Արա Աթայան. Մարդիկ հսկայական փողեր են ծախսում, որ իրենց երեխաները չսովորեն
Հայաստանի կրթական համակարգում նորարար մտածողությամբ մարդիկ քիչ են: Արա Աթայանը նրանցից մեկն է. արվեստաբան, որ նաև ֆիզիկա, քիմիա և այլ առարկաներ է դասավանդում «Արեգնազան» կրթահամալիրում: Միաժամանակ` արվեստի պատմություն` ԵՊՀ-ում: Կրթության ոլորտի զարգացմանն առնչվող բազմաթիվ ուսումնասիրությունների հեղինակ է. դրանք հիմնականում վերաբերում են ազատ մարդ կրթելուն, որը պատասխանատու կլինի իր հետագա գործերի համար և կկերտի բարեկիրթ հասարակություն: Հարցազրույցի ժամանակ ցավով արձանագրում ենք, որ շատերն են գիտակցում կրթական հեղափոխության անհրաժեշտությունը Հայաստանում, բայց ոչ ոք չի համարձակվում կատարել առաջին մեծ ու համարձակ քայլերը:
– Պարոն Աթայան, ամբողջ հասարակությունն ամեն տարի այս ժամանակ սթրեսի է ենթարկվում` կապված բուհական ընդունելության քննությունների հետ: Դուք ինչպե՞ս կբնորոշեք այդ սթրեսը:
– Այդ սթրեսի պատճառները շատ խորը և հին են, միայն վերջին տարիների մեջ չպետք է փնտրել: Դեռ խորհրդային տարիներին Հայաստանում հաստատվել էր մի կեղծ պատկերացում, որ լավ կոշկակարը, լավ հյուսնը կամ լավ քարտաշը երկրորդ կարգի մարդ է, իսկ վատ ինժեները կամ լավ բժիշկը` առաջին կարգի: Նույն հանգստությունը, որով, ասենք, Ռուսաստանում, Ուկրաինայում կամ Մերձբալթյան պետություններում երեխաները գնում էին միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատություններ, մեզ մոտ չկար: Հիմա դա հասել է ուղղակի հիստերիայի աստիճանի, կարելի է ասել` զանգվածային հոգեկան հիվանդության:
Մարդիկ հսկայական փողեր են ծախսում, որ իրենց երեխաները չսովորեն: Այն վճարովի համակարգը, որ ներդրվեց, ստեղծեց մի վիճակ, որ դու կարող ես փող տալ քո երեխայի դիպլոմ ստանալու համար, քանի որ բուհերում հաստատվել են բացարձակ կրթության հետ կապ չունեցող կանոններ և արժեքներ: Սովորելու նպատակը դարձել է ոչ թե սովորելը, այլ` դիպլոմ ստանալը, իսկ համալսարանական էլիտայի նպատակն էլ դարձել է ոչ թե կրթություն տալը, այլ վարձ վերցնելը, որպեսզի համալսարանը կամ համալսարանի որոշ մարդիկ, ըստ երևույթին, գոյատևեն:
Համակարգային խնդիր է սա: Այդ խնդիրը չէր լինի, եթե չլիներ ընդունելության շեմը, որը, բնականաբար, չի բխում երեխայի շահերից: Իհարկե, հասկանում եմ, թե ինչու ներդրվեց թեստային համակարգը, մի կողմից` այն հնարավորություն է տալիս նվազեցնել կոռուպցիոն ռիսկերը, բայց մյուս կողմից էլ` սարսափելի է, թե այն ինչպես է կիրառվում, որովհետև երեխայից պահանջվում է, որ ինքը դառնա ռոբոտի, մեխանիզմի նման մի տարօրինակ էակ:
Ընդ որում, դա արվում է մի ինչ-որ երկար ժամանակահատվածի կտրվածքով` մեկ-երկու տարի շարունակ հատուկ մարդիկ երեխային վարժեցնում են դրան: Թեստ հանձնելու համար պետք չէ լինել գրագետ, այլ պետք է շատ բան անգիր սովորել: Վստահ եմ, որ մեր գրականության մեծերը, ասենք, Հրանտ Մաթևոսյանը, եթե ստիպված լիներ շտեմարաններով քննություն հանձնել, հնարավոր է, որ միջինից ցածր բալ ստանար: Տաղանդավոր մարդը, որ լեզվի մեջ ազատ է և բարձր իմաստով` լեզվի, մշակույթի կրող, ուղղակի չի կարող այդ ձևով այդ հարցերին վերաբերվել: Դրա հետևանքով, իհարկե, երեխաներն ավարտում են այդ ամբողջ պրոցեսը` խոր հիասթափություն ապրելով (գիտակցված կամ չգիտակցված) թե՛ սեփական լեզվից, թե՛ սեփական ժողովրդի պատմությունից:
Եթե դեռ մաթեմատիկայի և ֆիզիկայի ոլորտում կարելի է ավելի դրական հայացք ունենալ այդ հարցերին, հումանիտար առարկաների դեպքում դա աղետ է և ուղղակի հանցագործություն: Ես չեմ ուզում ասել, որ սա գիտակցված պրոցես է, բայց ենթագիտակցության մակարդակով այս գործունեության հիմքում կա ատելություն սեփական ժողովրդի հանդեպ:
– Շատ է խոսվում ոչ միայն այդ, այլ նաև կրթական մեծ բարեփոխումների մասին, և ոչինչ չի արվում: Ըստ Ձեզ` որտեղի՞ց պիտի սկսել:
– Եթե գտնվի մի խումբ, որը հաստատ չի վախենա պատասխանատվություն վերցնել իր վրա և չի վախենա կատարել այդ փոփոխությունները, եթե գտնվի ռեֆորմատորների այն խումբը, որ իսկապես համարձակություն կունենա մեծ փոփոխություններ կատարելու` մտածեն անկաշկանդ, չվախենան քննադատությունից, անսպասելի քայլեր կատարելուց, այդ ժամանակ էլ կսկսվի:
– Իսկ կա՞ այդպիսի ներուժ:
– Ներուժ և հնարավորություններ միշտ էլ կան, ընդ որում, այդ մարդիկ կան և՛ ԿԳՆ համակարգում, և՛ դպրոցներում: Մտավոր ու գիտակցող ներուժը կա, մնում է` այն իրագործվի: Բայց կգտնվի՞ այդ գիտակցության պահը, կստեղծվի՞ այդ խումբը, կգտնվե՞ն մարդիկ, որոնք կտան այդ հնարավորությունը, սա արդեն հարցերի հարցն է:
– Դուք հաճախ եք բերում ֆինների օրինակը, որոնց կրթությունը, կրկին փոխվելու արդյունքում, դարձել է, ինչպես Դուք եք կոչել, «ֆիննական հրաշք»: Ինչպե՞ս նրանք փոխեցին իրենց կրթական համակարգը, որ օրինակելի դարձավ շատերի համար:
– Դա եղավ հենց իմ ասած ձևով. այդ բավական հետամնաց երկրում 1970-ականներին գտնվեցին նման մարդիկ, ովքեր համարձակորեն կատարեցին այդ փոփոխությունը, ու ֆիննական կրթական համակարգը վերջին 20 տարվա ընթացքում առաջնորդում է ողջ եվրոպական կրթությունը:
– Կրթությունն ամեն ինչի հիմքն է. սա կարգախո՞ս է, թե՞ իրականություն:
– Կրթությունն այն միակ ոլորտն է, ուր մենք գործ ունենք ո՛չ ներկայի, ո՛չ անցյալի, այլ` ապագայի հետ: Եթե տնտեսությունը լուծում է այսօրվա հարցեր, ապա կրթությունն ուղղակիորեն ապագան է ձևավորում, և մեր տնտեսության զարգացումը կախված է երկրի կրթահամակարգից: Տնտեսությունը կարող է շատ ավելի առողջ լինել, եթե տնտեսության մեջ մտնեն գաղափարներ, նախաձեռնող և ստեղծագործող մարդիկ: Իսկ դրա համար դպրոցը պետք է լինի այնպիսին, որի շրջանավարտը լինի նախաձեռնող, ստեղծագործող, չլինի անկիրթ մեկը, որի ամենամեծ ձգտումը հաստ վիզն է, վզի հաստ շղթան և դրա շարունակությունը` մեծ ջիպ, հսկայական առանձնատուն` չորսմետրանոց պարսպով շրջապատված, իսկ շուրջը` մարդիկ, ովքեր ծնկում են իր առջև:
Սա մի բան է, որ խորհրդային դպրոցից է գալիս: Խորհրդային դպրոցում գործունյա մարդիկ դուրս էին մնում ու կյանքի հմտությունները ձեռք էին բերում դպրոցից դուրս և ոչ թե` դպրոցում: Լավ սովորողները, հակառակը` կյանքից կտրվում էին և վերացական գաղափարների շուրջ էին դաստիարակվում: Դրա համար այդ մարդիկ մնացին կոտրված տաշտակի առջև, իսկ այն մարդիկ, ովքեր թաղում կռիվ էին անում, դարձան հարց լուծողներ` ամբողջ հասարակությունում: Թաղերում հարց լուծելուց հետո սովորեցին նաև ամբողջ երկրում հարց լուծել: Այնպես որ, իհարկե, նաև հենց տնտեսության բարելավումը կախված է կրթությունից: Թե տասնհինգ տարի հետո ինչպիսին կլինի տնտեսությունը տվյալ երկրում, կախված է նրանից, թե ինչքանո՞վ է տնտեսություն վարող մարդը զբաղվել արվեստով, կամ ինչպե՞ս է ինքը երկրաչափություն անցել դպրոցում:
– Պարոն Աթայան, ի՞նչ կարծիք ունեք մասնավոր դպրոցների մասին:
– Ես ընդհանրապես համարում եմ, որ կրթությունն այն ոլորտն է, որտեղ բյուջեից պետք է ֆինանսավորվի ոչ թե դպրոցը, այլ` քաղաքացին, ինչպես դա արվում է քաղաքակիրթ երկրներում: Եթե ես վճարում եմ հարկեր, որոնց մի մասը գնում է կրթությանը, ապա պետությունը պարտավոր է վերադարձնել` անկախ նրանից, թե ես որ դպրոցը կտանեմ իմ երեխաներին: Հակառակ դեպքում` ստացվում է, որ կրթահամակարգի մի մասը գողանում է ծնողների մի մասի հարկերից գոյացած գումարները, ինչպես կատարվում է մեզ մոտ: Եվրոպայում այդպես չէ: Այնտեղ գործում է, այսպես ասած, վաուչերային համակարգը, երբ ամեն մարդ որոշում է, թե որ դպրոցն ուղարկի իր երեխային, և այդ դպրոցը սկսում է ֆինանսավորվել բյուջեից: Եվ հենց ամենազարգացող երկրների օրինակը ցույց է տալիս, որ դա ճիշտ է, որովհետև դպրոցի մասնավոր կամ պետական լինելը պետք է կապված լինի ոչ թե տնտեսական կողմի, այլ` մանկավարժական գաղափարների հետ: Դպրոցը տեղ չէ, որտեղ պիտի տնտեսական մրցակցություն լինի, դպրոցում գաղափարների մրցակցություն պիտի լինի: Եվ այն դպրոցները, որոնք ավելի լավն են, ժամանակի ընթացքում կապացուցեն դա, իսկ այն դպրոցները, որոնք թույլ են, կփակվեն:
– Տվյալներ կան, որ Ձեր նշած նույն խորհրդային համակարգից դուրս եկած մարդիկ դրսում բարձրակարգ մասնագետներ են համարվել:
– Շատ քիչ թվով: Ես էլ էի առաջ այդպես մտածում, բայց երբ հնարավորություն ունեցա շատ ճամփորդելու Եվրոպայով և ԱՄՆ-ով և շփվելու այլ մասնագետների հետ, համոզվեցի, որ դա ավելի շատ առասպել է, որին մենք հավատում ենք:
Խորհրդային տարիների կրթությունը մի ուժեղ կողմ ուներ միայն` մեծ ծավալի գիտելիք, որը հիմնված էր հիշողության ծանրաբեռնման վրա, և այդ գիտելիքն օգտագործելու առումով կար մի շատ կարևոր թերություն` մարդիկ անկաշկանդ չէին` ինքնուրույն որոշումներ կայացնելու, նախաձեռնելու առումով:
Իհարկե, կային վառ բացառություններ, որոնք առանձին մեկ-երկու դպրոցներից էին հաճախակի դուրս գալիս, որոնք հատուկ դպրոցներից գնում էին օլիմպիադաների: Բայց կրթական համակարգը, դպրոցը չի որոշվում նրանով, թե ֆիզմաթ դպրոցից քանի՞ հոգի է գնում օլիմպիադայի, այլ նրանով, թե սովորական դպրոցում երեխաներն ի՞նչ մակարդակ ունեն ֆիզիկայից կամ մաթեմատիկայից: Սրանք լրիվ տարբեր բաներ են. ստեղծել արգելոց, որտեղ հատուկ պայմաններում հատուկ ընդունակություններ ունեցող երեխաներին կվարժեցնեն այնպես, որ նրանք գնան և փայլեն միջազգային ասպարեզում, դա չի նշանակում` ստեղծել կրթահամակարգ:
Դա ինչ-որ առումով ցուցամոլության նշան էր. Խորհրդային Միությունում ընդունված էր, որ միջազգային ասպարեզում մենք պետք է անընդհատ ապացուցենք, որ մենք ամենալավն ենք` լինի դա ծանրամարտի՞, երաժշտությա՞ն, ֆիզիկայի՞, թե՞ ճատրակի մեջ: Ստեղծվում էին հատուկ պայմաններ, որպեսզի ապացուցվի, թե խորհրդայինն ամեն տեղ առաջնային է, բայց դա չէր տարածվում ամբողջ հասարակության վրա:
– Մեզ մոտ այսօր մասնավոր դպրոցները հարուստների երեխաների համար չե՞ն, ինչ-որ տեղ ցուցամոլության արտահայտություն` քննարկելու, թե ո՛ւմ երեխան ո՛ր դպրոցն է գնում:
– Կարող է և կա այդպիսի բան: Բայց մասնավոր դպրոցների առումով դա չէ, որ մեզ անհանգստացնում է, այլ այն, որ մասնավոր դպրոցներում չկա մանկավարժական այլընտրանք, չկան մանկավարժական գաղափարներ: Այսինքն` այսօր մասնավոր դպրոցը սովորական պետական դպրոցից տարբերվում է միմիայն նրանով, որ այնտեղ կա վճար, և կա սեփականատեր: Իսկ այն, որ մանկավարժության առումով տարբերությունը մեծ չէ, միանշանակ չկան մեթոդիկաներ, չկան մանկավարժական գաղափարներ, փաստ է: Մինչդեռ, կրթության համար բազմազանությունը շատ կարևոր է:
Մանկավարժները պիտի անընդհատ տեսնեն, թե հարևան դպրոցում ինչ-որ հետաքրքիր մի բան է կատարվել, որը իրենք չեն արել: Նման միջավայր մենք չստեղծեցինք: Այդ տեսակետից մենք ետ ենք և՛ Ռուսաստանից, և՛ Ուկրաինայից, և՛ Վրաստանից, և՛ Բալթյան ու այլ պետություններից, որտեղ այլընտրանքային դպրոցներին շատ լավ են նայում: Այդ դպրոցներն այդ երկրներում պետությունից ստանում են և՛ շենք, և՛ ֆինանսավորում, իսկ Լիտվայում էլ ավելի մեծ ֆինանսավորում են ստանում` քան պետական դպրոցները:
– Կոնկրետ ձեր դպրոցը, որ հայտնի է վալդորֆյան դպրոց անունով, ի՞նչ խնդիր է լուծում մեր հասարակության մեջ:
– Մեր դպրոցն ունի իր ուրույն տեղը, իր տեսակն է ներկայացնում: Մեր խնդիրն այն է, որ ոչ միայն նախապես որոշված տաղանդավոր երեխան, այլև ցանկացած երեխա այստեղ չկոտրվի, և ցանկացած երեխա այստեղ տասներկու տարիների ընթացքում բացահայտի այն դրական կողմերը, այն տաղանդը, որոնք գուցե իր մեջ շատ խորը թաքնված են:
Այսինքն` մեր խնդիրը ոչ թե ինչ-որ ստանդարտի բերելն է, այլ, ապահովելով բոլոր կրթական պահանջները` հասնել այնուամենայնիվ նրան, որ դպրոցն ավարտող երիտասարդները լինեն ինքնուրույն, վառ, ոչ իրար նման, լինեն պատասխանատու` սեփական հասարակության ու սեփական ժողովրդի ճակատագրի հանդեպ և այդ առումով լինեն նախաձեռնող: Նրանք պետք է չկաշկանդվեն դժվարություններից, պաշտպանեն սեփական սկզբունքները, ընդունվեն բուհ, իսկ բուհից էլ մտնեն աշխատանքի մեջ:
– Այսօր անվանի մասնավոր դպրոցները հպարտանում են, որ իրենց շրջանավարտները սովորում են դրսում: Ի՞նչ կասեք այդ մասին, որտե՞ղ են Ձեր շրջանավարտները:
– Ես դա կեղծ խնդիր եմ համարում` պատրաստել երեխաներ, որոնք այստեղից կփախչեն: Ես գիտեմ, որ որոշ դպրոցներում կա այդպիսի մոտեցում, որ երեխաները դպրոցն ավարտելուց հետո պիտի աշխարհի ցանկացած համալսարան ընդունվեն, և դա խրախուսելի ու լավ բան են համարում: Ուրիշ երկրների համար ինտելեկտուալ էլիտա պատրաստելու գաղափարը` և՛ մանկավարժական, և՛ քաղաքացիական առումներով, մեր դպրոցին խորթ է: Իհարկե, մեր աշակերտներից կան դրսում սովորողներ էլ, որոնց հետ կապը պահում ենք, բայց մեր երեխաները փայլում են նաև այստեղ:
Դպրոցի 20-ամյակի առթիվ կատարված ուսումնասիրությունների արդյունքներով` նրանք հիմնականում գնում են դեպի տնտեսագիտական ոլորտ, կամ ծրագրավորողներ են, կամ էլ արվեստի ասպարեզում, դիզայնի և ճարտարապետության մեջ են դրսևորվում: Իհարկե, կան այնպիսիները, որոնք սեփական ընկերությունն են արդեն ստեղծել, կան արդեն գիտական աստիճան ունեցողներ, և բավական շատ են նրանք:
Ճնշող մեծամասնությունը Հայաստանում ունի աշխատանք և բավականին լավ աշխատանք: Շատ դեպքերում նրանք աշխատում և վաստակում են անհամեմատ ավելի շատ, քան իրենց ծնողներն ու իրենց ուսուցիչները, և մենք դրանով հպարտանում ենք: Կարող եմ ասել, որ մեր աշակերտները կարողանում են որոշակի դիրք ունենալ հասարակության մեջ:
– Դուք դասվար եք. ի՞նչ է դա նշանակում վալդորֆյան դպրոցում:
– Վալդորֆյան դպրոցում դասվար լինել` նշանակում է` ինը տարիների ընթացքում վարել դասարան և այդ դասարանում դասավանդել շատ առարկաներ: Ես այդպիսի երկու դասարան արդեն ավարտեցրել եմ: Իսկ ավագ դպրոցում ես դասավանդում եմ արվեստի պատմություն և համաշխարհային գրականություն:
– Կարող եք դասավանդել շատ առարկաներ, նույնիսկ, եթե այդ առարկաների մասնագե՞տ չեք:
– Եթե մենք սպասում ենք, որ երեխան այդ ծրագիրը պիտի յուրացնի, ապա մենք, որ սովորել ենք խորհդային «փառավոր» դպրոցներում, կարծես թե պիտի կարողանանք: Բայց մեզ մոտ երկու հոգի է անցկացնում դասը` դասվարը և առարկայագետը, և ես շատ ուրախ եմ, որ իմ երկու դասարաններում ես, օրինակ, ֆիզիկայի դասերն անցկացրել եմ պետական մրցանակի դափնեկիր Սուրեն Մանվելյանի հետ:
– Ի՞նչ ընտանիքներից են գալիս Ձեր դպրոց, պաշտոնյաների, օլիգարխների երեխաներ կա՞ն:
– Տարբեր ընտանիքներից են գալիս: Հիմնականում մտավորական ընտանիքների երեխաներ են, այն ընտանիքների, որոնք ավելի գիտակից են, սթափ հայացքով են նայում իրավիճակին, և որոնց չի բավարարում այն, ինչ տալիս է համակարգը: Մեզ մոտ օլիգարխների երեխաներ չկան, կան պաշտոնյաների երեխաներ, ովքեր ոչնչով չեն առանձնանում:
– Այդ մտավորական ընտանիքները սովորաբար նաև վճարունա՞կ են լինում:
– Այսպես է` կան մարդիկ, որոնք շատ վճարունակ չեն, բայց միևնույն է` մի կերպ հավաքելով այդ գումարները` գալիս են, որովհետև կարևորում են երեխաների կրթությունը, և մենք էլ մյուս կողմից փորձում ենք նրանց վարձը ոչ շատ բարձր պահել:
Իհա՛րկե, դա անդրադառնում է ուսուցիչների աշխատավարձի վրա, մենք էլ կարող ենք մեր վարձը բարձրացնել երկու անգամ, կան դպրոցներ, որոնք երեք անգամ ավելի թանկ են, կան մեր դպրոցից շատ ավելի թանկ դպրոցներ, բայց վարձը բարձրացնելով` անմիջապես դպրոցը կլցվի, ձեր ասած, օլիգարխների երեխաներով: Իսկ մենք բիզնեսով չենք զբաղվում, մենք կրթությամբ ենք զբաղվում և ուզում ենք, որ մեր դպրոց երեխաներին բերեն նրանք, ովքեր իսկապես ծանոթ են վալդորֆյան մանկավարժությանը և հենց դա են նախընտրում` անկախ նրանից, թե որ սոցիալական խավին են պատկանում:
– Կա՞ մի բան, որ միշտ ասում եք երեխաներին:
– Կեսկատակ-կեսլուրջ պիտի պատասխանեմ այս հարցին. երբ ես, ասենք, ֆիզիկայի կամ քիմիայի փորձերի ժամանակ փորձում եմ լուցկին վառել, և հինգերորդ, տասներորդ հատիկից հետո դեռ չի վառվում, միշտ ասում եմ` երեխաներ, երբ մեծանաք և դառնաք լուցկի արտադրող, հիշեք այս օրը և չարտադրեք լուցկին այսպես: Երբ երեխաների հետ քայլում ենք փողոցում և տեսնում ենք, որ ինչ-որ լույս չի աշխատում, կամ ինչ-որ բան այն չէ, ասում եմ` երբ մեծանաք և դառնաք մասնագետ, արտադրեք կամ նախագծեք այնպես, որ աշխատի: Երեխաների գիտակցության մեջ միշտ արթուն պետք է պահել այսպիսի բաները, ես նրանց անընդհատ եմ ասում այս մասին: Երբ լամպը տեղադրում ես, և հաջորդ պահին այրվում է, դա ոչ թե սովորական երևույթ պիտի լինի, ինչպես հիմա է, այլ` արտառոց: Մենք պետք է կառուցենք այնպիսի հասարակություն, որտեղ ամեն ինչ լինի ճիշտ և որակով, և մարդը պիտի պատասխանատու լինի իր ստեղծածի համար, լինի դա հոգևոր թե նյութական արժեք:
– Իսկ մարդկային հարաբերությունների առումով ո՞րն է Ձեր խորհուրդը նրանց:
– Քանի որ դպրոցում հաճախ ենք գործ ունենում երեխաների միջև առաջացած ինչ-որ հարցերի հետ, իմ խորհուրդը միշտ եղել է` գտեք ձեր մեջ ներելու ուժ: Մենք բոլորս անընդհատ ցավ ենք պատճառում միմյանց, և որքան հարազատ ենք, ավելի շատ ենք ցավ պատճառում` ամուսինները, ծնողները, երեխաները, և եթե մենք չգտնենք ներելու ուժ, անհնարին կլինի շարունակել կյանքը:
– Հիմա ամառ է, և երեխաների արձակուրդն արդյունավետ անցկացնելու համար ի՞նչ խորհուրդներ կտաք:
– Ես կասեի, որ ամենալավ տարբերակը բնության մեջ լինելն է: Մայրաքաղաքում բնություն չի մնացել, իսկ մնալով այստեղ` երեխաներն ամբողջ օրն անցկացնում են տանը նստած, Համացանցի առջև` տարբեր խաղերով զբաղվելով, ինչն աղետալի հետևանքներ է ունենում: Իսկ բնությունը, հատկապես` մեր բնությունը, շատ հարուստ է, այն հանգստացնում է, խաղաղեցնում է, մաքրում է, բնության մեջ երևակայությունն է սկսում արթնանալ, սկսում ես նկատել անհամեմատ ավելի շատ բաներ: Եվրոպացիների թեթևությունը` ընտանիքով գնալ և վրաններում` անտառում հանգստանալ, մեզ մոտ չկա: «Բնություն» ասելով` ես նկատի չունեմ Ծաղկաձորի սրճարանները կամ քաղաքից դուրս այնպիսի տեղեր, որտեղ գնում են բիլյարդ կամ այլ խաղեր խաղալու համար, այլ` սարեր բարձրանալ, անտառում լինել, ձոր իջնել` սա նկատի ունեմ:
Եթե ծնողները հնարավորություն ունեն, ապա ամառն արդյունավետ անցկացնելու ձևերից է նաև երեխաների հետ տարբեր երկրներ ճամփորդելը. դա զարգացնում է երեխային, զանազան մշակույթների, տարբեր ժողովուրդների, նոր վայրերի հետ ծանոթանալու հնարավորություն է տալիս:
