Հաղորդակցական մշակույթի ճգնաժամ. Ո՞րն է նախընտրելի հաղորդակցական մոդելը

Խոսքը էներգիա է, որը ոչ միայն գեներացվում է խոսքաստեղծ պրոցեսը իրականացնելու, այսինքն՝ մտածելու և միևնույն ժամանակ միտքը հնչյունային պատյանով պարուրելու համար, այլև՝ միտքն արտահայտելուց հետո, որոշակի էներգետիկ դաշտ ստեղծելու առումով: Իզուր չէ, որ խրախուսելու համար ոգևորիչ խոսքեր ենք ասում կամ սփոփելու համար՝ մխիթարական խոսքեր: Ի վերջո, Արարչագործության մասին պատմող գիրքը՝ Աստվածաշունչը, սկսվում է, ոչ ավել, ոչ պակաս, խոսքի (այլ ոչ թե որևէ այլ իրողության)՝ գործ և, այդպիսով, էներգիա լինելու մասին պնդմամբ՝ Ի սկզբանե էր Բանը եւ Բանն էր Աստուած կամ Աստված ասաց՝ եղիցի լոյս, եւ եղաւ լոյս:

Եթե կտրվենք կրոնագիտական-աստվածաբանական մեկնաբանությունից, ժամանակակից պրագմատիկ ընկալմամբ «Աստված» հասկացությունը կարելի է հասկանալ որպես քաոսը կարգավորող տիեզերական ուժ՝ էներգիա: Իսկ էներգիան ինքնին պահանջում է ստորադաս՝ ավելի փոքր ուժերի համախմբում ավելի մեծ ուժի՝ որակապես նոր էներգիայի ստեղծման համար: «Ստիպված ենք լինում լրջագույն ջանքեր գործադրել մարդկանց հետ շփման հմտություններ կիրառելու համար:» – ասում է ամերիկյան «Բանականության խաղեր» (“A Beautiful Mind”) ֆիլմի գլխավոր հերոսը՝ հանրահայտ դերասան Ռասել Քրոուի մարմնավորած, իրական կերպար, մաթեմատիկոս Ջոն Նեշը: Ապագա Նոբելյան մրցանակակիր Նեշը մաթեմատիկոսին հատուկ ճշգրտությամբ է ձևակերպում իր խոսքը, չէ՞ որ նույն միտքը կարելի էր շատ ավելի պարզ արտահայտել, օրինակ ասելով՝ սարսափելի դժվար և ծանր գործ է մարդկանց հետ շփվելը:

Սակայն նա նախընտրում է բացել փակագծերը և տալ «շփվելու» մաթեմատիկական ճշգրիտ և լիարժեք բանաձևը՝ «լրջագույն ջանքեր գործադրել մարդկանց հետ շփման հմտություններ կիրառելու համար»: Մեծանուն մաթեմատիկոսի կինեմատոգրաֆիական կերպարը չի սխալվում, որովհետև մարդկային վերբալ շփումը հոգեկան, հոգեբանական, սոցիալական բազմաթիվ շերտեր և ենթաշերտեր է պարունակում և պահանջում է հմտություններ, որոնք համախբվում են բանական մարդուն բնորոշ և ողջ կենդանական աշխարհից նրան տարբերող «գիտակցություն» կատեգորիայի ներքո: Վերբալ շփման՝ խոսքաստեղծ պրոցեսի կարգավորող ուժը գիտակցությունն է, վերջինիս բացակայությամբ խոսքը դատարկ է, անբովանդակ, աննպատակ և անթիրախ, ուստի և՝ անուժ: Ուրեմն՝ խոսքը գիտակցության արդյունք է:

Հայ լեզվափիլիսոփա, սակայն ցավալիորեն հանրությանը քիչ հայտնի, Միշել Փոլադյանն ասում է. «Ազատությունը սկսվում է խոսքից»: Սա, անշուշտ, խոսքի և ընդհանրապես մարդու ազատության փիլիսոփայական ընկալումն է, որը զանազան չարաշահումներից զերծ պահելու համար հստակեցման կարիք ունի՝ մարդն ազատ է այն պահից, երբ խոսում է, այսինքն՝ մտածում և արտահայտում իր մտածմունքը: Սա կարևոր հստակեցում է, այն առումով, որ թույլ չի տալիս մտածել, թե մարդն ազատ է ասելու այն, ինչ ուզում է: Ուրեմն՝ խոսքը պատասխանատվություն է կամ ավելի ստույգ՝ պատասխանատվությունը սկսվում է խոսքից: Այսինքն՝ լայն իմաստով խոսքը երդում է, որն իր հետ ծնում է պատասխանատվություն: Պատահական չէ, որ շատ երկրներում նախագահի գործառույթները սկսվում են երդմնակալության պահից ի վեր, երբ նա Սահմանադրության և Աստվածաշնչի վրա ձեռք դնելով՝ ստանձնում է հանրային պատասխանատվություն: Կամ մեկ այլ օրինակ առօրյա կյանքից՝ եկեղեցում պսակադրության արարողության ժամանակ քահանան հարցնում է պսակադրվող զույգին՝ տե՞ր ես կամ հնազա՞նդ ես, պատասխանելով՝ զույգը պատասխանատվություն է ստանձնում ամուր և անսասան պահել ընտանեկան կառույցը: Իհարկե, սրանք ծեսեր են և որոշ իմաստով ձևականացել են, ինչպես ցանկացած այլ ծես, սակայն դրանց հիմքում ի սկզբանե խոսքի և պատասխանատվության անքակտելի կապն է:

Հաղորդակցական յուրաքանչյուր գործողություն ծագում է ինչ-որ հաղորդակցական անհրաժեշտությունից: Ըստ այդմ, տարօրինակ է ընկալվում, երբ ինչ-որ մեկը խոսում է, երբ դրա անհրաժեշտությունը չկա կամ լռում է, երբ անհրաժեշտ է խոսել (եթե, իհարկե, առաջին կամ երկրորդ դեպքերը հատուկ մարտավարական նպատակ չեն հետապնդում): Զարմանում ենք, օրինակ, երբ հանրային գործընթացներում անհրաժեշտություն է լինում լսելու մեր հոգևորականների ծանրակշիռ՝ ոգևորող, ուղղորդող կամ սփոփող խոսքը, որը սակայն այդպես էլ չի հնչում, փոխարենը հնչում է այն ժամանակ կամ այնպիսի վայրերում, որտեղ այն իրոք դժվար պատկերացնելի է, ասենք՝ դղյակների կամ ճաշկերույթների օրհնության արարողության ժամանակ:

Շփման ձևաչափերը հնարավորինս ամբողջացնելու համար փորձեմ պայմանականորեն առանձնացնել հաղորդակցական չորս մոդել. «ձկնային» կամ լռության մոդել, «թութակային» կամ աղմուկի մոդել, «կապուցինային» կամ շեղման մոդել և «մեղվային» կամ հստակ ուղերձի մոդել:

«Ձկնային» կամ լռության մոդել ասելով՝ նկատի ունեմ լռություն պահպանելու կամ չխոսելու այն դեպքերը, որոնք պայմանավորված են մի շարք հանգամանքներով: Օրինակ՝ ինչ-որ մեկը կարող է չխոսել, որովհետև խոսելը կարող է ոչ ցանկալի հետևանքներ ունենալ իր կամ խոսակցի համար (ինչ-որ բան թաքցնելու հաղորդակցական նպատակ), նա կարող է չխոսել, որովհետև չգիտի, որ պետք է խոսել կամ կարող է չխոսել, որովհետև չգիտի, թե ինչպես է պետք խոսել (վերջին երկու դեպքերում պատճառն առավելապես սոցիալական է՝ կապված անձի սեփական դերը չպատկերացնելու կամ կրթական ցենզի հետ):

Հաղորդակցական «թութակային» կամ աղմուկի մոդելի պարագայում անձը, չունենալով սեփական ասելիք, սակայն կանգնելով ինչ-որ բան ասելու անհրաժեշտության առջև, օրինակ՝ լրագրողների հարցերին ի պատասխան, ստիպված է լինում կրկնել ուրիշների ասածները, կիրառել ծեծված խոսքային կաղապարներ և հնչեցնել հանրահայտ բաներ: Այլ կերպ, քան դատարկ աղմուկ նրա ասածն ընկալվել չի կարող:

Գիտնականները պարզել են, որ կապուցին կապիկները կերակուր հայթայթելու նպատակով ունակ են հատուկ ձայնային ազդանշաններով շեղել իրենց ցեղակիցներին, որպեսզի յուրացնեն վերջիններիս կերակուրը: Այդ է պատճառը, որ հաղորդակցական հաջորդ մոդելը պայմանականորեն անվանում եմ «կապուցինային» կամ շեղման մոդել, և ինչպես արդեն հասկանալի է, այն միտված է խոսակցին կամ հանրությանը շեղելու նպատակով կեղծ, իրական հիմքից զուրկ, սուտ բաներ ասելուն՝ ինչ-ինչ շահերից ելնելով:

Հայտնի է, որ մեղուները յուրահատուկ շարժումներով, որ կոչվում են «մեղվապար», ունակ են ճշգրիտ տեղեկատվություն հայտնել իրենց ցեղակիցներին նեկտարի գտնվելու վայրի հեռավորության և ուղղության մասին: Ուստի այն հաղորդակցական մոդելը, որ պայմանականորեն անվանում եմ «մեղվային» կամ ճշգրիտ ուղերձի մոդել, նպատակ ունի տալ ճշգրիտ, համակողմանիորեն ստույգ տեղեկատվություն խոսակցին կամ հանրությանը:

Ի՞նչ է ստացվում վերը շարադրվածից: Մի կողմից՝ ստացվում է, որ խոսքը գիտակցական պրոցես է, որը ծնում է պատասխանատվություն: Մյուս կողմից՝ խոսքի գիտակցականությունն ու խոսքով պատասխանատվություն ստանձնելու առանձնահատկությունը կարող են տարբեր աստիճաններով դրսևորվել կամ ընդհանրապես չդրսևորվել վերոնշյալ հաղորդակցական չորս՝ անպատասխանատու «ձկնային» և «թութակային», խորամանկ «կապուցինային» ու գիտակից և ճշգրիտ «մեղվային» մոդելներում:

Ընթերցողներին կառաջարկեի թվարկված հաղորդակցական մոդելներում գտնել այն մեկը կամ գուցե մի քանիսը, որ իրենք կիրառում են իրենց շփումներում: Ինքնավերլուծության պրոցեսը, իհարկե չափավորության սահմաններում, գիտակցության յուրահատուկ մարզում է:

Ինչ վերաբերում է մեր հանրային դեմքերի խոսքին, ապա ընթերցողը համամիտ կլինի այն դիտարկման հետ, որ մեր բարձրաստիճան պաշտոնյաները և հոգևորականները առավելապես ճանաչելի են առաջին երեք հաղորդակցական մոդելներում՝ «ձկնային», «թութակային» և «կապուցինային» կամ դրանց համակցված դրսևորումներում: Լինի նախընտրական ելույթ, նախագահի մակարդակով անցկացվող կառավարության նիստ, օրինագծի քննարկում ԱԺ-ում, պատգամավորի բանավեճ լրագրողների հետ, թե ամանորյա նախագահական կամ կաթողիկոսական ուղերձ, միևնույնն է, ասելիքը արժանահավատ չէ հանրության համար, այն խիստ ձևական է, թերարժեք, ասվում է սոսկ ասվելու համար, չունի հստակ բովանդակություն և թիրախավորում, որովհետև գիտակից չէ կամ չի համընկնում հանրության գիտակցության հետ և չի ենթադրում պատասխանատվություն: Թեմատիկ օրինակները բազմաթիվ են՝ թափանցիկ ընտրություններ, օլիգոպոլիաների վերացում, կոռուպցիայի դեմ պայքար, տարածաշրջանային տնտեսական նախագծերի իրականացում, Եվրոասոցիացման պայմանագիր, Մաքսային միությանը Հայաստանի անդամակցություն, ռուս-հայկական «գազային պայմանագրերի» կնքմանը հաջորդած օրերին բացահայտված երեք հարյուր միլիոնանոց պարտք և այլն, և այլն:

Իզուր են մեր պաշտոնյաներն ու հոգևորականները զարմանում, թե ինչու՞ իրենց ամպագոռգոռ ու վերամբարձ խոսքը չի տպավորում հանրությանը: Պատասխանը շատ պարզ է՝ հանրությունը չի ցանկանում հաղորդակցվել դիցաբանական-առասպելաբանական կամ ռազմահայրենասիրական լեզվով, որը իրականության հետ ոչ մի կապ չունի: Ասել կուզի՝ իշխանությունները և հոգևորականները պետք է վաղուց աճեին-հավասարվեին հանրությանը իրենց հաղորդակցական նպատակներում:

Արդի տեխնոլոգիական դարում ոչ ոք ժամանակ չունի ավելորդ հարցեր տալու, անհիմն պատասխաններ կամ ուղղակի անհիմն ասելիք լսելու համար: Ներկայիս հաղորդակցական ճգնաժամի լուծումը պարզ և հստակ «մեղվային» մոդելի կիրառումն է: Վաղուց պաթետիկ հռետորաբանության կարգավորումները փոխելու ժամանակն է: Սակայն դեռևս կա՞ արդյոք, մի կողմից՝ վստահության և պաշտոնական խոսքին հավատալու պաշար հանրության շրջանում և մյուս կողմից՝ բավականաչափ մտավոր պաշար իշխանության շրջանում այդ ամենը գիտակցելու համար: Սա է հարցը: