Հայաստանի անվտանգության հարցեր

Գրառում Գ

Հայաստանի անվտանգության պատմական համակարգը

Մաս 4

Էջմիածինը

(սկիզբը՝ այստեղ)

Երևանակենտրոն մուսուլմանական իշխանության (ուշ շրջանում՝ խանության) ձևավորմանը զուգահեռ՝ մյուս կարևոր իրադարձությունը, որը նախասահմանում է, կանխում է Արարատյան դաշտը որպես կենտրոն ունեցող այսօրվա Հայաստանը, Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի գահի տեղափոխումն է Կիլիկիայից Էջմիածնի վանք, որը տեղի ունեցավ 1441 թ.-ին: Այս իրադարձությունը բավականին երկար նախապատրաստված և մտածված քաղաքական ծրագրի արդյունք էր՝ իրացված ոչ միայն եկեղեցական, այլև Արևելյան Հայաստանում դեռևս պահպանվող հայկական իշխանական վերնախավի կողմից՝ տեղի մուսուլմանական իշխանության գործակցությամբ:

Ընդհանրապես Հայ եկեղեցին ի սկզբանե եղել է և միշտ մնացել է հայոց պետության մաս, և եկեղեցական կենտրոնները տեղափոխվել են այս կամ այն վայրը՝ հետևելով քաղաքական կենտրոնների տեղափոխություններին: Վաղարշապատ (Արշակունյաց մայրաքաղաք), Դվին, Աղթամար (10-րդ դարում, երբ մի շրջան Արծրունիների հավակնությունը՝ լինել ամենայն հայոց թագավոր, ավելի հիմնավոր էին թվում, քան Բագրատունիներինը), Արգինա (Շիրակում, Անիին մոտ), Անի, թափառումների շրջան (Անիի թագավորության անկումից հետո), Հռոմկլա (Կիլիկիա), Սիս (Կիլիկիա)՝ ահա հայոց կաթողիկոսական գահի տեղաշարժերի քարտեզը: Այն ճշտությամբ կրկնում է հայոց քաղաքական կենտրոնների ուղին:

Պետք չէ պատկերացնել հայոց պետության և հայոց եկեղեցու հարաբերություններն այնպես, որ այստեղ գոյություն են ունեցել երկու ինքնուրույն սուբյեկտներ. Մեկը՝ քաղաքական, մյուսը՝ կրոնական կառույց, որոնք իրար հետ հարաբերվել են: Հայ եկեղեցին (ինչպես որևէ այլ պատմական եկեղեցի կամ կրոնական կառույց) չի եղել ոչ զուտ կրոնական, ոչ էլ իսկ գերազանցապես կրոնական հաստատություն, այլ հենց պետության այնպիսի մաս, ինչպիսին, ասենք, զինված ուժերն են կամ հարկերի հավաքման համակարգը, և այլն:

Եկեղեցին եղել է պետական այն կառույցը, որը պատասխանատու է եղել երկրի հոգևոր ոլորտի համար, այդ թվում՝ գիտության, կրթության, արվեստի, բնականաբար նաև՝ կրոնի, որը հնում նույնպես պետության խնդիրն էր, այլ ոչ թե՝ անհատի: Հայ եկեղեցու գործունեության և դիրքորոշումների ամբողջությունը՝ սկսած կրոնական-դավանական հարցերից մինչև գիտություն և արվեստ,՝ ընդհուպ մինչև ճարտարապետական ոճերի ստեղծում, եղել է թագավորների և իշխանների քաղաքականության մաս՝ այդ քաղաքականությամբ որոշվող և դրա մեջ ներգծված:

Եթե եկեղեցականները մասնակցել են ներքին քաղաքական պայքարներին, ապա ոչ թե՝ որպես ինքնուրույն ուժ, այլ՝ որպես իշխանական այս կամ այն միավորման՝ «կուսակցության» անդամներ: Նույնիսկ, երբ հայոց անկախ պետությունն անկում է ապրել, թագավորությունը (այսինքն՝ արտաքին անկախ կարգավիճակը) ընկել է, եկեղեցին մնացել է՝ որպես պետության մաս, ինչպես որ Հայոց թագավորության անկմամբ չի վերացել, օրինակ, հայոց զորքը: Թագավորության բացակայության պայմաններում միջնադարյան Հայքում եղել են հայոց զինված ուժեր, որոնք գլխավորել է հայազգի հայոց սպարապետը: Տեղերում հայոց իշխանները պահպանել են իրենց իշխանությունները: Սրանք բոլորը հայոց պետության մասերն էին՝ թագավորության՝ պետության վերին հարկի բացակայության պայմաններում:

Եվ նույնը եղել է Հայ եկեղեցին՝ պետության մաս, թագավորության անկման պայմաններում, որի գործունեությունը սահմանվել է առավել ուժեղ իշխանական տների ներկայացուցիչների քաղաքականությամբ, այլ ոչ թե ինքնուրույնաբար է որոշվել: Իսկ երբ իշխանական հզոր տներն էլ վերանում են, նրանց դերը մասամբ ստանձնում է հայկական առևտրականությունը, կամ Եկեղեցին ինքնուրույն իր վրա է վերցնում քաղաքական դեր, բայց այս դեպքում էլ ոչ թե՝ որպես կրոնական, այլ՝ որպես պետական կառույց, որպես թագավորության մնացորդ:

Սա կարևոր նրբություն է: Երբ հաճախ ասում են, թե Եկեղեցին ուշ շրջանում իր վրա վերցրել է պետության դերը, դա ընդհանուր առմամբ ճիշտ է, բայց միայն, եթե ստույգ հասկանանք այս պնդման իմաստը: Ոչ թե Եկեղեցին փոխարինել է պետությանը, այսինքն՝ ոչ թե էությամբ պետության հետ կապ չունեցող, ոչ պետական, կրոնական կառույցը սկսել է գործել՝ որպես պետություն, այլ՝ պետության բնիկ մասը, որը հանգամանքների բերմամբ այդ շրջանում եղել է երբեմնի ամբողջական պետական համակարգի միակ խոշոր մնացորդը, գործել է ամբողջի փոխարեն: Այլ կերպ ասած, այստեղ ոչ թե մի էություն գործել է մյուսի փոխարեն, այլ մասը գործել է՝ որպես ամբողջ: Իհարկե, մասը չի կարող լիարժեքորեն գործել ամբողջի փոխարեն, բայց սա այլ հարց է: Այս կարևոր նրբությունը հասկանալուց հետո, արդեն ավելի հեշտ պետք է լինի հասկանալ Հայ եկեղեցու կենտրոնի տեղափոխման նշանակությունը և կոնտեքստը:

Կաթողիկոսի գահն Էջմիածին վերադարձնելու ծրագիրը քաղաքական էր, այլ ոչ թե զուտ կրոնական-եկեղեցական: Այդ ծրագիրը հղացվել է Սյունիքի Օրբելյանների կողմից, որն այդ շրջանում հայոց նախկին համակարգի վերջին խոշոր մնացորդն էր: Հենց այդ իշխանության հովանու ներքո գործում էին խոշոր հոգևոր կենտրոնները՝ Նորավանք, Որոտնավանք, Տաթև: Դեռ 1300-ականների սկզբին Սյունիքի եպիսկոպոս, պատմաբան Ստեփանոս Օրբելյանը՝ իշխանաց իշխան և Հայոց ու վրաց աթաբեկ Տարսայիճ Օրբելյանի որդին, ձևակերպում է կաթողիկոսական գահը Վաղարշապատ տեղափոխելու խնդիրը:

Սրա իմաստը ոչ միայն եկեղեցական էր՝ զերծ պահել Հայոց եկեղեցին կաթոլիկ ազդեցությունից, որին նա ենթակա էր Կիլիկիայում, այլև քաղաքական՝ Հայոց թագավորության կարևոր հաստատություններից մեկի կենտրոնի վերադարձն Արևելյան Հայաստան, որն այդ ժամանակ Օրբելյանների գերիշխանության ներքո էր՝ որպես Հայոց թագավորության հնարավոր վերականգնման ավելի մեծ նախագծի մաս: Սակայն 13-14-րդ դդ.-ի սահմանին հղացված այս ծրագիրը հնարավոր է դառնում իրացնել շատ ավելի ուշ՝ 15-րդ դարի կեսերին՝ փոփոխված իրավիճակում:

Մոնղոլների տիրապետությունը Հայաստանում և Իրանում այդ ժամանակ փոխարինվել էր Ղարա Քոյունլու թուրք ցեղերի գերիշխանությամբ: Ղարա Քոյունլուների սուլթան Ջհանշահն ընդհանուր առմամբ բարյացակամ էր տրամադրված հայերի նկատմամբ և փորձում էր՝ հենվելով հայոց իշխանական ուժի մնացորդների վրա, ամրապնդել իր իշխանությունը: Օրբելյանները, որոնք ժամանակին բավականին լավ հարաբերություններ էին ձևավորել մոնղոլների հետ, այժմ նույն հարաբերություններն ունեին Ջհանշահի հետ:

Օրբելյան իշխաններից Ռուստամը Ղարա Քոյունլուների պետության վեզիրն էր 1430-ականներին և Արարատյան դաշտի կառավարիչը: Այս շրջանում ընդհանրապես վերականգնվում են Հայոց թագավորության վերականգնման հույսերը: Բանը հասնում է նույնիսկ նրան, որ 1465 թվականին Վանում նույն Ջհանշահի համաձայնությամբ Աղթամարի կաթողիկոս Զաքարիա Գ-ի ձեռամբ հայոց թագավոր է օծվում նույն Զաքարիայի եղբորորդի Սմբատ Արծրունին, որը, որպես հայոց թագավոր՝ հիշատակվում է մինչև 1471 թ.: Ճիշտ է, Սմբատի թագավորությունը չէր տարածվում Վանի շրջակայքից անդին, ոչ էլ երկար կյանք ու շարունակելիություն ունեցավ, սակայն դա ժամանակի տրամադրությունների և միտումների կարևոր ցուցիչ է: Ի դեպ, Ղարա Քոյունլու սուլթաներից Իսկանդարը (1420-1436)` Ջհանշահի նախորդը, որի ժամանակ էլ Ռուստամ Օրբելյանը պետության երկրորդ դեմքն էր սուլթանից հետո, հենց ինքն ընդունել էր Շահ-ի-Արմեն՝ Հայոց թագավոր տիտղոսը, ինչը նույնպես մասն էր հայերի վրա Ղարա Քոյունլուների հիմնվելու քաղաքականության:

Ահա այսպիսի միտումներով իրավիճակում էլ վերջապես հնարավոր է դառնում իրացնել Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի գահի վերադարձնել Վաղարշապատ՝ հայոց արքաների երբեմնի մայրաքաղաքը: Թեև կաթողիկոսի գահի վերադարձին անմիջապես չհետևեց Հայոց թագավորության վերականգնումը, բայց այս իրադարձության քաղաքական նշանակությունը թերագնահատելի չէ: Ըստ էության, եթե այսօր մենք ունենք պետություն Արևելյան Հայաստանում, եթե Արարատյան դաշտն այսօր էլ մեր պետության կենտրոնն է, ապա դա զգալի չափով պայմանավորված է և հետևում է 1441 թ.-ով: Փաստացի Արարատյան դաշտ է վերադառնում ոչ թե պարզապես կրոնական, այլ պետական մի հաստատության կենտրոն:

Սա կարող ենք համարել հայոց պետության մասնակի վերականգնում կամ նախավերականգնում Արևելյան Հայաստանում: Եկեղեցական կենտրոնի տեղակայումը Արարատյան դաշտում վերածում է այն ձգողական կենտրոնի, որի հետ կապվում են Հայոց թագավորության վերականգնման ծրագրերը հետագա դարերում: Նույնիսկ, երբ 17-րդ դարի սկզբում Շահ Աբասը տեղահանեց Արևելյան Հայաստանի բնակչության մեծ մասը դեպի Իրանի խորքերը, որով հայերը փոքրամասնություն դարձան Երևանի և Նախիջևանի խանություններում և հարակից շրջաններում, դա վճռական դեր չունեցավ վերոնշյալ ծրագրերի առումով, քանի դեռ պահպանվում էր կաթողիկոսական գահն Էջմիածնում: 17-18-րդ դդ. Հայոց պետության վերականգնման ծրագրերը շարունակում էին որպես ապագա Հայաստանի կենտրոն ընկալել արդեն թուրքալեզու և քրդալեզու մեծամասնություն ունեցող Արարատյան դաշտը:

Շահ Աբասն ինքը հասկանալով դա՝ փորձ կատարեց նույնիսկ Հայոց կաթողիկոսի նստավայրը տեղափոխել Իրան՝ Սպահան, նույնիսկ Էջմիածնի վանքի քար առ քար տեղափոխելու ծրագիրը կար, որը չիրականացավ, քանի որ պարսից շահն էլ հասկացել էր, որ քանի դեռ գահն Էջմիածնում է, հայերի ձգտումը լինելու է դեպի Արարատյան Հայաստան, այլ ոչ թե՝ Սպահան, ուր նա ուզում էր տեսնել հայերի նոր կենտրոնը՝ ի շահ Իրանի:

Նմանապես 1918-ին ադրբեջանցիները, երբ գծել էին իրենց պատկերացրած Հայաստանի Հանրապետության քարտեզը, ապա նույնիսկ Երևանը բացառելով այդ «Հայաստանից»՝ որպես բնիկ «ադրբեջանական», Էջմիածինը թողել էին հայերին: Նույնիսկ ադրբեջանցի թուրքերի համար Էջմիածինը հայկական կենտրոն էր, սրբություն էր, որին նրանք չէին համարձակվել ձեռք տալ, և կարելի է ասել, որ նրանց գծած Հայաստանն իր հնարավորինս նվազագույն սահմաններով (բնականաբար, առանց Զանգեզուրի, Վայոց ձորի, Սևանի և այլն) մի Էջմիածնի հանրապետություն էր:

Այլ կերպ ասած, հենց շնորհիվ Էջմիածնի գահի գոյության՝ Արևելյան Հայաստանն ընկալվում էր՝ որպես Հայաստան, իսկ Արարատյան դաշտը՝ որպես Հայաստանի կենտրոն 15-19-րդ դդ.-ի ընթացքում, նույնիսկ, չնայած նրան, որ 17-18-րդ դդ.-ում հայերը փոքրամասնություն էին այդ տարածքներում: Եվ այդ հանգամանքը, բնականաբար, շատ կարևոր դեր ունեցավ հետագա իրադարձություններում, որոնք ձևավորեցին արդեն այսօրվա իրավիճակը՝ Հայաստանի Հանրապետություն Արևելյան Հայաստանում, որի կենտրոնն Արարատյան դաշտում է: