված էր, քանի որ գրական մամուլում վեպի հատվածները շարունակաբար տպագրվել էիմ: Բակունցի կնոջ՝ Վարվառա Չիվիջյանի այս բացառիկ հուշը փաստում է, որ 1936-1937 թվականների դաժան շրջանում, ֆիզիկապես վերացվում էին ո՛չ միայն հայ գրողները, այլ նաև նրանց գրական ժառանգությունը: Արդյունքում անձնազոհություն պահանջող խիզախությամբ մի շարք անհատներ կարողացան պահպանել և մեզ հասցնել հայ գրողների բացառիկ ձեռագրերի մի մասը, իսկ նրանց գրական ժառանգության մեկ այլ մաս մինչ օրս ննջում է անհայտության մոխիրներում:

Զ. Շուշեցի