Քարոզչական փուչիկներ՝ տնտեսության խայտառակ անկումների պայմաններում
Տնտեսության արտադրական հատվածի խայտառակ վիճակն ու իրեն վստահված ոլորտի այսօրվա խնդիրները թողած՝ էկոնոմիկայի նախարարը քաղաքական դեմագոգությամբ է զբաղված, արանքում էլ երբեմն ստատուսներ է գրում այն մասին, թե քանի բեռնատար հատեց ռուս-վրացական, վրաց-ռուսական սահմանը, կամ քանի զբոսաշրջիկ եկավ Հայաստան Ջեիֆեր Լոպեսի համերգի ժամանակ։ Կարծես դա է տնտեսության ապագան ու դրանում է Հայաստանի տնտեսության փրկությունը։
Այն, ինչ կատարվում է տնտեսության արտադրական հատվածում, մասնավորապես՝ արդյունաբերության մեջ, խայտառակություն է։ Հիմա էլ ճանապարհների հավանական ապաշրջափակումն ու սահմանների հնարավոր բացումն են դարձրել մատի փաթաթան, սկսել են լեգենդներ հյուսել տնտեսությանը սպասվող հզորացման ու բարգավաճման վերաբերյալ։
7 տարի է՝ տնտեսություն են հզորացնում, ո՞վ կարող է ասել, թե 7 տարում քանի՞ նոր արտադրություն են բացել ու քանի՞ նոր արտադրանք են թողարկել, որոնք կարող են առաջարկել համաշխարհային շուկաներին։ Լավ՝ չասենք համաշխարհային շուկային, ներքին՝ շուկային։
Կարծում են՝ տնտեսության հզորացումն ու շուկաների դիվերսիֆիկացիան երկնքից է ընկելու։
Քանի դեռ Հայաստանում տնտեսություն չկա, արտադրություն չկա, արտաքին շուկաներին պատրաստի ապրանքի առաջարկ չկա, ոչ մի ճանապարհի ապաշրջափակում ու սահմանի բացում մեզ ոչինչ չի տալու։ Ընդհակառակը՝ եղածն էլ թաղելու են։ Ներմուծումը գալու է լցվի Հայաստան ու խեղդի տեղական արտադրողին, դուրս մղի ներքին շուկայից։
Էկոնոմիկայի նախարարն ու ընդհանրապես կառավարությունը սրա մասին է պետք մտածեն՝ ճանապարհների ապաշրջափակման կամ սահմանների բացման հեռանկարներից հրճվելուց առաջ։ Թե՞ կարծում են՝ չարդարացված պրտեկցիոնիզմով են պաշտպանել տեղական արտադրողին։ Մեկ անգամ պաշտպանեցին, 2 անգամ պաշտպանեցին, հետո ի՞նչ են անելու։
Կամ ներքին շուկայում պաշտպանեցին, արտաքին շուկաներում ինչպե՞ս են պաշտպանելու։
Քանի դեռ Հայաստանի տնտեսությունը չի կարող մրցունակ ապրանք արտադրել, ցանկացած ապաշրջափակում կամ սահմանի բացում լինելու է ի վնաս մեր տնտեսության։ Սրանից ոչ թե պետք է հրճվել, այլ անհանգստանալ։ Այս կամ այն վիճակագրական ցուցանիշի վրա տնտեսական աճի իմիտացիաներ ստեղծելով տնտեսություն չի զարգանա, ներդրումներ չեն լինի, նոր արտադրություններ չեն ստեղծվի ու նոր արտադրանքներ չեն թողարկվի։ Ինչին այսօր հասցրել են տնտեսությունը, Հայաստանը ոչ մի հեռանկար չի կարող ունենալ։ Արդյունաբերությունը, որը պիտի լինի տնտեսության զարգացման ու արտաքին շուկաներ դուրս գալու հիմքը, խղճուկ վիճակում է։ Անկումն այստեղ գերազանցում է 12 տոկոսը։ Մշակող արդյունաբերությունն էլ նվազել է ավելի քան 19 տոկոսով։
Վերջին տարիների պարբերական կրճատումներից հետո, զրոյականի վրա է հանքարդյունաբերության ոլորտի աճը։
Ահա այսպիսի տխուր վիճակում է արդյունաբերությունը, իսկ էկոնոմիկայի նախարարը զբոսաշրջության կամ սահմանը հատող տրանսպորտային միջոցների թվերն է հաշվում, ծաղկիների ու ծիրանի արտահանման ծավալների աճերից է խոսում, իսկ որ երբեմնի ինքաբավ երկիրը, որը ժամանակին կարտոֆիլ էր արտահանում Վրաստան, իսկ հիմա Վրաստանից է կարտոֆիլ ներմուծում սեփական պահանջարկը բավարարելու համար, լռում է։ Այնպես, ինչպես լռում է, երբ ունենք խմիչքների, մասնավորապես՝ հայկական կոնյակի նման համաշխարհային բրենդային ապրանքի արտադրության ծավալների կտրուկ անկում։
Խմիչքների արտադրությունը, որը միշտ էլ եղել է վերամշակող արդյունաբերության առաջատար ճյուղը, հայտնվել է տեղապտույտում։ Անկումը հասնում է 15 տոկոսի։
Կոնյակի արտադրության ծավալներն են 32 տոկոսով կրճատվել, գինունը՝ ավելի քան 36 տոկոսով։
Հագուստի արտադրությունն է նվազել, կաշվինը, թղթե արտադրատեսակներինը։
Արտադրության հիմնական խմբերում չներառված արտադրատեսակների արտադրությունն է մեկ երրորդով կրճատվել։ Կազմել է ընդամենը 13 մլրդ դրամ։
Ոսկեգործության բուն արտադրությունն է հայտնվել ճգնաժամի մեջ։ Նախորդ տարի ռուսական ոսկին բերում տանում էին, ճոխ-ճոխ ցուցանիշներ էին նկարում, դզում-փչում, ներկայացնում էին, թե ոսկեգործություն են զարգացնում։ Այս տարի ամեն ինչ ջրի երես է ելել։ Տարվա առաջին կեսին ընդամենը 11.9 մլրդ դրամի ոսկերչական ապրանքներ են արտադրել։ Նախորդ տարվանից գրեթե 3 անգամ քիչ։ Թե ինչպե՞ս 1-2 տարում կործանեցին արդյունաբերության այդ ճյուղը, ոչ մի պարզաբանում ու պատասխան տվող չկա։
Խորը ճգնաժամը, որն այս տարի տեսնում ենք ոսկերչական արտադրանքի արտադրության մեջ, ոչ մի կապ չունի նախորդ տարի տեղի ունեցածի հետ, երբ ռուսական ոսկին շրջանառում էին Հայաստանով ու հայկականի անվան տակ արտահանում այլ երկրներ։ Առանց այդ ձևականությունների է ոսկեգործությունը կանգնել փաստի առաջ։
Արտադրության ծավալները նվազել են ոչ միայն նախորդ, այլ վերջին մի քանի տարիների կտրվածքով։ 2020թ. առաջին կեսին ոսկեգործության ոլորտում 23 մլրդ դրամի ապրանք էր արտադրվել, այս տարի արտադրվել է ընդամենը 11.9 միլիարդի։ Չնայած ի հայտ եկած արտակարգ նպաստավոր պայմաններին, ոչ միայն նոր արտադրական հզորություններ չեն կարողացել ստեղծել, այլև եղած հզորություններն են քանդել։
Տնտեսության բազմաթիվ ճյուղեր նույն վիճակում են։ Մշակող արդյունաբերության արտադրանքը, որը Հայաստանի տնտեսության արտահանելի հատվածի հիմնական պրոդուկտն է, ավելի քան 19 տոկոս կրճատվել է ու դրա մեջ դեռևս որոշակի կշիռ ունի ոսկու վերաարտահանումը։
Որքան էլ փորձում են ցույց տալ, թե այդ գործոնն ընդհանրապես դադարել է ազդեցություն ունենալ արդյունաբերության ու մշակող արտադրության վրա, ինչի հետևանքով և տեղի է ունենցել ոլորտի անկումը, ոսկու վերաարտահանումը շարունակվում է։ Այս տարի գրեթե 1 մլրդ դոլարին մոտ անմշակ ոսկի է ներմուծվել Հայաստան։ Ամբողջությամբ, մի բան էլ ավել, արտահանվել է։ Սա, իհարկե, չես համեմատի նախորդ տարվա ծավալների հետ, սակայն այն անհամեմատելի է նաև ավելի վաղ շրջանի հետ։ Երբ հայտնի երևույթները դեռ չկային, 2023թ. առաջին կեսին Հայաստան էր ներմուծվել 250 միլիոնից էլ պակաս անմշակ ոսկի։
Անմշակ ոսկու արտահանումը կազմել էր 280 մլն դոլար։ Այնինչ՝ այս տարի ներմուծում-արտահանումը 1 մլրդ դոլարի սահմաններում է, մի քանի անգամով ավել, քան նախկինում էր, երբ դեռ տեղի չէր ունեցել ոսկու հայտնի բումը։
Բայց անգամ այդ պայմաններում ունենք արդյունաբերության անկման խայտառակ պատկեր։ Այդպիսի «անհավանական զարգացումներով ու ձեռքբերումներով» էլ պատրաստվում են դիմավորել սահմանների հնարավոր բացումը։
ՀԱԿՈԲ ՔՈՉԱՐՅԱՆ
