Փրկության նախապատրաստությունը, մարդկության ակնկալությունը և ժամանակի լրումը
Աստուծո տնօրինության ընդհանուր ուղղությունից և դորա սկզբունքներից տեսանք, որ մարդը հեծելով պետք է նախապատրաստվեր փրկության, ազատապես կամենար և գիտակցությամբ ընդուներ: Այդ նախապատրաստությունը պետք է լիներ, որ մեղքի բոլոր ընդարձակությունը տարածվեր, մեղքի բոլոր քաղցրությունը փորձվեր, և մարդ այդ փորձերով հասունանար, սարսափեր մեղքերից ու փրկության ընդունակ դառնար (Հռ., Ե 20. ԺԱ 30):
Այսպիսով` հարկավոր էին Աստուծո նախախնամության միջոցները թե՛ ավետիք, թե՛ սպառնալիք, թե՛ պատիժ, թե՛ շնորհներ, թե՛ դաստիարակություն ու թե՛ երկար ժամանակ մինչև Քրիստոսի գալուստն` ըստ հավիտենական տնօրինության: «Չեկն Քրիստոս ի տղայութեան աշխարհի. տղայոցն կաթն պիտոյ էր, եւ ոչ հաստատուն կերակուր. եւ ոչ յեռանդուն երիտասարդութեանն, յորժամ ելեալ զեղոյր մոլորութիւն դիւապաշտութեանն: Այլ նախ կրթեաց քարոզովքն եւ մարգարէիւք` իբրեւ կաթամբ, եւ ապա եկն տալ զկատարեալ վարդապետութիւնն, իբրեւ հաստատուն կերակուր» (Եզնիկ, 231. տե՛ս և Ա Կոր., ԺԳ 11):
Ըստ որում` ինչպես որ մարդու կրթությունը մանկությունից պատանեկությունը և երիտասարդությունը մի որոշ աստիճանավորություն ունի, այնպես է և ամբողջ ժողովրդի և ազգի և ամբողջ մարդկության կրթությունը: Այլև ընդհակառակն, ինչպես որ Աստված որոշ նախապատրաստությամբ կրթեց և կրթում է մարդկությունը Քրիստոսով յուր կատարելության հասցնելու համար, այնպես կրթում է և յուրաքանչյուր ազգ, ժողովուրդ և անհատի. նույն նախապատրաստությունը, նույն ընթացքը, նույն հասունացումը և կատարելությունն է սպասում յուրաքանչյուրին, սակայն յուրաքանչյուրն էլ` յուր բնությամբ, յուր հարստությամբ ու պատրաստությամբ և յուր պատմական կյանքով:
Աստուծո նախապատրաստությունը մարդկության մեջ երկու ընթացք ունեցավ, մեկը` հատուկ կամ դրական և մյուսն` ընդհանուր կամ բացասական: Առաջինն իրագործվեց ընտրյալ ժողովրդի, այն է` Իսրայելացոց մեջ, իսկ երկրորդը` հեթանոս աշխարհում (Հովհ., Ժ 1. ԺԷ. Հռ., Ա 18-21. Գործք, ԺԷ 26): Դրական նշանակությունը ա՛յն է, որ ընտրյալ ժողովուրդը աստվածային դաստիարակությամբ ընտելանար ճշմարտության և Քրիստոսով լուսո հնոց դառնար աշխարհի համար, իսկ բացասականի նպատակն է, որ աշխարհի ու մարդկային ուժերի միակողմանի զարգացման ունայնությունն ակնհայտնի կերպով երևան գար:
Հեթանոս աշխարհը նախապատրաստվում էր փրկության համար Աստուծո նախախնամության ընդհանուր ուղղության համեմատ (Գործք, ԺԷ 27): Նորա մեջ տիրում էր բաբելական խառնակություն, ըստ որում` բազմալեզու ժողովուրդները իրար չեն հասկանում և, Աստուծո հոգուց օտարացած լինելով, չունին միության ոչ մի կեդրոն ու ոգի: Աստուծո նախախնամությամբ դոցա նախապատրաստության հիմունքն եղավ աշխարհային զարգացումն, որ անհրաժեշտության օրենքով էր հառաջադիմում. հեթանոս աշխարհն, այսպես ասած, ինքն յուրյան էր թողնված (Գործք, ԺԴ 15), որպեսզի Աստուծո ընդհանուր նախախնամության տակ յուր բոլոր ուժերի ծավալումն ունենար ու մի վերջնակետի հասներ:
Հեթանոսք ենթարկված էին բնական օրինաց, նոցա ներքին աշխարհը վայրենի կրոնի հարստությամբ էր միայն ինչպեսևիցե բեղմնավորվում. հեթանոս աշխարհը մի վայրի ձիթենի էր միայն (Հռ., ԺԱ 17): Ուստիև նորա բոլոր պտուղները, սկսած կրոնի արդյունքներից, այն է` առասպելաբանությունից մինչև քաղաքակրթության վերջին արգասիքները, բոլորն էլ վայրի էր և լոկ մարդկային, որ կարոտ էր Աստուծո մշակության: Նորա մեջ տիրում էին աշխարհային սկզբունքը, հառաջադիմում և յուր հանճարների միջոցով արտահայտվում: Աշխարհային մտքերը, աշխարհային հարստությունները, գեղեցկությունն ու հանճարը, ուժն ու փառքը աստվածության պատիվ է ստանում և չաստվածների ծննդաբերություն համարվում աշխարհայինով կուրացած մարդկանց առաջ: Հեթանոսն յուր բոլոր հոգևոր կյանքով սուզված էր աշխարհայինի մեջ, փոխանակ աշխարհայինն յուր հոգու օրենքներին ենթարկելու ու դատելու: Նորա միտքը երազի մեջ է, և նորա գիտակցությունը ցրված է առասպելաբանությանց մեջ, որոնց միությունը աշխարհային սկզբունքն է:
Նա երազի մեջ պտտում է աշխարհի բոլոր անկյունները, նորա գոհացուցիչ բան որոնում և գտնելով աստվածացնում է` թեև շուտով վերստին նորանից ևս հուսահատվելու համար: Նա մերթ բույսերի, մերթ աստղերի, մերթ կենդանյաց և մերթ նույնիսկ մարդկանց մեջ է որոնում աստվածային խորհուրդ Աստուծո հայտնություն, բայց ոչ մի տեղ չի կարողանում յուր զննության գոհացումն տալ: Սակայն նա, այդ ընթացքում թափառելով, ցածրից բարձրին է հասնում և ի վերջո ինքն զինքն աստվածային նկատում: Հապա յուր մեջ ևս խորասուզվելով` տեսնում է, որ յուր անձնավորությունն ևս աստվածային չէ, իսկ յուր անձնավորությունից բարձր ոչինչ չգտնելով աշխարհում, Աստուծուն է ուզում գտնել և խավարի մեջ խարխափում է «անծանօթ Աստուծոյ» հետևից: Բայց քանի որ նա, աշխարհով բռնված, կուրացած է, նորան պետք է «անծանօթ» Աստված ինքը հայտնվի յուր Որդվով:
Այս նախապատրաստությամբ հեթանոսները պետք է նախապես յուրյանց բոլոր ուժերը փորձեին, աշխարհի բոլոր միջոցները ճաշակեին, որ տեսնեին յուրյանց սեփական միջոցների և ամբողջ աշխարհի ինքնուրույնության ունայնությունը: Աշխարհը պետք է յուր բոլոր փառքով ու հրապույրով բացվեր մարդու առաջ և յուր ունայնությամբ հուսահատեցներ մարդուն, որ յուր ձգտմանց բոլոր կարելիությունները փորձելուց հետո տարակույսների մատնվեր: Այն ժամանակ նա, աշխարհից կտրվելով, կսուզվեր յուր ներքին աշխարհի մեջ, ականջալուր կլիներ, կլսեր յուր խղճի ձայնը և Աստուծո անարգված լույսի շողը կնկատեր, ինչպես անառակ Որդին հիշեց յուր հոր տունը (Ղուկ., ԺԵ 11-32), գտավ ճանապարհն և եկավ յուր հոր ոտքը` ներումն խնդրելով ու հոգացողություն: Այստեղ նկատում ենք Աստուծո իմաստությունն և արդարությունը, որ նա թույլ է տալիս անարդարության նվիրված մարդուն նույնիսկ յուր անարդար ճանապարհի պտուղներով դատապարտվելու և արդար դատաստանը ճանաչելու: Հեթանոսը, աստվածացնելուվ մարդկայինը, բայց ապա մարդու մահը տեսնելով, պետք է վերջապես ըմբռներ, որ մահը մեղքի վարձն է: Նա հուսահատվում է յուր աստվածներից և անհավատության մատնվում. նորա հետ աշխարհային հարստությունք ևս ընկնում են` զրկվելով թուլացած և ուժասպառ մարդու անհոգության տակ:
Հեթանոսք, մյուս կողմից նվիրվելով լոկ մարդկային քաղաքակրթության ծաղկման, դիմում էին դեպի հառաջ` յուրաքանչյուր ժողովուրդ յուր բնական ճանապարհով և տեսնում, որ մարդկային բոլոր ուժերի ծաղկումն ու զորացումն անգամ չէ երջանկացնում զգայականության նվիրված մարդուն առանց ճշմարիտ Աստուծո հաղորդակցության: Եվ երբ վայրենի կրոնները չկարողացան ո՛չ հաստատության հիմք լինել ժողովրդի հառաջադիմության և ո՛չ հովանի, այն ժամանակ մարդկության բոլոր ուժերը փշրվեցան և ամենքի խղճմտանքից ձայն ևս ելավ, որ առանց Աստուծո հաղորդակցության չեն կարող երջանկություն գտնել և ելնել անկումից (Հռ., Բ 14-16. Ա 25, 31. ԺԱ 32. Եփ., Բ 12, Դ 17-19.):
Այս էր թե՛ կրոնի և թե՛ մարդու հոգու պահանջը: Խղճմտանքի այս ձայնն որքան էլ աղոտ լինի, այնով հանդերձ ցույց է տալիս հեթանոսաց ակնկալությունն Աստուծո օգնությունից: Պարսիկները սպասում էին չարի հաղթվելուն և աշխարհի նորոգության, հնդիկները` մի մարմնացյալի, որ պետք է ոչնչացներ չարիքը, չինացիք` արևելյան մեծ սուրբին, որ կատարելության ճանապարհը պետք է ցույց տար և այլն: Մինչև անգամ քաղաքակրթված հույները տածում էին այդ հույսը, որի արտահայտությունն է Պրոմեթեոսյան առասպելը, թե Արամազդի տիրապետությունը խորտակվելու է մի աստվածորդու գալստյամբ:
Այդպես և հին իմաստասերք, խղճի ձայնը ձգելով մտքի երևակայության մեջ, նկարագրում էին ակնկալածի անձնավորությունը. զորօրինակ` Պղատոնը յուր հասարակապետության մեջ նկարագրում է նորա արդարությունը, հալածվիլը, զուր դատապարտվիլը և չարչարվիլը գրեթե` ըստ Եսայ., ԾԳ: Այս հայացքն էին խոստովանում և Սոկրատես և Արիստոտելես, այս են հիշում և Կիկերոն և Սվետոն և այլն: Բանաստեղծներն էլ աղոտ նախատեսությամբ այդ ամենն սպասում էին այս ու այն պետից, ինչպես օրինակ` 0գոստոսից, որ և, դոցա հավատալով, ինքյան «Փրկիչ աշխարհի» էր կոչում (հմմտ. Ես., ԺԱ 6-9. ԽԵ 17-25, Եզնիկ, ԼԶ 29):
Այս ակնկալության ձայները անկման մեջ հուսահատվող մարդկության քաջալեր ավետիքն էր, որ հնչում էր բոլոր ժողովրդոց մեջ (Թիվք, ԻԴ 17. Դան., Բ 44. Մատթ., Բ 1-3): Այս ձայնն առավել ևս զորանում էր, երբ ընտրյալ ժողովուրդը Աստուծո պատմական տնօրինությամբ սփռվում էր և Աստուծո ավետիքն ու մարգարեների ձայնը տարածում այդ բացասականապես նախապատրաստվող ու հուսահատված մարդկության բաժնում:
Ընտրյալ ժողովուրդը նախապատրաստվում էր Աստուծո հատուկ նախախնամությամբ: Հեթանոսաց մեջ իշխում էր բնական օրենքն, իսկ այստեղ` սրբության օրենքն, որ Աստված շնորհեց նոցա, որպեսզի նորա լծի տակ դաստիարակվելով` կարողանային ուրախությամբ ընդունել Քրիստոսի քաղցր ու փոքրոգին լուծը: Այստեղ չկա խարխափանք, այլ ինքն Տերն է, որ հայտնվում է նոցա և յուր հրամաններն տալիս: Այստեղ տիրում է Աստուծո երկյուղն, և Իսրայելը մտնում է Աստուծո առանձին ուխտի մեջ: Իսրայելը գիտեր, որ Աստված է աշխարհի ստեղծողը, տեսնում էր Աստուծո ճշմարտությունն և աշխարհի մեջ իբրև ականատես վկա ապրում: Նա չէր ձգտում ո՛չ քաղաքական կյանքի, ո՛չ գիտության, ո՛չ քաղաքակրթության. այդ յուր կոչումը չէր, այլ` հեթանոսաց: Նա չէր կարող յուր գործերով պարծենալ, զի մեծ գործեր չէր արել, սակայն բարձր դիրք ուներ իբրև Աստուծո ճշմարտության վկա, ճշմարտության այգի (Ես., Ե), կրոնական կոչումով վկա: Եվ նորա կոչումն էր դրականապես լինել այն, ինչ որ պետք է լիներ ամբողջ մարդկությունը Աստուծո փրկության համար, և ինչ որ պետք է դառնար բացասականապես հեթանոս աշխարհը: Հեթանոսք նվիրված էին աշխարհին և աշխարհի համար էին կռվում, իսկ Իսրայելը նվիրված էր հավատքին և հավատքի համար էր կռվում աշխարհի դեմ, կռապաշտության ու խավարի դեմ:
Նորա կռիվը ճշմարտության կռիվ էր, Աստուծո արքայության հաստատման կռիվ էր և Աստուծո օրինաց պաշտպանության մաքառումն: Նորա մաքառման սկզբունքն էր` Աստված է ամենքի արարիչը և նա պետք է բոլորի վրա իշխե, որոնք հակառակում են և ապստամբում: Սուտ աստվածները կամ աշխարհի ապստամբ պետությունք պետք է ընկճվին և Իսրայելի վկայությունը լսեն, ինչպես որ հեթանոս մարդը ընկճվելով պետք է դյուրալուր դառնար յուր խղճին: Ինչպես խիղճն էր մարդու մեջ, այնպես և Իսրայելն յուր ազգային հատկություններով և ավետյաց երկրի դիրքով աշխարհի սիրտն էր: Ինչպես որ խիղճը պետք է մարդու մեջ մի անձկություն, տենչանք ու փափագ զարթեցներ դեպի Աստուծո փրկությունը, այնպես էլ Իսրայելը պետք է մարդկության մեջ մարգարեական ձայնով նախապատրաստեր այն բոլոր պայմաններն, որոնցով պետք է գար Փրկիչը մեր մեջ: Իսրայելը կտրված էր աշխարհից, բայց Աստուծո ընտրածն էր, աշխարհից անհայտ էր, բայց աշխարհի համար էր, և նորանով էր աշխարհի փրկությունը (Հովհ., Դ 22): Ուստիև փակված հասունանալուց հետո Իսրայելը սփռվեց աշխարհը` թե՛ նախապատրաստության ճշմարտությունը քարոզելու և թե՛ հեթանոս աշխարհի բացասական կյանքից օրինակ վերցնելու համար:
Ուստիև Իսրայելի մեջ հատկապես գործում է Աստված, ըստ որում` նորա պատմությունը հրաշալիք է, և նորա զարգացումը ոչ թե մի բնական զարգացումն է, ինչպես հեթանոսացը, այլ աստվածային հրաշք է: Իսրայելը կտրվում է յուր բնական զարգացման ընթացքից` նույնիսկ Աստուծո ընտրությամբ ու մի այլ երկիր հեռացնվելով (Ծննդ., ԺԲ 1-2): Ուխտի առաջին անձնավորության` Աբրահամի հարաբերությունն Աստուծո հետ տիրող է դառնում ամբողջ ժողովրդի վրա: Հեթանոսաց մեջ ազգայինը տիրում էր անհատի վրա, իսկ այստեղ Աստված Աբրահամի Աստվածն է, և Աբրահամն Աստուծո օգնությամբ պետք է օրհնություն բերե բոլոր ժողովրդոց:
Եվ Աստված Աբրահամին ընտրեց յուր տնօրինության համար (Ծննդ., ԺԷ 7. ԻԲ 18), վասնզի սա հավատաց. սա ուներ կրոնական տրամադրություն, սա էր պահում այն սուրբ ավանդությունն, որ նախամարդուց սկսած ավանդվեց սերնդեսերուդ: Եվ որովհետև այդ կրոնական հակումը դեռ բավական չէ, կարող է ճնշվել աշխարհային ազդեցությանց և հեթանոսական ներգործությանց տակ, այդ պատճառով Աստուծո մարդիկ և աստվածային զորությունն առանձնապես գործում է դոցա մեջ և ի վերջո հաղթող հանդիսանում Իսրայելացոց բնական ընթացքում: Բայց որպեսզի Աստուծո գալիք արքայությունը կատարելապես մի անըմբռնելի իրողություն չլինի, Աստված տնօրինեց, որ իսրայելացոց կրոնական կյանքը ներկայացնե Աստուծո արքայության պատկերը կամ նախատիպը: Ինչ որ ապագայում պետք է լիներ, այն հաստատվեց Իսրայելում իբրև մի նախատիպ սաղմ, որ երկնելով պետք է ներգործեր ապագայի շնորհաց ընդունելությունը: Այն օրինակներն, որոնք Քրիստոս վերցնում էր բնությունից` Աստուծո արքայության բացատրության համար, ցույց է տալիս, որ նույնիսկ բնությունը լիքն է հոգևորի նախատիպ նմանություններով: Առավել ևս պարզապես իսրայելացոց պատմությունն է նախատիպներ բովանդակում հանդերձյալին (Ա Կոր., Ժ 11):
Եվ այս ևս մեզ հասկանալի է, երբ հիշում ենք, որ յուրաքանչյուր ազգի առասպելաբանությունք անգամ ներկայացնում են նորա ապագայի պատկերը գոնե աղոտ կերպով: Իսրայելացոց կրոնական բոլոր կարգերն ու հաստատությունք նախատիպ էին աստվածային ապագա շնորհաց (Եբր., Ժ), ինչպես և նորա մեջ երևեցած նշանավոր անձնավորությունք և դեպքերը, այսպես թե այնպես, նախատիպ են Փրկչին ու փրկագործության: Եվ որպեսզի աստվածային ճշմարտության մաքառումը հառաջ ընթանա և հին ուխտի բոլոր կարգերի նախատիպ նշանակությունը[1] միշտ հիշվի, երևան է գալիս մարգարեությունն, որ միշտ վառ է պահում հին ուխտի նախապատրաստության և նոր ուխտի փրկության գիտակցությունը ժողովրդի մեջ:
Այսպիսով, մարգարեական նպատակի իրագործման ծառայող մի սուրբ շարք է հայտնվում իսրայելացոց ամբողջ պատմության մեջ (Եբր., ԺԱ), որ սկսվում է հավատքի հայր Աբրահամով (Հռ., Դ) և վերջանում ականատես և աստվածընկալ Սիմեոնով (Ղուկ., Բ 30): Հավատք, օրենսդրություն, թագավորություն, տաճար և մի շարք մարգարեներ, որոնց ամենքի միջոցով պահպանվեց նահապետներին ոգևորող Մեսիական հույսը մինչև կատարումն ու լրումը. դոքա բոլորն էլ աստվածադիր նախատիպեր էին, ինչպես և զոհը` Քրիստոսին, քավության արյան սրսկումը` Քրիստոսի արյան հեղման, Երուսաղեմը վերին Երուսաղեմին էր նախատիպ և այլն: Այդպես և իսրայելացոց մեջ աստվածառաք մարգարեությունն, աստվածակարգ քահանայությունը և աստվածահաստատ թագավորությունը հար և նման նախատիպ էր իսկական մարգարե, ճշմարիտ քահանա և հավիտենական Թագավոր Քրիստոսին: Այս ամենն աստվածային սքանչելիք է Աստուծո հատուկ նախախնամության մեջ: Ուստիև բոլոր մարգարեությունք պտտվելով աստվածպաշտության և թագավորության վրա, մարդկային երջանկության բոլոր պարագաներն ու պետքերը Քրիստոսից են ակնկալում, և աշխարհի բոլոր թշվառությունք ու տանջանքներ, մի առ մի նկարագրվելով, երանական շնորհաց հետ Քրիստոսից են սպասվում (Ես., Բ 3. ԾԱ 3. ԺԱ Եր., ԼԳ 15. Եզեկ., ԼԷ. Միքիե, Ե. Սաղմ., ԻԱ և այլն):
Ըստ այսմ` Քրիստոս, որի ելքը հավիտենից է (Միք. Ե.), պետք է միացնե հեթանոս աշխարհն և իսրայելացոց` յուր իսկ իբրև հավիտենական որթի վրա և պետք է, վերջնական փրկություն շնորհելով նոցա, օրհնություն և ամենայն բարիք բաշխե ամենքին, որոնք հեծում էին նեղությանց մեջ (Ես., Զ 10-13. Օվս., Գ 5. Հովել, Գ 6): Նոքա պետք է հավիտենական արքայության մեջ մտնեին և աստվածային օրհնություն ու խաղաղություն վայելեին (Ես., Բ 4. Թ 7. ԺԱ 6-9. Ամ., Թ 13-15)` ճշմարիտ աստվածպաշտություն ու սրբություն ունենալով (Եր., ԼԱ 31-34. Հովհ., Գ 1. Զաք., ԺԲ 10. ԺԳ 1): Այդ արքայության մասնակից պետք է լինեին բոլոր ազգերը (Ես., Բ 2-3, ԽԹ 6. Զաք., Ը 20. ԺԴ 9), իսկ այդ արքայության թագավորը` Քրիստոս, պետք է կոչվեր Որդի Դավթի, Որդի Աստուծո, Որդի մարդո և քահանայապետ` ըստ կարգին Մելքիսեդեկի[2]:
Այս մարգարեությունները, «փոքր ի շատէ» լինելով (Ա Կոր., ԺԳ 9), զարգացան` ըստ յուր ժամանակին, պատմական հանգամանաց և ժողովրդի մտավոր վիճակին, այնպես որ միշտ իբրև նախատիպ է արտահայտվում գալիքի նկատմամբ, և եթե մի մարգարեություն նույնիսկ յուր մարգարեական շրջանում կատարվում էր, այդ կատարվածն ևս ծառայում էր իբրև նախատիպ ավետիք Քրիստոսի գալստյան, կյանքին, գործերին և քարոզության ու շնորհաց: Այսպիսով, մարգարեությունք ո՛չ հեթանոսական պատահաբար դիպող հմայություններ էին, ո՛չ խղճի ձայնի արտադրած տարակուսական գուշակություններ, այլ ժամանակի ոգու դիտողությամբ արված նախատիպ կանխասացություններ էին Աստուծո հայտնության հիման վրա, որոնք վերաբերում էին միմիայն Աստուծո փրկագործական տնօրինությանց: Մարգարեությանց նպատակն Աստուծո արքայության նախապատրաստությունն էր, և մարգարեները լավ գիտեին, որ ժամանակի լրմամբ ու Քրիստոսի գալստյամբ վերջանալու էր յուրյանց կոչումը: Ուստիև վերջին մարգարե Հովհաննես Կարապետը յուր գործը վերջացած է համարում Քրիստոսի գալովը, երբ ասում է.
«Նմա պարտ է աճել և ինձ մեղմանալ» (Հովհ., Գ 30): Մարգարեության ընթացքը հուսադրական նախապատրաստությունն էր, իսկ կատարումը Քրիստոսի և նորա առաքելոց մեջ է սկսվում իրականանալ: Ահա և նայելով Քրիստոսի կենաց նախատնօրինական ընթացքին` տեսնում ենք, որ այդ հիմնապես նախասացված է Հին Կտակում մարգարեությանց մեջ, ըստ որում` «կատարումն օրինաց եւ մարգարէից է ինքն Քրիստոս» (Մատթ., Ե 17, 18. Հռ., Ժ 4): Վասն որո և Քրիստոսի դեմ մոլեգնված և օրինաց ու մարգարեներին ձևականապես նախանձախնդիր հրեաներին պապանձեցնում է առաքյալն` ասելով.
«Այլ Աստուած որպէս յառաջագոյն պատմեաց ի բերանոյ ամենայն մարգարէից զչարչարելն Քրիստոսի, նոյնպէս կատարեաց» (Գործք, Գ 18, 22): «Եւ ամենայն մարգարէք, որ ի Սամուէլէ եւ այսր` խօսեցան եւ պատմեցին զաւուրս զայսոսիկ». և «Նմա ամենայն մարգարէք վկայեն, թողութիւն մեղաց առնուլ անուամբ նորա ամենայն հաւատացելոց ի նա» (Ժ 43. տե՛ս և Հռ., Ա 2. Գ 21. և այլն): Պողոս առաքյալը գեղեցկապես որոշում է այդ ամբողջ նախապատրաստությունը մի հակիրճ արտահայտությամբ, անվանելով Հին Ուխտը յուր բոլոր կարգերով «ստվերք», իսկ Նորը` «կերպարանք իրաց» կամ Քրիստոսին` «մարմին» մարմնացումն (տե՛ս Կող., Բ 17. Եբր., Ժ 1):
Ըստ որում` հրեաների քահանայապետներն ու դպիրները Քրիստոսի կյանքի հանգամանքներն իմանալու համար դիմում էին անմիջապես և վստահաբար մարգարեական գրությանց (Մատթ., Բ 4-7): Քրիստոս ևս չհավատացող ու յուր փրկական խոսքերը հասկանալ չկամեցող փարիսեցիներին ու դպիրներին և օրինականներին խստիվ հանդիմանում էր և հրամայում կարդալ մարգարեների նախասացություններն յուր մասին, քննել ամբողջ Հին Կտակարանն և ստուգել յուր վերաբերմամբ:
Այսպես ընթացավ հազարավոր տարիներ շարունակ մարդկության նախապատրաստությունը հատուկ և ընդհանուր նախախնամությամբ կամ դրականապես հրեաների ու նոցա քարոզությամբ շրջակա հուսահատվող ազգերի, իսկ բացասականով հեթանոսաց մեջ իբրև օրինակ այն ազգաց, որոնք բացասականով` կհրապուրվեին: Այս մեծահրաշ նախապատրաստության վախճանն է ժամանակի լրումը, երբ եղավ Քրիստոսի Գալուստը: «Իբրեւ եկն լրումն ժամանակին, առաքեաց Աստուած զՈրդին իւր, որ եղեւ ի կնոջէ» (Գաղ., Դ 4): Նորա գալստյան ժամանակը, լրացած ժամանակն էր, վասնզի նախապատրաստությունը վերջացած էր, և դրական ու բացասական բարձրության հասած մարդկությունը ի վերուստ էր ակնկալում յուր փրկությունը: Ակնկալող մարդկության հարմար ներկայացուցիչն է Սիմեոն Աստվածընկալը, որ, առնելով մանուկ Հիսուսին յուր գիրկը, ասաց առ Աստված. «Արդ, արձակես զծառայս քո, Տէր, ըստ բանի քում ի խաղաղութիւն. Զի տեսին աչք իմ զփրկութիւն քո, զոր պատրաստեցեր առաջի ամենայն ժողովրդոց, լոյս ի յայտնութիւն հեթանոսաց, եւ փառս ժողովրդեան քում Իսրայէլի» (Ղուկ., Բ 29)[3]:
Հին աշխարհի մարդկության ալեծուփ մտածողությունը հանգավ մի վերջնական հարցի մեջ, այն է` «Զի՞նչ է ճշմարտութիւն» (Հովհ., ԺԸ 38). նոր աշխարհի սկիզբը դրավ Քրիստոս` պատասխանելով. «Ես եմ ճանապարհ եւ ճշմարտութիւն եւ կեանք» (ԺԳ 6. Ը 32):
[1] Տե՛ս զորօրինակ` Ընդհ., 367. Զգոն, 258:
[2] Ես., Թ 6. ԺԱ 1. Եր., ԻԴ 5. Միք., Ե 1. Սաղմ., Բ 7. ՃԹ. Դան., է 13-14 և այլն:
[3] Տե՛ս՝ Սարկ. Վարդ., Աղոթք ԺԶ:
Արշակ Տեր-Միքելյան
«Հայաստանյայց Սուրբ Եկեղեցու Քրիստոնեականը» գրքից
