Ժողովրդագրական գործընթացները Հարավային Կովկասում 1991-2017թթ. Վրաստան և Ադրբեջան
ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ
Ժամանակակից աշխարհում աշխարհաքաղաքական, տնտեսական առաջատարության չափանիշ են ոչ միայն ժամանակակից տեխնոլոգիաները, սպառազինությունները, այլև մեծաքանակ բնակչությունը: Այն ապահովում է ներքին մեծ սպառում, զարգացման ավելի լայն հնարավորություններ, քաղաքական, տնտեսական, մշակութային սեփական արժեքների տարածման ավելի բարենպաստ պայմաններ: Ըստ փորձագիտական կանխատեսումների՝ առաջիկա տասնամյակներում զարգացման ավելի մեծ հնարավորություններ կունենան այն երկրները, որոնք ունեն մեծաքանակ բնակչություն, իսկ դա կոչվելու է 500 և ավելի մլն բնակչություն ունեցող երկրների դարաշրջան: Պարզ է, որ խոսքն առաջին հերթին այնպիսի երկրների մասին է, ինչպիսին Հնդկաստանը, Չինաստանը, ԱՄՆ-ն են և ասիական ու եվրոպական մի շարք երկրներ, որոնք էլ կկանխորոշեն առաջիկա տասնամյակների՝ երկրագնդի զարգացման տնտեսական, ռազմաքաղաքական և մշակութային առաջնահերթությունները:
Ժողովրդագրական քաղաքականությունը նույնքան կարևոր է ժամանակակից աշխարհում, և տնտեսապես զարգացած ու զարգացող ոչ մի պետություն չի կարող առաջ շարժվել առանց հստակ ժողովրդագրական քաղաքականության:
Դա կարևորվում է հատկապես այնպիսի երկրների համար, ինչպիսին Հայաստանն ու Վրաստանն են, որոնք, ազգաբնակչության թվով և տարեկան կտրվածքով մեծ աճ արձանագրող առավել մեծ հարևաններ ունենալով, կարող են հայտնվել ռազմաքաղաքական, մշակութային և տնտեսական ոչ բարենպաստ իրավիճակում: Բնակչության թվաքանակի նվազումը հղի է ոչ միայն տնտեսական կայուն աճի հեռանկարի բացակայությամբ, այլև կարող է վտանգել նվազող բնակչություն ունեցող երկրների ֆիզիկական անվտանգությունը:
Հարավային Կովկասի երկրների, Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի, ինչպես նաև նրանց հարևաններ Թուրքիայի և Իրանի ժողովրդագրական վիճակները ներկա փուլում գտնվում են տարբեր հարթություններում: Քրիստոնյա Վրաստանն ու Հայաստանը գրանցում են նվազող բնակչություն, իսկ հարևան շիա մուսուլման Իրանն ու Ադրբեջանը և սուննի Թուրքիան բնակչության թվաքանակի աճի տեմպերով առաջատար դիրքեր են զբաղեցնում ժամանակակից աշխարհի ժողովրդագրական քարտեզում:
Հետխորհրդային Հարավային Կովկասի երկրների էթնիկական, ժողովրդագրական պատկերը մեծ փոփոխությունների է ենթարկվել հատկապես ղարաբաղա-հայ-ադրբեջանական, վրաց-օսական և աբխազա-վրացական զինված հակամարտությունների հետևանքով: Դա հանգեցրեց նրանց էթնիկական կազմի փոփոխություններին, մեծացրեց ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին միգրացիոն հոսքերը, էական ազդեցություն գործեց նրանց ժողովրդագրական ցուցանիշների վրա:
Եթե մինչ անկախացումը Հայաստանն ու Վրաստանը կայուն բնական աճ էին արձանագրում, ապա անկախությունից 26 տարի անց այս երկրները հայտնվել են բացասական բնական աճ գրանցող երկրների հավանական ցուցակում: Իսկ այդ խորապատկերին հարևան Ադրբեջանը գրանցում է կայուն բնական աճ, թեև պետք է նշել, որ 2017թ. սեպտեմբերի տվյալներով՝ Ադրբեջանի մշտական բնակչության 9.858. 800 թիվը կասկածի տեղիք է տալիս:
20-րդ դարի 90-ական թվականներին ղարաբաղյան հակամարտության, ինչպես նաև ոչ բարվոք սոցիալ-տնտեսական իրավիճակով պայմանավորված, Ադրբեջանից տեղի ունեցավ մեծ թվով արտագաղթ, որը, սակայն, այդ երկրի վիճակագրական ծառայության կողմից չի արձանագրվել, և բնակչության մեկնարկային թիվ է ընդունվել 1989թ. Խորհրդային Միության վերջին մարդահամարի տվյալները (7.021.178 մարդ), որին տարեցտարի գումարվել է բնական աճի ցուցանիշը: Իսկ Թուրքիայի և Իրանի բնակչության թվերը, ըստ վերջին տարիների ժողովրդագրական ցուցանիշների, տպավորիչ աճ են գրանցում, տարեկան կտրվածքով ապահովելով բնական աճ 900 հազարից 1 մլն մարդու սահմաններում, որը նրանց դասում է աշխարհի ամենադինամիկ աճող երկրների շարքին:
ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԺՈՂՈՎՐԴԱԳՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՆԵՐԸ 1991-2017ԹԹ.
Թեև խորհրդային տարիներին Վրաստանը բնակչության աճի տեմպերով առաջատար դիրք չէր գրավում նախկին խորհրդային հանրապետությունների շարքում և զիջում էր իր անմիջական հարևաններ Ադրբեջանին և Հայաստանին, սակայն տարեկան կտրվածքով 0,8-1 տոկոս աճն ապահովում էր ժողովրդագրական գործընթացների կայունությունն ու դինամիկ աճը: Ի տարբերություն Հայաստանի՝ Վրաստանը բազմէթնիկ հանրություն էր և իր կազմում ուներ երկու ինքնավար հանրապետություններ՝ Աբխազիան և Հարավային Օսեթիան, որոնք ԽՍՀՄ փլուզումից հետո հայտարարեցին իրենց անկախության մասին և 1992-1994թթ. ռազմական հակամարտությունից հետո փաստացի անջատվեցին Վրաստանից, որն էլ իր հերթին հանգեցրեց ինչպես Վրաստանի բնակչության թվաքանակի փոփոխությանը, այնպես էլ մեծ տեղաշարժերի թե՛ Վրաստանի ներսում, թե՛ Վրաստանից դուրս:
Զինված հակամարտությունները, ներքին անկայունությունը, սոցիալ-տնտեսական վատթար իրավիճակն անմիջապես իրենց անդրադարձն ունեցան Վրաստանի ժողովրդագրական գործընթացների վրա, որն ազդեց ինչպես բնակչության թվաքանակի, այնպես էլ բնական աճի վրա:
Խորհրդային Միության վերջին մարդահամարի տվյալներով՝ Վրաստանում բուն վրացիների թիվը չէր գերազանցում 70,13 տոկոսը, սակայն անկախությունից հետո վրացիներից հետո թվաքանակով ամենամեծ էթնիկ հանրություններ համարվող հայերի, ռուսների, հույների արտագաղթի, ինչպես նաև աբխազների և օսեթների դե ֆակտո Վրաստանի կազմից դուրս գալուց հետո հետագա տարիներին վրացիների տոկոսային հարաբերակցությունն աճեց, և 2002թ. մարդահամարի տվյալներով՝ նրանք կազմում էին ամբողջ բնակչության 83,75 տոկոսը, իսկ 2014թ.՝ 86,7 տոկոս:
Աղյուսակ 1. Վրաստանի բնակչության և էթնիկ կազմի թվի փոփոխություններն ըստ 1989, 2002 և 2014թթ. մարդահամարների տվյալների
| Էթնիկ կազմ | 1989 | 2002 | 2014 |
| Ընդհանուր բնակչ. | 5400841 | 4371535 | 3713804 |
| Վրացիներ | 3787393 | 3661173 | 3224564 |
| Ադրբեջանցիներ | 307556 | 284671 | 233024 |
| Հայեր | 437211 | 248929 | 168102 |
| Ռուսներ | 341172 | 67671 | 26453 |
| Օսեթներ | 164055 | 38028 | 14385 |
| Եզդիներ | – | 18329 | 12174 |
| Ուկրաինացիներ | 52443 | 7033 | 6034 |
| Կիստեր | – | 7110 | 5697 |
| Հույներ | 100324 | 15166 | 5544 |
| Ասորիներ | 6206 | 3299 | 2377 |
| Հրեաներ | 24795 | 3772 | – |
| Աբխազներ | 95853 | 3527 | – |
| Այլ | 83833 | 12827 | 15450 |
Վրաստանի բազմէթնիկ հանրությունն արտագաղթի հետևանքով զգալի փոփոխությունների է ենթարկվել, և դա առաջին հերթին վերաբերում է հայկական համայնքին, որի թիվը 2014 թվականին 1989թ. համեմատ կրճատվել է 68 տոկոսով: Ռուսների թիվը տվյալ ժամանակահատվածում կրճատվել է 93, հույներինը՝ 95, ուկրաինացիները՝ 89, իսկ ահա ադրբեջանցիներինը՝ 25 տոկոսով, և նրանք ներկայումս հանդիսանում են Վրաստանի ամենամեծ էթնիկ փոքրամասնությունը: Ազգային փոքրամասնությունների արտագաղթի հետևանքով Վրաստանը կորցրել է իր երբեմնի բազմէթնիկ պետության կոչումը, և նրանց՝ հետագայում հեռանալուն զուգահեռ այն կարող է դառնալ առավելապես միաէթնիկ հանրություն: Ինչ վերաբերում է ընդհանուր բնակչութան թվաքանակի կորստին, ապա 2014թ. մարդահամարի տվյալներով՝ այդ թիվը 1989թ. համեմատ պակասել է 1.687.037 մարդով կամ 32 տոկոսով, ընդ որում, վրացիների թիվը տվյալ ժամանակահատվածում նվազել է 15 տոկոսով:
Ընդհանուր առմամբ, բնակչության թվաքանակի նվազման վրա մեծ ազդեցություն է թողել արտագաղթը, ընդ որում, այն առավել ինտենսիվ ընթացել է 1991-2003թթ.: Վրաստանից արտագաղթի հիմնական ուղղություններ են եղել Ռուսաստանը, Հունաստանը և ԱՄՆ-ը, որին հետևել են Գերմանիան, Իսպանիան, Իտալիան ու Ուկրաինան: 2003թ. Վրաստանի «Վարդերի» հեղափոխությունից և Միխայիլ Սահակաշվիլիի իշխանության գալուց հետո արտագաղթի տեմպերը նվազեցին, և եթե 2001-2003թթ. միգրացիոն բացասական սալդոն միջինը 30 հազար էր, ապա 2004-2005թթ. գրանցվեց հակառակը, և Վրաստանն ունեցավ միգրացիայի դրական սալդո՝ համապատասխանաբար 76,3 և 12,1 մարդ:
Ներգաղթի այդ ալիքը բացատրվում էր այն հանգամանքով, որ մարդկանց մոտ Վրաստանի ապագայի հանդեպ լավատեսական հույսեր արթնացան: Չնայած հաջորդ տարիներին՝ 2006-2008թթ., միգրացիան կրկին բացասական ցուցանիշներ էր գրանցում, բայց այն զգալիորեն քիչ էր և տատանվում էր տարեկան 13-14 հազարի սահմաններում:
Վրաստանի միգրացիոն հոսքերի վրա էական ազդեցություն թողեց 2008թ. օգոստոսյան ռուս-վրացական պատերազմը: Պատերազմից հետո ռուս-վրացական հարաբերությունների վատթարացումը և դիվանագիտական կապերի խզումը ևս իրենց ազդեցությունը թողեցին Վրաստանի միգրացիոն հոսքերի վրա: Ռուսաստանում վրացիների հանդեպ միգրացիոն օրենքների խիստ կիրառումը նրանց ստիպում էր թողնել Ռուսաստանը և վերադառնալ Վրաստան:
Աղյուսակ 2. Վրաստանի միգրացիոն սալդոն 2009-2016թթ.
| Տարի | Միգրացիոն սալդո +/- |
| 2009 | 34,2 |
| 2010 | 18,1 |
| 2011 | 20,2 |
| 2012 | 21,5 |
| 2013 | -2,6 |
| 2014 | -6,5 |
| 2015 | -3,4 |
| 2016 | -8,1 |
2009-2012թթ. միգրացիոն դրական սալդոն էականորեն կապված էր Ռուսաստանի հետ վատթարացած հարաբերությունների հետ, որի հետևանքով բազմաթիվ վրացիներ և Վրաստանի քաղաքացի էթնիկ փոքրամասնություններ Ռուսաստան մեկնելու և այնտեղ աշխատելու հնարավորություն չունեին: Այդ ժամանակահատվածում Վրաստանում բնակվող բազմաթիվ հայեր ձեռք բերեցին Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն, որով Ռուսաստան մեկնելու և այնտեղ աշխատելու հնարավորություն էին ստանում:
Սակայն մյուս կողմից միգրացիոն հոսքերի վրա դրական ազդեցություն էին գործում այն բազմամիլիարդանոց տնտեսական ծրագրերը, որոնք իրականացվում էին Վրաստանում 2009-2012թթ.: Երկրի ներսում տնտեսական բարվոք վիճակը և նոր աշխատատեղերի ստեղծումը վրացիներին զերծ էին պահում այլ երկրներում աշխատանք ու գոյության միջոցներ փնտրելուց: Թեև 2013թ. Սահակաշվիլիի իշխանության հեռացումից հետո միգրացիոն հոսքերը կրկին բացասական են, սակայն ի տարբերություն Հայաստանի՝ գտնվում են բավականին ցածր ցուցանիշների վրա:
Եվրամիության հետ վիզաների ազատականացման գործընթացը գործում է ոչ վաղուց, և փորձագետները դեռևս ռիսկեր չեն տեսնում այդ հիմքով միգրացիոն հոսքերի ավելացման համար, թեև չեն բացառում, որ այն կարող է մեծացնել արտագաղթի բացասական սալդոն:
Վրաստանի համար արտագաղթից բացի ներկայումս ազգային անվտանգության կարևոր մարտահրավեր է ծնելիության նվազումը, մահացության ավելացումը և բացասական բնական աճը, ինչպես նաև լեռնային և բարձրլեռնային բնակավայրերի դատարկումն ու բնակչության ծերացման արագացող գործընթացը:
Աղյուսակ 3. Վրաստանի բնակչության հիմնական ժողովրդագրական ցուցանիշները 1990-2017թթ.
| Տարի | Ծնունդ | Մահացություն | Բնական աճ | Ամուսնություն | Ամուսնալուծություն |
| 1990 | 92815 | 50721 | 42114 | 56812 | 7796 |
| 1995 | 56341 | 49073 | 7268 | – | – |
| 2000 | 48800 | 47410 | 1390 | – | – |
| 2005 | 46512 | 40721 | 5791 | – | – |
| 2006 | 47795 | 42255 | 5540 | – | – |
| 2007 | 49287 | 41178 | 8109 | 24891 | 2325 |
| 2008 | 56565 | 43011 | 13554 | 31414 | 3189 |
| 2009 | 63377 | 46625 | 16752 | 31752 | 4030 |
| 2010 | 62585 | 47864 | 14721 | 34675 | 4726 |
| 2011 | 58014 | 49818 | 8196 | 30863 | 5850 |
| 2012 | 57031 | 49348 | 7683 | 30412 | 7136 |
| 2013 | 57878 | 48553 | 9325 | 34693 | 8089 |
| 2014 | 60635 | 49087 | 11548 | 31526 | 9119 |
| 2015 | 59249 | 49121 | 10128 | 29157 | 9112 |
| 2016 | 56569 | 50771 | 5798 | 25101 | 9539 |
| 2017 առաջին կիսամյակ | 25543 | 25954 | -411 | – | – |
Վրաստանի բնակչության թվի նվազման վրա մեծ ազդեցություն է գործել հատկապես ծնելիության անկումը, որն անկախությունից ի վեր կրճատվել է, իսկ մահացության ցուցանիշը՝ բարձրացել: Ըստ այդմ բնական աճի ցուցանիշը շեշտակի անկում է ապրել: 1990թ. համեմատ բնական աճի ցուցանիշը 2007թ. կրճատվել է մոտ 5 անգամ: Թեև 2007-2014թթ. Վրաստանում աճել է ծնելիության ցուցանիշը, սակայն 2016թ.-ից ի վեր ծնունդների անկումը շարունակվում է, և արդեն իսկ 2017թ. առաջին կիսամյակում մահացության ցուցանիշը գերազանցել է ծնելիությանը 1,6 տոկոսով, ընդ որում, մահացության ամենաբարձր ցուցանիշը գրանցվել է Վրաստանի լեռնային շրջաններում: Բնական աճի դրական ցուցանիշով աչքի են ընկնում միայն մայրաքաղաք Թբիլիսին, Աջարիան և առավելապես ադրբեջանցիներով բնակեցված Քվեմո-Քարթլիի տարածաշրջանը: Իսկ ահա հայաբնակ Սամցխե-Ջավախքում բնական աճի ցուցանիշը ևս բացասական է:
Ծնունդների նվազումը պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ ամուսնական տարիք է մուտք գործում 1990-2000թթ. ծնված սերունդը: Այսպես, 1980-1990թթ. Վրաստանում ծնվել է 445, իսկ 1990-2000թթ.՝ 225 հազար աղջիկ: Եվ մոտակա 10-15 տարվա կտրվածքով Վրաստանին սպառնում է բացասական բնական աճ: Ի լրումն դրա՝ խախտվել է նաև մեծահասակների և երիտասարդների միջև հավասարակշռությունը: Վերջին 4 տարիներին մեծահասակների թիվն ավելացել է մոտ 40 հազարով, և ներկայիս իրավիճակի պահպանման դեպքում 2030թ. Վրաստանում կենսաթոշակային տարիքի մարդկանց թիվը կհասնի 1 միլիոնի:
Վրաստանի կառավարությունը միջոցներ է ձեռնարկում ծնելիության մակարդակը պահպանելու և մահացությունը կրճատելու ուղղությամբ: Կառավարության որոշմամբ երկրում արգելվել են սեռով պայմանավորված աբորտները: Բացի այդ աբորտից առաջ ծնողներին որոշում կայացնելու ժամանակահատվածը 3 օրից դարձրել են 5 օր: Ծնելիության ընդհատումներն իսկապես մեծ թիվ են կազմում Վրաստանում: Միայն 2012թ. արձանագրվել է ծնելիության 40 հազար ընդհատում, իսկ 2014թ.՝ 33 հազար:
2016թ. հունվարի 1-ից կառավարությունը որոշում է կայացրել, ըստ որի՝ 2 տարի անընդմեջ հավելյալ 100 լարի են ստանում բարձրլեռնային բնակավայրերում մշտական բնակվող ընտանիքներում ծնված առաջին և երկրորդ, և 200 լարի՝ երրորդ և չորրորդ ծնված երեխաների ծնողները: Բացի այդ 2013թ. սկսած կառավարությունը «Ժողովրդագրական վերածննդի» ֆոնդի հետ միասին ֆինանսավորում է անվճար ծննդօգնությունը, ծննդկանների հղիության ամբողջ ընթացքը, տրամադրում է անվճար դեղորայք:
Ժողովրդագրական իրավիճակի բարելավման քայլերից անմասն չի մնացել անգամ վրաց եկեղեցու առաջնորդ Իլյա Երկրորդը, որն անձամբ է կնքում վրաց ընտանիքներում ծնված երրորդ և ավելի երեխաներին: Ըստ այդմ, 2008թ.-ից ի վեր Իլյա Երկրորդն արդեն իսկ մոտ 30 հազար երեխայի կնքահայր է դարձել: Վրաստանի կառավարությունը նաև պատրաստվում է վերականգնել 2007թ. կասեցված բազմազավակ ընտանիքներին տրամադրվող սոցիալական լայն աջակցության փաթեթները: Ընթացքի մեջ է նաև ընդլայնված «ժողովրդագրական անվտանգության» կոնցեպցիայի մշակումը: Ժողովրդագրական իրավիճակի բարելավման շրջանակներում Վրաստանի կառավարությունը 2013-2017թթ. արդեն իսկ ծախսել է 81 մլն դոլար:
Նպատակը մեկն է՝ կանխարգելել սպասվող ժողովրդագրական աղետը: Ըստ ՄԱԿ-ի փորձագիտական կանխատեսումների՝ եթե իրավիճակի կայունացում չլինի և չբարելավվեն ժողովրդագրական ցուցանիշները, ապա 2050թ. Վրաստանի բնակչությունը կկրճատվի 1 մլն 170 հազար մարդով, իսկ դա արդեն ազգային անվտանգության խնդիր է:
ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԺՈՂՈՎՐԴԱԳՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՆԵՐԸ 1991-2017ԹԹ.
Ի տարբերություն իր հարևան Հայաստանի և Վրաստանի՝ Ադրբեջանը ներկա փուլում գտնվում է ավելի բարվոք և կայուն ժողովրդագրական վիճակում: Դա առաջին հերթին պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ 1991թ.-ից ի վեր Ադրբեջանում բնական աճի ցուցանիշը գտնվել է դրական տիրույթում, այսինքն ծնունդների թիվը միշտ գերազանցել է մահերին: Դա ապահովել է Ադրբեջանի բնակչության աճի կարևորագույն մասը, չնայած 2014թ. Ադրբեջանի Պետական վիճակագրական ծառայությունը, նշելով մշտական բնակչության թիվը, այսինքն Ադրբեջանում գրանցված, բայց դրսում գտնվող քաղաքացիներին, ընդգծել էր, որ 9 մլն 477 հազար մարդուց մոտ 1 միլիոնն ապրում է Ռուսաստանում, Թուրքիայում, Ուկրաինայում, մոտ 120 հազարը ԼՂՀ-ում ապրող հայերն են և մոտ 240 հազարը՝ Ադրբեջանում ապրող օտարերկրացիները։
Մյուս կողմից, Ադրբեջանի վիճակագրությունը փաստում է, որ 1990-2015թթ. Ադրբեջանի միգրացիոն սալդոն բացասական է եղել ընդամենը 178,2 մարդով։
Ադրբեջանն իր բնակչության թվաքանակում ընդգրկում է արդեն իսկ 25 տարի իր կազմում չգտնվող ԼՂՀ հայ բնակչությանը։ Իսկ ընդհանուր առմամբ, 2014թ. տվյալներով՝ Ադրբեջանի բնակչությունը 9 մլն 477 հազարից պակաս է մոտ 1 մլն 360 հազարով, և դա կարող է դեռևս չարտացոլել Ադրբեջանի բնակչության ամբողջական պատկերը։
Ըստ Ռուսաստանի Դաշնության վերջին՝ 2012թ. մարդահամարի տվյալների՝ այդ երկրում բնակվում է 625 հազար ադրբեջանցի։ Բայց դա պաշտոնական թիվն է, իսկ ըստ փորձագիտական տվյալների՝ միայն Ռուսաստանում ադրբեջանցիների թիվը տատանվում է 1.5 միլիոնի շրջակայքում։ Թուրքիայում ադրբեջանցիների թիվը կազմում է մոտ 800 հազար, և ներկայիս Նախիջևանի Հանրապետության 400 հազար բնակիչների մոտ կեսը բնակվում է Թուրքիայում։
Ինչ վերաբերում է Ադրբեջանի էթնիկական կազմի և թվաքանակի փոփոխություններին, ապա անկախությունից հետո հայ, ռուս մեծաքանակ բնակչության բռնի և կամավոր արտագաղթից հետո ադրբեջանցիների տոկոսային հարաբերությունը մեծացել է, և 2009թ. մարդահամարի տվյալներով՝ նրանք կազմել են ընդհանուր բնակչության 91,6 տոկոսը:
Ադրբեջանի բնակչության էթնիկական կազմը և թվաքանակն ըստ 1989, 1999 և 2009թթ. մարդահամարների տվյալների
| 1989 | 1999 | 2009 | ||||
| Ժողովուրդ | Տոկոս | Թիվ | Տոկոս | Թիվ | Տոկոս | Թիվ |
| Ընդհանուր | 7021178 | 7953438 | 8922447 | |||
| Ադրբեջանցի | 78,1 | 5840480 | 90,6 | 7205439 | 91,6 | 8172800 |
| Լեզգին | 2,4 | 171395 | 2,2 | 178021 | 2,0 | 180300 |
| Հայեր | 5,6 | 390505 | 1,5 | 120700 | 1,4 | 120300 |
| Ռուսներ | 5,6 | 392304 | 1,8 | 141650 | 1,3 | 119300 |
| Թալիշներ | 0,3 | 21169 | 1,0 | 75863 | 1,3 | 112000 |
| Ավարներ | 0,6 | 44072 | 0,6 | 50303 | 0,6 | 49800 |
| Թուրքեր | 0,2 | 17705 | 0,5 | 43423 | 0,4 | 38000 |
| Թաթարներ | 0,4 | 28600 | 0,4 | 30010 | 0,3 | 25900 |
| Ուկրաինացիներ | 0,5 | 32345 | 0,4 | 28903 | 0,2 | 21500 |
| Ցախուրներ | 0,2 | 13318 | 0,2 | 15731 | 0,1 | 12300 |
| Վրացի | 0,2 | 14197 | 0,2 | 14864 | 0,1 | 9900 |
| Քրդեր | 0,2 | 12226 | 0,2 | 13019 | 0,1 | 6100 |
| Թաթեր | 0,1 | 10239 | 0,1 | 9988 | 0,3 | 25200 |
| Հրեա | 0,4 | 30800 | 0,1 | 8910 | 0,1 | 9100 |
| Ուդիներ | 0,1 | 6125 | 0,1 | 4066 | 0,01 | 3800 |
| Այլ | 0,6 | 41250 | 0,1 | 12412 | 0,1 | 9500 |
Ինչպես երևում է աղյուսակից, 1989-2009թթ. Ադրբեջանի բնակչության թիվն ավելացել է 1.901.268 մարդով կամ 27 տոկոսով, իսկ 2017թ. հունիսի 1-ի դրությամբ՝ Ադրբեջանի բնակչության պաշտոնական թիվը կազմել է 9.843.031 մարդ, կամ 2009թ. համեմատ Ադրբեջանի բնակչությունն աճել է ևս 935.953 մարդով կամ 10 տոկոսով:
1989-2009թթ. մարդահամարների միջև ընկած ժամանակահատվածում ոչ միայն փոխվել է Ադրբեջանի բնակչության թիվը, այլև լուրջ փոփոխությունների է ենթարկվել նաև էթնիկական կազմը: Ղարաբաղյան շարժումից ի վեր Ադրբեջանում հայկական ջարդերի ու էթնիկ հայերի արտաքսման հետևանքով արդեն իսկ 1991թ. Ադրբեջանի տարածքում հայ ազգաբնակչություն չէր մնացել: Հայերի մեծ մասն ապաստանեց Հայաստանում, ինչպես նաև Ռուսաստանի Դաշնությունում, Եվրոպական երկրներում և ԱՄՆ-ում: Քաղաքական նկատառումներից ելնելով՝ Ադրբեջանը դեռևս հաշվառում է ԼՂ հայ ազգաբնակչությանը և նրանց համարում իր երկրի քաղաքացիներ:
1989թ.-ից ի վեր հայերի բռնի տեղահանմանը զուգահեռ Ադրբեջանից սկսեցին հեռանալ ռուսներն ու ուկրաինացիները: 1989թ. մարդահամարի տվյալներով՝ Ադրբեջանում երկրորդ էթնիկ թվակազմն ունեցող ռուսների թիվը 2009թ. մարդահամարի տվյալներով՝ նվազել է 200 հազարով, և ըստ վերջին տվյալների՝ նրանց թիվը շարունակում է նվազել: Էականորեն նվազել է նաև ուկրաինացի և հրեա ազգաբնակչության թվաքանակը, իսկ ահա թալիշների թիվն Ադրբեջանի անկախությունից հետո էականորեն ավելացել է, բայց դա պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ բազմաթիվ թալիշներ սկսել են նշել իրենց իսկական ազգությունը: Սովետական ժամանակաշրջանից սկսած Ադրբեջանում ընթանում էր այլ էթնիկ խմբերի ադրբեջանացման գործընթացը, և դա առավել ցայտուն դրսևորվեց նախորդ դարի 70-ական թվականներին՝ Հեյդար Ալիևի կառավարման ժամանակաշրջանում, երբ փաստացի փոփոխվում էին քուրդ, թալիշ, լեզգի ժողովուրդների էթնիկական պատկանելիության տվյալները:
Ըստ փորձագիտական տվյալների՝ Ադրբեջանում այդ էթնիկ խմբերի իրական թիվը ներկայումս տատանվում է 800 հազարից 1 միլիոնի շրջակայքում, սակայն Ադրբեջանի պետական քաղաքականությունը կեղծում է այդ տեղեկատվությունը և մարդահամարների ժամանակ նրանց թիվը քիչ է ներկայացնում:
Ադրբեջանը նախկին խորհրդային երկրների շարքում իր ժողովրդագրական ներկայիս վիճակով տարբերվում է մի կարևոր գործոնով ևս: Բարձր ծնելիությունն Ադրբեջանին ապահովել է առավել երիտասարդ բնակչության տարիքային կառուցվածքով, որը կայուն նախադրյալներ է ստեղծում բնակչության թվաքանակի հետագա ավելացման համար:
Ադրբեջանի բնակչության տարիքային կազմը 2008, 2011, 2014թթ. տվյալներով
| Հազար մարդ | Տոկոս | |||||
| Տարիքային
խմբեր |
2008 | 2011 | 2014 | 2008 | 2011 | 2014 |
| 8779,9 | 9111,1 | 9477,1 | 7,1% | 7,8% | 8,7% | |
| 0-4 | 624,4 | 712,5 | 823,1 | 7,5 | 6,9 | 6,6 |
| 5-9 | 655,4 | 626,1 | 628,7 | 9,1 | 7,6 | 7,0 |
| 10-14 | 803,6 | 693,8 | 662,2 | 10,7 | 9,6 | 8,6 |
| 15-19 | 937,4 | 875,6 | 812,2 | 10,2 | 10,4 | 10,0 |
| 20-24 | 900,3 | 946,2 | 949,3 | 8,8 | 9,3 | 9,6 |
| 25-29 | 771,1 | 843,2 | 909,8 | 7,2 | 7,8 | 8,2 |
| 30-34 | 635,8 | 712,8 | 777,1 | 7,4 | 6,8 | 6,8 |
| 35-39 | 647,5 | 618,3 | 641,7 | 7,6 | 7,3 | 6,9 |
| 40-44 | 664,6 | 663,3 | 654,9 | 7,6 | 7,4 | 7,1 |
| 45-49 | 663,8 | 674,1 | 670,5 | 7,6 | 7,4 | 7,0 |
| 50-54 | 459,6 | 600,9 | 661,8 | 3,5 | 4,1 | 4,7 |
| 55-59 | 305,8 | 372,6 | 449,3 | 1,7 | 2,7 | 3,1 |
| 60-64 | 151,3 | 244,2 | 291,3 | 2,2 | 1,3 | 1,4 |
| 65-69 | 193,8 | 120,7 | 138,2 | 2,2 | 1,3 | 1,4 |
| 70+ | 365,5 | 406,8 | 407,0 | 4,2 | 4,4 | 4,3 |
Թեև 2008-2014թթ. 0-14 տարեկանները տոկոսային հարաբերակցությամբ բնակչության ընդհանուր կազմում նվազում են գրանցել, սակայն բացարձակ թվային արտահայտությամբ այդ տարիքային խմբի ներկայացուցիչների թիվը կազմում է 2 մլն 114 հազար մարդ, կամ 2014թ. ամբողջ բնակչության 22,2 տոկոսը: Այդ տարիքային խմբի թիվը կազմում է ներկայիս Հայաստանի Հանրապետության մշտական բնակչության մոտ 75 տոկոսը: Առավել տպավորիչ է 15-29 տարեկան երիտասարդ բնակչության կառուցվածքը, որը կազմում է Ադրբեջանի բնակչության 27,8 տոկոսը կամ Վրաստանի ներկայիս բնակչության մոտ 70 տոկոսը: Բարձր ծնելիությունն ու բնական աճի բարձր ցուցանիշը նաև նպաստել են Ադրբեջանի 60 և ավելի տարիքային խմբի բնակչության թվաքանակի տոկոսային նվազմանը, որը 2008թ. համեմատ 2014թ. պակասել է 1,3 տոկոսով, և այդ տարիքային խումբը կազմում է Ադրբեջանի ընդհանուր բնակչության մոտ 7,1 տոկոսը:
Դեռևս խորհրդային միության ժամանակաշրջանում Ադրբեջանը գրանցում էր բարձր ծնելիություն և բնական աճի բարձր ցուցանիշ, որը միջինը կազմում էր 2 տոկոս, և այդ ցուցանիշով միջինասիական հանրապետությունների հետ միասին այն առաջատար դիրքերում էր նախկին Խորհրդային Միության երկրների շարքում:
Խորհրդային միության փլուզումը, տնտեսական վիճակի վատթարացումը, Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ հակամարտությունն ու միգրացիան ևս բացասական ազդեցին Ադրբեջանի ժողովրդագրական ցուցանիշների վրա: Եթե 1991թ. Ադրբեջանում ծնվել էր 190.353 երեխա, ապա հաջորդ 10 տարիներին այդ ցուցանիշն աստիճանաբար նվազում է, և արդեն իսկ 2001թ. Ադրբեջանում ծնունդների թիվը կազմում էր 110. 356 երեխա, կամ ծնելիությունը 1991 թվականին 2001թ. համեմատ պակասել էր 43 տոկոսով:
Ադրբեջանի բնակչության ծնելիության, մահացության և բնական աճի ցուցանիշները 1991-2017թթ.
| Թիվ | Ծնունդ | Մահ | Բնական աճ | Ամուսնություն | Ամուսնալուծություն |
| 1991 | 190353 | 44659 | 145694 | 74378 | 10679 |
| 1992 | 181364 | 51258 | 130106 | 68740 | 9465 |
| 1993 | 174618 | 52809 | 121209 | 60028 | 6564 |
| 1994 | 159761 | 54921 | 104840 | 47147 | 6256 |
| 1995 | 143315 | 50828 | 92487 | 43130 | 5669 |
| 1996 | 129247 | 48242 | 81005 | 38572 | 5598 |
| 1997 | 132052 | 46962 | 85090 | 46999 | 5806 |
| 1998 | 123996 | 46293 | 77697 | 40851 | 5657 |
| 1999 | 117539 | 46295 | 71244 | 37382 | 5013 |
| 2000 | 116994 | 46701 | 70293 | 39611 | 5478 |
| 2001 | 110356 | 45284 | 65072 | 41861 | 5382 |
| 2002 | 110715 | 46522 | 64193 | 41611 | 5738 |
| 2003 | 113467 | 49001 | 64466 | 56091 | 6671 |
| 2004 | 131609 | 49568 | 82041 | 62177 | 6914 |
| 2005 | 141901 | 51962 | 89939 | 71643 | 8895 |
| 2006 | 148946 | 52248 | 96698 | 79443 | 7817 |
| 2007 | 151963 | 53635 | 98308 | 81758 | 8340 |
| 2008 | 152086 | 52720 | 99376 | 79964 | 7933 |
| 2009 | 152139 | 52514 | 99625 | 78072 | 7784 |
| 2010 | 165643 | 53580 | 112063 | 79172 | 9061 |
| 2011 | 176072 | 53762 | 122310 | 88145 | 10747 |
| 2012 | 174469 | 55017 | 119452 | 79065 | 11087 |
| 2013 | 172671 | 54383 | 118288 | 86852 | 11730 |
| 2014 | 167871 | 55171 | 112700 | 81354 | 12124 |
| 2015 | 165849 | 55049 | 112800 | 76587 | 12547 |
| 2016 | 159500 | 56600 | 102900 | 66800 | 13100 |
| 2017 առաջին կիսամյակ | 82380 | 34281 | 48879 | 32864 | 8532 |
| 3774205 | 880396 | 2893809 | 1267194 | 120854 |
2002թ.-ից հետո տնտեսական վիճակի կայունացմանը, հսկայական նավթադոլարների հոսքին զուգընթաց սոցիալ-տնտեսական վիճակի բարելավումը կայունացրեց ծնունդների այդ անկումը, և 2003թ. համեմատ 2008թ. Ադրբեջանում ծնունդների թիվն աճել էր 38.619 երեխայով կամ 16 տոկոսով՝ հասնելով 152.086-ի: Ծնունդների ավելացումը պայմանավորված էր նաև այն հանգամանքով, որ ամուսնական տարիք էր մուտք գործել նախորդ դարի 80-ական թվականներին ծնված սերունդը, որի թիվն այդ տարիներին հասնում էր տարեկան մինչև 207 հազարի:
2008-2009թթ.՝ համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի խորը շրջանում, երբ գրանցվում էր նավթի գնի կտրուկ անկում, ծնունդների թիվն էական փոփոխությունների չի ենթարկվում, սակայն 2010թ. սկսած նավթի գների և սոցիալ-տնտեսական վիճակի կայունացմանը զուգընթաց՝ Ադրբեջանում ծնունդների թիվը կրկին սկսում է ավելանալ, և 2011թ. տվյալներով գրանցվում է ժամանակակից Ադրբեջանի ծնունդների ամենամեծ ցուցանիշը՝ 176.072 մարդ:
Չնայած հաջորդ տարիներին գրանցված ծնունդների թվի անկմանը, որը 2014թ. կրկին համընկավ նավթի համաշխարհային գների կտրուկ անկման հետ, 2017թ. առաջին կիսամյակի տվյալներով՝ Ադրբեջանում կրկին գրանցվել է ծնունդների աճ, թեև, ընդհանուր առմամբ, մասնագետները նշում են, որ առաջիկա տասնամյակում այդ ցուցանիշը կնվազի, քանի որ ամուսնական տարիքում է գտնվելու նախորդ դարի 90-ականներին ծնված սերունդը, որի թիվն ավելի քիչ է, քան 80-ական թվականներինը: Ընդհանուր առմամբ, ծնելիության բարձր ցուցանիշը լավ նախադրյալներ է ստեղծում բնակչության հետագա բնական աճի և բնակչության թվաքանակի ավելացման համար:
1991-2017թթ. Ադրբեջանում ծնվել է 3.774.205 երեխա, որը հավասար է ներկայիս Վրաստանի և գերազանցում է Հայաստանի ընդհանուր բնակչությանը:
Ինչ վերաբերում է մահերին, ապա Ադրբեջանում 1991թ. անկախությունից հետո մահերի թվի ավելացումը հիմնականում կապված է 1992-1995թթ. ղարաբաղյան ճակատում Ադրբեջանի կրած մարդկային մեծ կորուստների հետ: Թեև հետագա տարիներին այդ ցուցանիշը նվազում է, սակայն 2016 թվականին 2005թ. համեմատ մահերի թիվը կայուն կերպով աճել է՝ գրանցելով 9 տոկոս աճ: Ընդհանուր առմամբ, 1991-2017թթ. մահերի թիվն Ադրբեջանում կազմել է 880.396 մարդ, իսկ բնական աճը՝ 2. 893. 809 մարդ:
Ըստ ՄԱԿ-ի ժողովրդագրական կանխատեսումների՝ 2030թ. Ադրբեջանի բնակչության թիվը կհասնի 10.68 մլն մարդու, իսկ 2050թ.՝ մինչև 11,03 միլիոնի, կամ 2017թ. համեմատ կաճի մոտ 22 տոկոսով:
ՎԵՐՋԱԲԱՆ
Հարավային Կովկասի երկրների ժողովրդագրական պատկերը հուշում է, որ առաջիկա տասնամյակներում ունենալու ենք նվազող բնակչությամբ Վրաստան և աճող Ադրբեջան: Դա էական ազդեցություն է ունենալու ինչպես նրանց տնտեսական, այնպես էլ քաղաքական զարգացումների վրա:
Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ մեծ է Ադրբեջանի ներկայությունը ներկայիս Վրաստանի տնտեսական կյանքում, ապա վերջինիս բնակչության հետագա կրճատումը, ինչպես նաև տարածաշրջանների բնակչության դատարկվելը կարող է էականորեն փոխել նաև Վրաստանի էթնիկական կազմը:
Ունենալով բարենպաստ աշխարհագրական դիրք՝ բացառված չէ, որ առաջիկա տասնամյակներում վրացիների թվաքանակի կրճատմանը զուգընթաց այնտեղ կարող են բնակություն հաստատել իսլամ դավանող տարբեր էթնիկական խմբեր, ինչը կարող է առնչվել նաև Հայաստանին:
Արտակ Մարկոսյան
ՄԱՀՀԻ ասոցացված փորձագետ
Պատմական գիտությունների թեկնածու, ժողովրդագետ
«Ժողովրդավարություն, անվտանգություն և արտաքին քաղաքականություն» ծրագիր (NED)
Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտ (ՄԱՀՀԻ)
