«Եթե չես ուզում կերակրել քո բանակը, կկերակրես ուրիշինը, եթե չես ուզում կերակրել քո գիտությունը, կերակրելու ես ուրիշի և’ բանակը, և’ գիտությունը»

Հարցազրույց ՀՀ ԳԱԱ ֆիզիկական հետազոտությունների ինստիտուտի գիտաշխատող Հրայր Ազիզբեկյանի հետ

Հրայր Ազիզբեկյանը մասնագիտությամբ ֆիզիկոս տեսաբան է, զուգահեռ զբաղվում է իր նախասիրություններով՝ ծրագրավորմամբ և ճարտարագիտությամբ, որոնք փորձում է մեկտեղել ՀՀ-ում գիտության խնդիրների լուծման բանաձևը գտնելու համար: Նա դեռ պատանեկության տարիներից հստակ գիտեր իր նախընտրած մասնագիտությունը, այդ իսկ պատճառով իր մասնագիտական ճանապարհը հումորով համարում է սկսված հենց այդ տարիքից՝ տեխնիկական ուղղվածություն ունեցող հայաստանյան երեք դպրոցներից` Անանիա Շիրակացու անվան ճեմարանից, Արտաշես Շահինյանի անվան ֆիզմաթ դպրոցից և «Քվանտ» վարժարանից: Դպրոցն ավարտելուց հետո Հ. Ազիզբեկյանը սովորել է Երևանի պետական համալսարանի ֆիզիկայի ֆակուլտետում, որից հետո շարունակել է հայ-ֆրանսիական համատեղ ասպիրանտուրայում, ինչպես նաև միջպետական ծրագրով՝ Մոսկվայի ֆիզիկա-տեխնիկական ինստիտուտում: Պաշտպանել է «Լանդաու-Զեների և Դեմկով-Կունիկեի ոչ գծային երկվիճակ մոդելները» թեմայով ատենախոսությունը:

Այժմ Հ. Ազիզբեկյանը շարունակում է աշխատել ՀՀ ԳԱԱ ֆիզիկական հետազոտությունների ինստիտուտում` փորձելով ընդարձակել ստացված արդյունքները առավել բարդ վարքով համակարգերի համար:

– Հայաստանում գիտությամբ զբաղվելը, ըստ Ձեզ, հերոսությո՞ւն է:

– Ինչ-որ իմաստով՝ այո, շատերը գիտակցում են, որ իրենց հեռացումը դասալքություն է հայրենական գիտության լույսի և մոլագար տգիտության պայքարում: Բայց ես հերոսություն չէի անվանի: Շատ հաճախ հերոսությունը պատահար է, իսկ այս դեպքում ավելի ճիշտ կլինի ասել՝ ինքնազոհություն է փայլուն գիտությամբ հայրենիք տեսնելու երազանքին, սա նվիրում է գաղափարին: Դա շատ հոգևոր բաղադրիչ է կրում իր մեջ, որովհետև այն մարդիկ, ովքեր մնում են այստեղ, շատ մեծ զոհողությունների են գնում՝ ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ հասարակական համբավի առումով և, ի վերջո, հանգստության և աշխատանքից ստացված բավարարվածության առումով: Նրանք, ովքեր մնում են, որպես կանոն, քաջ գիտակցում են այստեղի խնդիրները, ինչպես նաև տեղյակ են դրսում աշխատելու ավելի լավ պայմաններին: Խոսքը գիտական աշխատանք կատարելու մասին է:

Հայաստանում գիտնականները մնում են տարբեր պատճառներով. մի մասը` զուտ հայրենասիրությունից դրդված, քանի որ ուղղակի չեն պատկերացնում, թե ինչպես կարելի է ապրել հայրենիքից դուրս, մյուս մասը բնության և աճող սերնդի համար է գնում այդ զոհողությանը, երրորդը՝ եղած պոտենցիալի պահպանման համար, չորրորդի համար գիտությամբ զբաղվելը ապրելու անհրաժեշտ պայման է, մեկ ուրիշը՝ մեկ այլ նվիրական պատճառով… Շատերին գիտեմ, որ շատ ավելի լավ գումարներ կաշխատեին ցանկացած այլ ոլորտում, բայց նրանք մնացել են և անում են ամեն հնարավորը: Արդյոք դա հերոսությո՞ւն է: Ո՜չ. «հերոսությունը» անլուրջ պաթոսով բառ է ընդամենը, դա նվիրում է:

Այդ մարդկանց մեծ մասը փորձում է համատեղել` աշխատանքի կեսը դրսում են կատարում, իսկ մյուս կեսը` Հայաստանում: Նման մարդկանց թիվը երևի շատ մեծ է: Այդ թվում եմ նաև ես. փորձելով համատեղել տարբեր բաներ՝ զուգահեռ, արտասահմանում ծրագրերի եմ մասնակցում, ինչպես նաև փորձում եմ այստեղ` Հայաստանում, կիրառական ոլորտներում ինչ-որ գործեր կատարել: Այսինքն՝ առանց արտերկրի հետ շփումը կորցնելու՝ փորձում եմ կապեր գտնել նաև ճարտարագիտության հետ:

– Ինչպիսի՞ն է մեր հասարակության վերաբերմունքը գիտնականի հանդեպ:

– Ժամանակին ես լուրջ հաջողություններ ունեի ծրագրավորման ոլորտում և խնդիր չունեի ընդունվելու կիրառական մաթեմատիկայի ֆակուլտետ: Այն տարիներին պրագմատիկ աշակերտը այդպես էլ կաներ, բայց սերը դեպի ֆիզիկան ինձ նույնիսկ երկմտելու տեղիք չտվեց, և ընդունվեցի ֆիզիկայի ֆակուլտետ, որովհետև գիտեի, թե ինչ է ֆիզիկան, գիտեի՝ ինչ բան է ֆիզֆակը: Բախտավոր եմ այնքանով, որ մեծացել եմ հենց այդ միջավայրում՝ գիտավանում: Ես դեռ 5-րդ դասարանից հստակ գիտեի, որ դառնալու եմ ֆիզիկոս. այն ժամանակ ես սովորում էի Աշտարակի «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրում և հիշում եմ իմ համադասարանցիների ծուռ ժպիտ-զարմանքը այդ լուրը լսելուց հետո: Դասարանցիներս հիմնականում Աշտարակի 7-րդ սովխոզից էին: Դե, պատկերացրեք, թե նրանք ինչպես պետք է դա ընկալեին, չգիտեին՝ ծաղրե՞լ, թե՞ բժիշկ կանչել. «ախր, նոր լավ էր»…

Դա լրի՜վ խորթ էր իրենց. ինչպե՞ս կարող է առողջ և խելոք մարդը ցանկանալ ֆիզիկոս դառնալ, ուրիշ բան, որ ծուռ, հիվանդոտ, ճնշված, մամայի բալան անճարությունից դրանով զբաղվի… Այնուհետև շատերից եմ լսել «ուզում ես դասատո՞ւ դառնալ» զգուշավոր հարցը, որի հետևում թաքնված էր խորթության նույն ակունքը: Երևի այդտեղ ես առաջին անգամ առնչվեցի հայկական հասարակության մեջ գիտության և գիտնականի դերի չընկալման խնդրին: Հիշո՞ւմ եք «Մեր Բակը» ֆիլմի «ինժեներ բալայի» կերպարը. այդպիսի պատկերները խիստ կպչողականություն ունեն և շատ վտանգավոր են: Հետո այլ խնդիրներ էլ եմ նկատել հասարակության վերաբերմունքի մեջ: Օրինակ՝ երբ մի անգամ ոստիկանին ասացի, որ ակադեմիայում եմ աշխատում՝ քմծիծաղ տվեց: Կամ բազում անգամ հանդիպել եմ «ես ամեն ինչ գիտեմ» ու «կասկածում եմ» հայացքով իրավապահների կամ պետական ֆունկցիոներների: Ու չես կարող ասել. «Զգա՜ստ, դիմացդ գիտնական է»: Դա ցուցանիշ է:

Դրա դեմ պետք է պայքարել: Հերոսությունը երևի այս վերաբերմունքին դիմանալն է: Ի հակադրություն՝ Գերմանիայում խախտում արած ընկերոջս կանգնեցնելուց հետո, երբ տեսան համալսարանի անցաթուղթը, պատիվ առան և ներողություն խնդրեցին անհանգստացնելու համար: Այդպիսի կերպարներ է պետք պրոպագանդել:

– Ի՞նչը Ձեզ գրավեց, որ հենց 5-րդ դասարանից որոշեցիք ֆիզիկոս դառնալ:

– Ծնողներս ֆիզիկոս էին և ապրում էի գիտնականների միջավայրում: Ես տեսնում էի այդ կյանքը. ինչպես են նրանք ապրում, ինչպես են մտածում, ինչպես են շփվում, և համեմատում էի այն գիտավանից դուրս աշխարհի հետ: Այն տարիներին ես երազում էի մեծանալ, մեր գիտավանի նման ավաններ հիմնադրել, որպեսզի բոլոր երեխաները մեծանային այդտեղ: Այդպես էի ես պատկերացնում երջանիկ մանկությունը: Չեմ հիշում՝ ԱՄՆ ո՞ր նախագահն էր ասել, որ ինքը երազում է տեսնել Միացյալ Նահանգները որպես մի մեծ լաբորատորիա, որը զուտ լաբորատոր աշխատանքներ է կատարում ամբողջ աշխարհին գիտություն ապահովելու համար: Մեծ երկրների դեպքում դա շատ դժվար է պատկերացնել, բայց Հայաստանի դեպքում նմանատիպ ինչ-որ հիբրիդ մոդելը կարող է աշխատել, որտեղ երկրի տնտեսության զգալի մասը հիմնված կլինի գիտական արդյունքի ապահովման վրա: Արտերկրի շատ հետազոտական կենտրոններ ՀՀ բյուջեից մեծ բյուջե ունեն: Խնդիրը միայն գրագետ և գիտուն մոտեցումն է, ինչը պարզապես անհնար է մեր իրականության պարագայում: Նախագահը շախմատ է խաղում ՀՀ գիտության հետ և կարծես լոկալ հաղթանակներ է տանում, իսկ վարչապետը մնում-մնում՝ թեզում գնում է:
Խորհրդային միության ժամանակ Հայաստանը գնում էր դրան, Սովետական Միության Սիլիկոնային հովիտն էր: Հայաստանում կատարվում էին բազմաթիվ հետազոտություններ և մշակումներ, հիմնարար գիտությունը շատ բարձր մակարդակի վրա էր, իսկ կիրառական գիտության մակարդակով ուղղակի ապշեցուցիչ մասշտաբների էր հասնում: Զարգացած էր ֆիզիկան, քիմիան… Հայաստանով շրջելիս աջ ու ձախ ես նայում, տեսնում ես քիմիական մեծ գործարաններ, օրինակ՝ «Նաիրիտը» մի թաղամաս է, Վանաձորի կեսը քիմիական գործարան էր, դրանք ուղղակի այն ժամանակվա մասշտաբների մասին են խոսում: Այդ ամենի վրա ծախսվող գումարները սարսափելի մեծ են եղել, և դա իրեն արդարացրել է: Արդյունաբերությունը շատ բարձր մակարդակի վրա է եղել, դեռ չեմ խոսում հազար ու մի կիրառական էլեկտրոնային համակարգերի ստեղծման մասին` «Մերգելյանի», «Սիրիուսի», «Գրանիտի», «Մարսի», և այլն: Այսինքն` այդ կառույցների այն ժամանակվա չափերն անգամ խոսում են խորհրդային տարիներին դրանց կատարած հսկայամասշտաբ աշխատանքների մասին: Այսինքն` ակնհայտ է, որ Հայաստանը ինչ-որ մի մակարդակի էր հասել այն ժամանակ, որը նրան տարբերում էր մնացած բոլոր երկրներից ոչ միայն Խորհրդային Միության շրջանակներում, այլև ընդհանրապես աշխարհի մասշտաբով: Այսինքն` Հայաստանն ուներ շատ բարձր մակարդակի գիտնականներ և ճարտարագետներ, որոնք դեռևս մեր շուրջն են:

– Իսկ այժմ մեր հնարավորությունների մասին ի՞նչ կասեք. թե՛ ֆունդամենտալ, թե՛ կիրառական գիտության մասին:

– Հիմնարար գիտությունը ինչ-որ զրոյական մակարդակով կարողանում է գոյատևել, բայց ապագան խիստ վտանգված է: Եթե շատ կտրուկ փոփոխություններ չլինեն, ապա մի 2-4 տարի հետո անդառնալի ինքնափլուզում կսկսվի՝ ամբողջ նախկին պոտենցիալի իսպառ վերացմամբ, որի վերականգնման համար երեք սերունդ կպահանջվի:
Ինչ վերաբերում է կիրառական գիտությանը, ապա այն շատ ծանր փոսի մեջ է: Սովետի փլուզումից հետո ձևավորվել է մի այնպիսի համակարգ, որը ճարտարագիտական ցանկացած իր կամ հիմնարկ արագորեն և շատ մեծ արդյունավետությամբ յուրացնում է: Այսինքն` առաջացել են մարդիկ, ովքեր գիտեն, թե ինչպես կիրառական գիտությունը, ավելի ճիշտ՝ ինչպես ցանկացած իրեղեն բան յուրացնել: Իսկ կիրառական գիտությունը լինելով հենց իրեղենի բերող կապ՝ պարունակում է այդ իրեղեն բաղադրիչը: Կոպիտ ասած՝ եթե կիրառական է, ապա կա շարժիչ, հետևաբար դրա պղինձը կարելի է վաճառել, օրինակ` պարսիկներին: Այսինքն` այս 20 տարվա ընթացքում ձևավորվել է մի խավ, որը հրաշալի կերպով յուրացնում է կիրառական գիտությանը վերաբերող ցանկացած նախաձեռնություն:

Ըստ որում՝ ոչ թե յուրացնում և տիրապետում է, այլ վերածում է ջարդոնի ու դա վաճառում է կոպեկով: Այդ ամենը տարօրինակաբար շարունակվում է մինչև հիմա: Զարմանալի է, բայց Սովետից մնացած կիրառական պաշարները` իրեղեն բաղադրիչները, դեռ գոյություն ունեն, և մինչև հիմա տարբեր գործարաններում քննարկվում են դրանց իրացման հարցերը: Ես շատ էի զարմացել, որ այդ ամենը դեռ չի վերջացել. պատկերացրեք՝ որքան է եղել, որ 25 տարի կրում են, ու չի վերջանում: Այդ մարդիկ լուրջ խոչընդոտ են որևէ բան սկսելու համար:

– Այսինքն` Հայաստանում կիրառական գիտության մեջ ինչ-որ բան անելը անիմա՞ստ է:

– Չէի ասի այդպես, ավելի ճիշտ` շատ բարդ է, որոշ հաջողված դեպքեր, այնուամենայնիվ, կան: Պետք է նոր մեխանիզմներ հորինվեն, որ այդ մարդիկ չկարողանան հեշտությամբ յուրացնել արժեքը:

– Ինչպե՞ս եք դա պատկերացնում:

– Կա զարգացման երկու համակարգ: Մեկը վերևից ներքև, երկրորդը ներքևից վերև համակարգն է: Հայաստանում հիմա գործում են երկուսն էլ, դրա համար որևէ բան չի գործում: Օրինական է համարվում ներքևից պահանջարկի ձևավորումը, սակայն դրա վրա նստում է վերևից ներքև յուրացման համակարգը, հետևաբար կա՛մ վերևից ներքև պատվերի խելամիտ ձևավորում պետք է լինի, կա՛մ գոնե պետք է խուսափել ուղղահայաց թալանի համակարգից: Օրինակ՝ ծրագրավորման շատ ընկերություններ, լինելով նոր և վիրտուալ բնույթի, կարողացան խուսափել յուրացման պրիմիտիվ մեխանիզմներից: Ավելի պարզ ասած՝ կա՛մ նախագահը պետք է հրաշալի տիրապետի գիտության զարգացման նրբություններին, կա՛մ պետք է ունենա լավ խորհրդականներ, որը, ցավոք, այսօր չունենք, հետևաբար այդ ամենի վրա հույս դնելը ուղղակի անիմաստ է: Մյուս ճանապարհը. պետք է անցնել դեմոկրատիայի ավելի բարձր ինքնակազմակերպման մակարդակի, այսինքն` ամեն մեկն իր տեղը պետք է անի առավելագույն հնարավորը` գիտությունը զարգացնելու համար և առավելագույնս պետք է կապեր հաստատի գիտական և ոչ գիտական հասարակության հետ, որ վերևից ուղղակիորեն պահանջվի առավելագույնը: Այլապես ՀՆԱ-ի 0.24%-ով գիտություն չես կարող զարգացնել, անհրաժեշտ է հասցնել 3%-ի, իսկ մինչ այդ տարիքային ճգնաժամի հաղթահարման համար առնվազն քառապատկել ՀՆԱ-ում մասնաբաժինը, այդ մասին խոսելն անգամ անիմաստ է, և դրանք արդեն քաջ հայտնի բաներ են:

– Այդ դեպքում ավելի նպատակահարմար չէ՞ արդյոք Հայաստանում տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտի զարգացմանը առավելություն տալ կիրառական գիտության նկատմամբ:

– Ծրագրավորումը, անխոս, շատ կարևոր ուղղություն է, բայց չմոռանանք, որ այն ևս կիրառական գիտության արգասիք է: Այդ ոլորտը, կարծում եմ, համեմատաբար ազատ գտնվեց դժվար վերահսկելիության և նյութական անհետաքրքիր փոքր բաղադրիչի պատճառով, թեև այդ ոլորտում մենաշնորհներ ստեղծելու ուղղությամբ նույնպես արվել են մի շարք փորձեր: Ծրագրավորման ոլորտը ինչ-որ տեղ կարծես փրկվել է: Ցավալին այն է, որ բուն ծրագրավորման գիտությունը Հայաստանում լավ զարգացած չէ. խոսքը հենց ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաներ գիտության մասին է, այսինքն` միջազգային հեղինակությամբ դպրոց չկա, իսկ գիտելիքը այդ ոլորտում անընդհատ վերափոխվում է, և երեկվա մասնագետը այսօր անիմաստ գիտելիքների կրող է դառնում, այս ոլորտի բարձր վարկանիշի գիտնականներ՝ որպես այդպիսին, գուցեև չկան ՀՀ-ում: Գիտական իմաստով մրցունակությունը ծրագրավորման մեջ նույնպես, որպես կանոն, ապահովում են մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի և ռադիոֆիզիկայի մասնագետները:

Հետաքրքիր է, որ Հայաստանում կան շատ հաջողակ ընկերություններ, որոնք կարողանում են ճարտարագիտական լուծումներից տնտեսական լուրջ արդյունքներ տալ: Այդ ընկերությունները կարողացել են խուսափել «քանդող բրիգադներից»: Բայց դե, իրենց արածը լարախաղ է. եթե այդ քանդիչները չլինեին, շատ ու շատ ավելի զարգացում կարող էր լինել ճարտարագիտական հատվածում: Բազմաթիվ գիտնականներ և ճարտարագետներ կան Հայաստանում, որոնք պատրաստ են գումարներ գտնել, գործարաններ կառուցել և հրաշալի արդյունքներ տալ, սակայն այդ ամենը տեղի չի ունենում շատ պարզ պատճառով, որ, օրինակ, իրեն ապահովող ձեռներեցը չի ցանկանում իր շահույթն ավելացնել, ասենք՝ 10.000 դոլարից, որովհետև եթե դրանից բարձր շրջանառություն ունենա, սկսվելու է ուրիշ խոսակցություն, հարկայիններ, բիզնեսի համասեփականացում, խլում և այլն:

Դե, օրինակ, Սաշիկյան առասպելապատումներին բոլորն են ծանոթ, եթե դու նորարարական ձեռնարկատիրությամբ ես զբաղվում, ասենք` գործարան ես հիմնում, այդ գործարանը հենց սկսեց եկամուտ բերել, հայտնվելու է «էլիտար» շրջանակների ուշադրության կենտրոնում, և եթե մի օր զարթնես քո ներդրումների 50%-ի բաժնետերը լինելով, ապա լավ ես պրծել: Կիրառականի խնդիրը հենց դա է, որ կան կառավարության հովանու ներքո գործող բրիգադներ, որոնք գալիս-ասում են՝ այս սարն իմն է, այս ծառն իմն է… Այսպիսով, ՏՏ ոլորտը միակ շահութաբերը չէ, շատ այլ շահութաբեր ոլորտներ կգտնվեն նպաստավոր միջավայրի ստեղծման պարագայում:

– ՀՀ պետական պաշտոնյաները մշտապես տարբեր միջոցառումների և գիտնականների հետ հանդիպումների ժամանակ ասում են՝ մեզ տվեք կիրառական արդյունքներ: Այդ դեպքում ինչպե՞ս է դա հնարավոր:

– Հիմարություն: Ակադեմիան պատասխանատու է հիմնարար գիտության արդյունքների համար, իսկ կիրառական արդյունքների համար պատասխանատու հիմնարկները գտնվում են կառավարության ենթակայության տակ: Այժմ քիչ թե շատ կիրառական արդյունքներ ունեցող հիմնարկները տարբեր տեղերից տարել են Էկոնոմիկայի նախարարության ենթակայության տակ, իսկ նախարարությունն էլ կա՛մ անմիջապես օտարել է այն, կա՛մ ջարդոնի է վերածել, կամ էլ փտեցնում է: Օրինակ` մեր բանկիր-ֆինանսիստ ջարդոնի բրիգադիրները, վենչուրային կապիտալիստներ դառնալու երազանքով, պատերազմ էին տանում ֆիզիկայի ինստիտուտի համար, հիմա ինչ-որ կոմպրոմիսային վիճակում կանգնել են. ամբողջությամբ չկարողացան յուրացնել, սարքել են ինչ-որ անհասկանալի հիմնադրամ և հիմնադիր են իրենց սահմանել:

Լավ է, որ Ֆիզիկայի ինստիտուտը ամբողջովին չի վերացել, ու կարծես թե հիմնարար գիտությամբ էլ պիտի զբաղվի, բայց վատ է, որ մեծ պատմություն ունեցող հիմնարկից անիրավ արհեստածին մարմին է ստեղծվել:
ԳԱԱ կիրառական արդյունքների մասին էլ, դե, մեր սիրելի վարչապետն է թեզել: Կարծում եմ՝ դրա աբսուրդը ինքն արդեն հասկացել է, որովհետև այլևս այդպես չի թեզում: Այդ թեզերը նշանակում են, որ նման բան ասողը չգիտի, բացարձակապես գաղափար չունի, թե գիտությունը ինչ է, ինչի համար ես շատ եմ ցավում: Նշանակում է, որ նա չգիտի՝ ինչ է հիմնարար գիտությունը, չի տարբերում, թե ինչ է գիտությունը, ինչ է նորարարությունը, չի տարբերում գիտությունը ճարտարագիտությունից:

Կիրառական գիտություն ասելիս հասկանում են գիտական նորույթը գտնելու և կիրառելու տեխնոլոգիա՝ ճարտարագիտություն: Դրանց ղեկավարման համար պարտադիր պետք է բարձր մակարդակի գիտություն, առանց բարձր մակարդակի գիտության դու տեխնոլոգիաներով չես կարող մրցակցել: Պետք է լինեն տեսաբաններ, նույնիսկ փորձի մեջ պետք է լինի հենց գիտական մոտեցում:

– Այդ վերաբերմունքը ցույց է տալիս, որ Հայաստանում չի՞ կարևորվում գիտությունը, թե՞ կարևորվում է, սակայն ոչ այն մակարդակի, կամ ձևական բնույթ է դա կրում…

– Երևի՝ բոլորը միասին: Ասել, որ ցանկություն չկա՝ դժվար է: Կարծում եմ՝ այստեղ խնդիրներ կան հենց կառավարման իմաստով: Գիտությունը շատ բարդ է և չի տեղավորվում տնտեսագիտական ղեկավարման տարրական կանոնների սահմաններում: Համակարգը պատրաստ չէ կառավարել գիտությունը, չկան ո՛չ գիտելիքներ, ո՛չ հմտություններ, ո՛չ փորձ: Հին եղածը սովետական վերևից ներքև կառավարումն է, նախագահից սկսած, որն այլևս չի աշխատում վերևների կոմպետենտ չլինելու պատճառով, իսկ հորիզոնական համակարգը դեռ մշակման կարիք ունի:

– Այդ դեպքում Գիտության պետական կոմիտեն (ԳՊԿ) ի՞նչ է անում:

– Ցածր եք վերցնում, ԳՊԿ-ից վերև նախագահ կա: Կարծում եմ, որ ԳՊԿ-ն անում է առավելագույն հնարավորը: Այն ամենազոր չէ, այն ունի սահմանափակ բյուջե և այդ բյուջեի շրջանակներում, կարծում եմ, բավարար աշխատանք է կատարում: Ակադեմիան էլ բավարար աշխատում է, այսինքն` ֆունդամենտալ գիտությունը ռեալ պահպանվել է մեծամասամբ հենց ակադեմիայի հիմնարկներում: Այստեղ հիմնական խնդիրը հենց ֆինանսավորումն է: Վերահսկման խնդիրներ էլ, իհարկե, կան, բայց դրանց լուծումը զգուշություն է պահանջում:

Մեկ այլ վտանգ էլ կա. անվերահսկելի մեծ գումարներ հատկացնելը. մեծ գումարները նաև մեծ պատերազմների կբերեն: Կարծում եմ՝ հիմա ակադեմիային փրկում է այն, որ շատ փոքր գումարներ է ստանում, եթե ստանա մեծ գումարներ, ապա այստեղ առաջանալու են շահերի լուրջ բախումներ` բոլոր հնարավոր ուղիներով, և բուն ակադեմիան անգամ կարող է, օրինակ, փլուզվել. Ռուսաստանում հենց այդպիսի ցնցումներ են հիմա: Սակայն կան մեխանիզմներ, որոնցով կարելի է գումարը ուղղորդել թափանցիկ և վերահսկելի ձևով: Եվ այդ ամենը պետք է անել շատ շտապ. ավագ, փորձառու սերունդը օր օրի հեռանում է գիտությունից, միջին տարիքը հասել է 61-ի, ծայրահեղ վիճակի ենք սկսում հասնել, այն արդեն շատ լայն մասշտաբներ է սկսում ունենալ: Ինձ թվոմ է, որ մի քանի տարի անգործությունը Հայաստանի գիտության վախճանին կարող է բերել, ավելի շուտ` անկախ Հայաստանի վախճանին: Դե, դրանից որոշ ժամանակ անց իհարկե գիտությունը նորից կծաղկի, բայց արդեն Ռուսաստանի կամ Թուրքիայի կազմում: Այլընտրանք չկա. եթե չես ուզում կերակրել քո բանակը, կկերակրես ուրիշինը, եթե չես ուզում կերակրել քո գիտությունը, կերակրելու ես ուրիշի և՛ բանակը, և՛ գիտությունը:
«168 ԺԱՄ»