Ընտրություններն ավարտված են… Մոռացեք
«168 Ժամ» թերթին կից գործող «Պրեսսինգ» ակումբը վերսկսում է քննարկումների իր շարքը։ Նախընտրական այս շրջանում մեր նպատակն է` ընտրություններից առաջ քաղաքական ուժերի, քաղաքական, տնտեսական և հասարակական գործիչների, փորձագետների մասնակցությամբ քննարկումների միջոցով նպաստել ընտրողների գիտակցված ընտրությանը։ Քննարկումների շարքի աջակիցներն են «Depop» Կառավարման ինստիտուտը, «Ազատ Ֆարմա» ընկերությունը։ Քննարկումը վարում էր Հայաստանի Հեռուստատեսության և ռադիոյի ազգային հանձնաժողովի անդամ, PR հանրության հետ կապերի մասնագետ, քաղաքագետ, հրապարակախոս Տիգրան Հակոբյանը։
Այս շաբաթվա քննարկման թեման էր՝ ի՞նչ խնդիրների առջև է կանգնելու ապագա կառավարությունը, Հայաստանն ու հայ հասարակությունը՝ անկախ ընտրությունների արդյունքներից:
Քննարկման մասնակիցներն էին՝ ազգագրագետ, մշակութաբան, մարդաբան Աղասի Թադևոսյանը, «Փրինթինֆո» հրատարակչության տնօրեն, Դիլիջանի կենտրոնական դպրոցի տնօրեն Արամ Մեհրաբյանը, քաղաքական գործիչ, ՀՅԴ Բյուրոյի անդամ Սպարտակ Սեյրանյանը, միջազգայնագետ, Սինգապուրում, Մալազիայում և Ինդոնեզիայում Հայաստանի առևտրաարդյունաբերական պալատի ներկայացուցիչ Վահագն Վարդանյանը, քաղաքական մեկնաբան Լևոն Մարգարյանը:
Տիգրան Հակոբյան.- Այս ընտրությունների գովազդային մասը ոչ մի բանով չի տարբերվում ցանկացած ապրանքի գովազդից, նույն՝ կետչուպի, այսինքն՝ գնեք ինձ, իմ ծրագրերը լավն են, ես շուկայում գործելու 50 տարվա փորձ ունեմ, դուք կվայելեք իմ համը… Բայց ընտրությունները որոշ ժամանակ անց կավարտվեն, և անկախ նրանից՝ որ քաղաքական ուժը կամ դաշինքները կձևավորեն Հայաստանի կառավարման համակարգը, Հայաստանի առջև ծառացած խնդիրները նրանք չեն փոխելու։ Ցանկացած իշխանության եկած ուժ, ելնելով իր քաղաքական հայացքներից կամ գաղափարաբանությունից՝ պետք է փորձի լուծել այդ խնդիրները։ Մոռանալով այս ընտրությունների մասին՝ փորձենք պատկերացնել վաղվա Հայաստանը՝ հետընտրական Հայաստանը, երբ կուսակցությունների մատուցած էյֆորիան վերջանում է և գալիս է այն «խումհարը», որից հետո սկսում ես մտածել՝ իսկ ինչպե՞ս պետք է ապրեմ։
Առաջին հարցս ուղղում եմ Վահագն Վարդանյանին. մենք միշտ խոսում ենք մեր եվրոպական վեկտորի մասին, մեր ընտրության մասին, և մեր բոլոր ապագա ծրագրերը կառուցում ենք՝ ըստ եվրոպական արժեքային համակարգի (ժողովրդավարությունը, ազատ շուկան և, այսպես ասած՝ եվրոպական արժեքները)։ Քանի որ Դուք փորձ ունեք աշխատելու ասիական այն երկրներում, որոնց «ասիական վագր» են անվանում, և բավականին տպավորիչ հաջողությունների են հասել վերջին տասնամյակների ընթացքում, ի՞նչ եք կարծում՝ որքանո՞վ արդյունավետ կլինի Հայաստանի համար իր ապագա զարգացման մոդելներն ընտրելիս նաև ուշադրություն դարձնել, օրինակ՝ Սինգապուրի, Մալազիայի, Հոնկոնգի կամ Հարավային Կորեայի փորձի վրա։
Վահագն Վարդանյան.- Իհարկե, ինչ որ մենք քննարկում ենք, ինչ երևույթ որ տեղի է ունենում, ամեն ինչ պետք է հաշվի առնել կոնտեքստի շրջանակներում։ Եվ վերցնել կտրված մի օրինակ և կիրառել մեկ այլ տեղ, այս դեպքում՝ եթե ասում եք Սինգապուրի օրինակը՝ կոնկրետ Հայաստանի իրականության մեջ, իհարկե, նույնությամբ դա հնարավոր չէ անել։ Թե՛ մարդկանց կամ բնակչության մտածելակերպի պատմական ձևավորված միջավայրի, աշխարհագրական դիրքի, շատ հարցերի տեսանկյունից նույնությամբ կրկնօրինակել, իհարկե, չի լինի։ Համենայնդեպս, մեզ համար երկու բան պետք է պարզենք. առաջին՝ մենք ի՞նչ տիպի զարգացում ենք ուզում։ Եթե մենք, պայմանականորեն, 20-30 տարի հեռուն նայենք, ինչպե՞ս ենք պատկերացնում Հայաստանի զարգացած լինելը։ Իհարկե, դա չի նշանակում, որ, եթե նույն՝ Սինգապուրում կամ Հոնկոնգում բարձրահարկ շենքերի տեսակարար կշիռը բարձր է, և այլն, ուրեմն… Իսլանդիան էլ է զարգացած երկիր, որտեղ 3 հարկից բարձր շենքեր գոյություն չունեն։
Այսինքն՝ ամեն ինչ կոնտեքստի շրջանակներում է։ Երկրորդ պայմանը՝ պետք է կարողանանք սովորել այլ երկրների փորձից, հաջողություններից և իհարկե, ձախողումներից, և լինենք շատ ավելի պրագմատիկ, քանի որ, իմ խորին համոզմամբ՝ մենք մի քիչ միամիտ ժողովուրդ ենք։ Նախ՝ միամիտ ենք այն առումով, որ շատ հարցերում մենք մեր փորձից կամ մեր պատմությունից լիարժեք չենք սովորել։ Եվ երկրորդ՝ մեզ կարող ենք այնպիսի միամտություն թույլ տալ, որ ասենք՝ այսինչ մարդը կամ այսինչ երկիրը մեզ բարեկամ է, հայերին լավ է վերաբերվում, այսինչը հայերին դեմ է. այդպիսի բաներ, իհարկե, չկան։
Միջազգային հարաբերությունների շրջանակներում կան միայն շահեր, և որևէ այլ ձևով մոտենալ հարցին, իհարկե, կլինի շատ մեծ սխալ։ Հիմա, եթե մենք վերցնում ենք կոնկրետ Սինգապուրի օրինակը, որը շատ է արծարծվում և որի մասին շատ են խոսում հատկապես վերջին տարիների ընթացքում, իհարկե, այնտեղ ամեն ինչի ստեղծելը մեկ օրվա ընթացքում տեղի չի ունեցել, բայց կարևորագույն հանգամանքներից մեկը, որ եղել է՝ եղել է քաղաքական կայունություն, գերակայություն։ Եվ կան որոշակի նախադրյալներ, որոնք նպաստել են դրան։ Խոսքը կոռուպցիայի դեմ պայքարի մասին է։ Իհարկե, որտեղ մարդ կա՝ այնտեղ կոռուպցիա կա, և չի լինի ասել, որ կոռուպցիան ինչ-որ մի երկրում, թեկուզ վերցնենք առաջին հնգյակը կամ վեցնյակը, որտեղ Սկանդինավյան երկրներն են՝ Սինգապուր, Նոր Զելանդիա, այսինքն՝ այդ երկրներում չի կարելի ասել, որ չկա կոռուպցիա, բայց պետության կողմից կոռուպցիայի դեմ պայքարի արդյունավետությունն է, որ առաջնային է, և այդ ինդիկատորն է հանդիսանում։
Այդ երևույթի դեմ հնարավոր չէ պայքարել՝ միայն տպավորիչ օրենքներ ընդունելով, դա պետք է անել շատ ավելի վաղ տարիքի մարդկանց հետ աշխատանքով՝ դպրոցից, մանկապարտեզից։ Դիտարկենք Սինգապուրի օրինակը. 6 տարեկան երեխան գնում է դպրոց, 12 տարի սովորում է, հետագայում, եթե արական սեռի է՝ բանակ է գնում, հետո՝ համալսարան, և այդ ամբողջ կրթական համակարգի մեջ նա ամենուր տեսնում է՝ որքան վատ բան է կոռուպցիան. այդ գաղափարի հաղորդելը կլինի դասագրքերո՞վ, պաստառներո՞վ, թե՞ ուսուցիչների միջոցով, կապ չունի. երեխայի մոտ 6 տարեկանից ձևավորվում ու կարծրանում է այն միտքը, որ դա վատ երևույթ է։ Դրանով ևս պայմանավորված է արդյունավետության ապահովումը երկրում, իհարկե, քաղծառայության ամբողջ համակարգն է դրա վրա հիմնված։ Սինգապուրի փորձից շատ բաներ, իհարկե, չի լինի կիրառել նույնությամբ, քանի որ մեր մտածելակերպի տարբերությունները շատ մեծ են: Սիգապուրում երեք հիմնական խոշոր ազգեր են ապրում, բայց հիմնականը՝ չինական է։ Համենայնդեպս, եթե վերցնում ենք այդ ամբողջ պատկերը, քաղծառայության աշխատանքի մեթոդներն են, որ կարելի է այստեղ ներդնել, և, իհարկե, կոռուպցիայի դեմ պայքարի։
Մի դրվագ ներկայացնեմ՝ պատկերացնելու համար, թե որքան բարձր է գնահատվում կոռուպցիայի դեմ պայքարի ինստիտուտը երկրում։ Հիշարժան փաստ է. 2 տարի առաջ, երբ Սինգապուրի հիմնադիր-վարչապետ Լի Կուան Յուն մահացավ, այդ արարողության կորտեժը, որ պետք է պառլամենտի շենքից տեղափոխվեր մինչև այն վայրը, որտեղ լինելու էր սգո արարողությունը, այնպես էին նախատեսել, որ ճանապարհն անցներ Սինգապուրի կարևորագույն նվաճումներն արտահայտող շինությունների կողքով, որոնց մեջ առանձնահատուկ նշում էին Կոռուպցիայի դեմ պայքարի վարչությունը։
Տիգրան Հակոբյան.- Հարցս կուղղեմ Արամ Մեհրաբյանին և Աղասի Թադևոսյանին. այն մարդկային կապիտալը, որը մենք ունենք Հայաստանում, իսկ այդ մարդկային կապիտալի որակը շատ ժամանակ արտահայտվում է այս նախընտրական հանդիպումների ժամանակ… մարդիկ կորցրել են ինքնուրույնությունը, ինքնուրույն իրենց ապագան որոշելու ունակությունները, այս պատերնալիստական (հայրիշխանական) տրամադրությունները, որ այսօր տիրում են Հայաստանում, այսինքն՝ սպասում են մի փրկչի, մի հաջողակ մարդու, որը պետք է գա և լուծի իրենց խնդիրները։
Այս մարդկային կապիտալի պայմաններում, նշված կոռուպցիայի դեմ պայքարը կարո՞ղ է հաջողությամբ պսակվել, եթե մենք չունենք այն ուսուցիչներին, որոնք պետք է սովորեցնեն երեխաներին՝ ատել կոռուպցիան, սիրել հայրենիքը, ինքնուրույն հասնել իրենց նպատակներին։ Փոփոխությունները կարող են լինել այն երկրներում, որտեղ ժողովրդին միավորում է ինչ-որ ընդհանուր ապագայի տեսլական։ Ես չեմ խոսում իշխող էլիտայի մասին, որովհետև դա փոփոխական կատեգորիա է, ինքը՝ խորքային ժողովուրդը, որը միավորված չէ այդ ընդհանուր տեսլականի միջոցով, որովհետև մեր բոլոր միավորող կետերն անցյալում են, դա կլինի՝ Ցեղասպանություն, Մեծ Հայք, թե Մեծ Հայաստան… Ապագայի տեսլական չունեցող ժողովուրդը, այսպիսի մարդկային կապիտալով, կարո՞ղ է բարեփոխումներ կատարել Հայաստանում, և ինչի՞ց է պետք սկսել, եթե մենք այդ հիմքերը չունենք։
Արամ Մեհրաբյան.- Ձեր կողմից նշված հարցերի բնույթն ավելի ընդարձակ է, չէի ցանկանա կենտրոնանալ կոռուպցիայի վրա, որովհետև ենթադրում եմ, որ կոռւպցիան հետևանք է։ Հավերժական հարց կա՝ չարի և բարու, ճիշտ և սխալի. սա էլ հավերժական խնդիր է թե՛ պետության, թե՛ հասարակության մեջ, բայց քանի որ ապրում ենք մի ժամանակաշրջանում, որտեղ առնչվում ենք լողացող ճշմարտությունների, ապա շատ դժվար է այսօր կողմնորոշվել, թե որտեղ են ծնվում ճշմարտությունը, ազատությունը, ստեղծագործականությունը, և համատարած շփոթի միջավայր է ստեղծվում։
Վահագնը նշեց մեր միամտությունը. ես միամտությանն այդպես բացասաբար չեմ վերաբերվում, ինձ ավելի շատ պարզունակության խնդիրն է անհանգստացնում, և ոչ թե՝ միամտության։ Պարզունակության միտումը տեսնում եմ, և դա առաջին հերթին՝ կապված է խոսքի, բառի հետ։ Իմ տպավորությամբ՝ բառն այլևս ազդեցություն չունի, բառը կորցրել է իր մոգականությունը։ Խոսքն ու աշխատանքը շատ կապված են իրար հետ, այսինքն՝ խոսքով պետք է կարողանալ մարդկանց ոգևորել, և թեկուզ ստիպելով՝ ուղղել դեպի աշխատանքը։ Սա անհանգստացնող փաստ է։ Դրա համար գալիս են կախարդական փայտիկների, հրաշքների սիմվոլներ, որոնք հակադարձ երևույթի պահանջարկն են առաջացնում, այսինքն՝ որևիցե գործողություն, որով կվաստակես այդ բառն ասելու իրավունքը։
Քանի որ մենք զրույց վարող ժողովուրդ ենք, և հուսամ, որ մեր այսօրվա զրույցը կլինի հավաքական, այլ ոչ՝ 6 հոգու մենախոսություն, և այն խորքային հարցերը, որոնք կբարձրացվեն, գոնե պատասխանի որոնումը կլինի ստեղծագործական, և մեր դիալոգները կլինեն ստեղծագործական։
Տիգրան Հակոբյան.- Բայց այդ ստեղծագործական դիալոգները նորից կմնան, այսպես ասած՝ մշակութային վերնախավի շրջանակներում։ Ես խոսում եմ ժողովրդի մասին. եթե խոսքն արժեզրկվել է, ՀՀ քաղաքացիների այդ լայն զանգվածներին ինչո՞վ է կարելի ոգևորել, որը պետք է լինի այդ ուղենիշ ցույց տվողը, ո՞վ պետք է լինի այն հեղինակությունը, որը ժողովրդի մտածողությունը կփոխի, որովհետև ՀՀ քաղաքացին արմատական փոփոխության կարիք ունի։
Արամ Մեհրաբյան.- Ցանկացած՝ լինի ուսուցիչ, գործարար, մեկնաբան, որևէ մեկը, եթե այդ խոսքի իրավունքը վաստակել է աշխատանքով, ապա իրավունք ունի խոսելու։ Մենք տեսնում ենք, որ խոսում են մարդիկ, որոնք այդ իրավունքը չեն վաստակել։ Եթե խոսքի արժեզրկում է տեղի ունենում, ավելի մեծ հետևանք է լինում՝ ապամարդկայնացումը, այն, ինչին մենք բախվեցինք, օրինակ՝ նախորդ տարվա սրացումների առումով («Սասնա ծռեր» զինված խմբի.- հեղ.)։
Օրինակ՝ առողջապահության ոլորտում տեղի են ունենում ներդրումներ, շենքեր են կառուցվում, բայց մարդը չի փոխվում. սա՛ է անհանգստացնողը։ Ինչպե՞ս անենք, որպեսզի փոխվի մարդն իր պատկերացումներով, հավատարիմ մնա իր կոչմանը։ Հնարավոր տարբերակներից մեկը նոր մարդու ձևավորումն է, որը տեղի է ունենում մանկապարտեզում, դպրոցում։ Անկեղծ ասած՝ մեր հասարակության մեջ առկա բոլոր արատավոր երևույթների հանգույցը միշտ տանում է դեպի կրթություն։ Եվ կրթություն ասվածը ոչ միայն դպրոցների կամ կրթական հաստատությունների մենաշնորհն է… հեռուստատեսությունը, փողոցը, քաղաքական գործիչների բառամթերքը, բառապաշարը կամ հայացքները…
Ուսուցչի վրա այնպիսի բեռ կա այսօր՝ կրթելու, և կա հակակրթությունը, որը գալիս է հեռուստաեթերից։ Այն, ինչ տեղի է ունենում հեռուստաեթերում, միտված է լեզվի պարզունակացմանը։ Երբ լեզուն, բառը կորցնում է իր խորքայնությունը՝ մարդը դառնում է պարզունակ։ Պարզունակ մարդն արդեն ունակ չէ ո՛չ աշխատանքի, ո՛չ ստեղծագործելու, առավել ևս՝ երազելու։
Տիգրան Հակոբյան.- Ասացիք, որ մարդը պետք է վաստակած լինի այդ իրավունքը՝ ինչ-որ ուղերձներով դիմելու, բայց քաղաքական դաշտի մարդիկ, որոնք այսօր նախընտրական շրջանում դիմում են ժողովրդին, ըստ ժողովրդի պատկերացումների՝ նրանք բոլորը հաջողության հասած են և այդ իրավունքը վաստակել են՝ իրենց դղյակներով, իրենց հարստությամբ, որը հաջողության չափորոշիչներից մեկն է։ Նրանք պարզունակ են իրենց խոսքի մեջ, բայց ըստ քաղաքացիների՝ հաջողության հասած են։ Ինչպե՞ս փոխել այդ դիսկուրսը, ինչպե՞ս մարդկանց բացատրել, որ այդ պարզունակությունը հաջողության գրավական չէ, և ո՞վ պետք է այդ կրթությունը տա այդ մարդկանց, ո՞վ պետք է մատաղ սերնդին դաստիարակի, երբ պարզունակության, կաշառակերության, խոսքի արժեզրկման մետաստազները ներթափանցել են նաև ուսուցչական կազմ։ Ո՞վ պետք է սովորեցնի այդ տասնյակ-հազարավոր երեխաներին, որոնք դրա կարիքն ունեն։
Աղասի Թադևոսյան.- Մշակութային մարդաբանության մեջ կա մի հետաքրքիր արտահայտություն՝ «Քաղաքականությունը մարդկանց կյանքում եղած իմաստների շարունակությունն է»։ Հեղինակն այդ հետաքրքիր միտքն արտահայտում է Ինդոնեզիայի քաղաքական իրադարձությունները վելուծելիս՝ երբ տեսնում է, թե այնտեղ ինչ տարբեր խմբավորումներ կան՝ սկսած կրոնականից՝ վերջացրած՝ մշակութայինով որովհետև շատ բազմազան է Ինդոնեզիան, և գալիս է այն մտքին, որ ելքը նրանում է, որ այդ իմաստները քաղաքական ասպարեզում հաշտեցնող գործողություններ ու մեգաիմաստներ պետք է ստեղծեն, որոնք միջոցով կարելի է մեկնաբանել հասարակության տարբեր խմբերի մեջ առկա փոքր իմաստները։
Երբ հետևում եմ մեր այսօրվա քաղաքական իրավիճակին, տեսնում եմ, որ մեր քաղաքականությունն այսօր այդ իմաստների առարկայացումն է՝ գործողության ձևով։ Մարդիկ դանակահարում են իրար, և այլն, ես դրանք համարում եմ մեր հասարակության մեջ եղած իմաստների առարկայացում։ Ես հիմա հետազոտություն եմ իրականացնում դեռահասների շրջանում, պարզվում է՝ դեռահաս տղաների մոտ պարտադիր է՝ դանակ պահելն իրենց մոտ (նախկինում էլ էր այդպես, բայց հիմա ավելի է ուժեղացել այդ երևույթը)։ Եվ այդ դանակ պահելը պարզապես նրա համար չէ, որ պահում են. որոշակի իմաստավորված պրակտիկաներ կան, որոնց դեպքում իրենք դա կգործածեն։ Երբ նայում ես սոցիալական կյանքի տեսանկյունից՝ դրանք սարսափելի իմաստներ ու պրակտիկաներ են, բայց դա կա։ Այս փոքրիկ իմաստներից բացի՝ կան նաև ինչ-որ առումով մեծ իմաստներ, որոնք գալիս են նույն ձեր ասածից, այսինքն՝ հաջողությունն ինչպես է իմաստավորվում. հաջողությունը մեր հասարակությունում իմաստավորվում է ընտանիքի մակարդակում, սոցիալական օղակներից, և մենք առայժմ չենք տեսնում հաջողություն՝ պետության մակարդակով, որ, ասենք, պետության ունեցած հաջողությունները մենք համարենք հաջողություն։
Այդ կապերը՝ անհատ ու սոցիալական, հասարակական մեծ օղակներ, մենք դեռևս այդպիսի իմաստներ չենք ձևավորել։ Այսպիսի շատ-շատ իմաստներ մենք չունենք ձևավորած։ Ասենք՝ առաջընթացը՝ որպես կարևոր իմաստ, մեր կյանքում չունենք, պարզապես չունենք պրոգրեսի գաղափարը մեր մեջ։ Եթե դա չունենք, եթե չկան խմբեր, որոնք պրոգրեսի գաղափարով ապրում են, ապա չենք կարող զարգացող պետություն դառնալ։ Երբ մենք խոսում ենք Եվրոպայի, Սինգապուրի մասին, այդ հասարակություններում այդ մտքերով մարդիկ տապակվել են, հսկայական հատորներ են գրվել այդ խնդիրների մասին, բանավեճեր են եղել։
Հիմա ես չեմ ուզում պարզապես դատապարտել մեր հասարակությանը՝ նրա համար, որ դա չկա, ես դրա բացակայությունը համարում եմ այս պատմական փուլում միգուցե նաև բնական, որովհետև հետխորհրդային հասարակություններին հիմնականում բնորոշ է այն, որ իրենք իմաստներ ձևավորելուց զրկված են։ 70 տարվա ընթացքում այդ պետության նպատակներից մեկն էլ այն է եղել, որ մարդուն զրկեն ինքնուրույն իմաստ ձևավորելուց, որովհետև իմաստը ձևավորում էր այդ պարտիական վերնախավը։ Բայց մենք հիմա կանգնած ենք այդ հրամայականի առաջ, և Ձեր հարցի մեջ կա նաև այդ խորքային իմաստը, թե ո՞վ պետք է այդ իմաստները ձևավորի։
Նախ՝ ասեմ, որ կողմնակից եմ այն մտքին, որ չեմ տեսնում զարգացումը՝ ներքևից մոդելը, և համաձայն չեմ այդ մոդելի հետ, դրա կողմնակիցը չեմ։ Չնայած՝ կա զարգացման երկու խոշոր մոդել. մեկն այն է, որ ներքևից են զարգանում, այսինքն՝ մարդիկ սկսում են անհատապես, առանձին-առանձին զարգանալ, և դա բերում է նոր էլիտաների ձևավորմանը։
Դա սարսափելի դանդաղ պրոցես է և մի քանի հարյուր տարի է տևում, ինչ-որ առումով միգուցե կարող ենք Եվրոպան համարել դրա օրինակ, բայց աշխարհում նման օրինակ չկա. Եվրոպան ինքը երբ ունեցավ նման զարգացում, իրենց ազնվական խավի զարգացման արդյունքում փոխվեցին իմաստները։ Ազնվականությունն իր մեջ ծնեց իմաստներ, որոնք հակասում էին իր գերիշխանությանը, և դա բերեց հասարակության փոփոխության, այդ իմաստները փոխանցվեցին նաև հասարակության այլ խավերին. ազատության, հավասարության և այլ գաղափարներ, մեգանարատիվներ, որոնք հասարակության մեջ փոփոխություններ առաջացրին։ Օրինակ՝ նույն պրոգրեսի գաղափարը եկավ ռացիոնալության գաղափարից, և շատ այլ դիսկուրսների արդյունքում այդ էլիտաների մեջ ծնվեցին նման իմաստներ։ Երկրորդ մոդելն այն է, որ էլիտաների մեջ հայտնվում են խմբեր, որոնք փոխվում են, հետո ստեղծում են նոր իմաստներ ու դրանք տարածում են հասարակության այլ խավերում, որոնք դառնում են դրա կրողը, ու այդ իմաստները ծնում են պրակտիկաներ։ Այսինքն՝ փոխվում են առօրյա պրակտիկաները։
Տիգրան Հակոբյան.- Այդ գործընթացը Դուք տեսնո՞ւմ եք, թե՞ մի առավոտյան զարթնում ես ու տեսնում՝ այդ էլիտան արդեն ձևավորվել է, և խաղի օրենքներն արդեն պարտադրում է։
Աղասի Թադևոսյան.- Ես տեսնում եմ, որ այսօր մեր հասարակությունում կան, թեկուզ անհատների մակարդակում, առանձին առկայծումներ։ Դեռևս չեմ տեսնում, որ այդ առկայծումները վերածվեն խմբի, կազմավորման, նույնիսկ չեմ տեսնում դրա ընթացքը։ Ես հույս ունեմ, որ այսօր տեղի ունեցող պրոցեսները և հասարակության մեջ այս ծայրահեղացումը, այդ կլանային տիպի իշխանությունը, որը խորհրդարանական քաղաքական պայքարն արդեն վեր է ածում դանակահարությունների և այս կարգի ծայրահեղությունների, և ինձ թվում է, որ սա բերելու է մի ստորին նշակետի, որից այն կողմ զսպանակը կամ կոտրվում է, կամ հետ է տալիս։
Ինձ թվում է՝ մենք եկել ենք այն պահին, որ կամ այդ զսպանակը կոտրվելու է, և մենք գնալու ենք-դառնանք այն անհույս հասարակություններից, որը չի կարողանալու ընդհանրապես մտածել զարգացման մասին, և ապրելու է այլ պետության հովանու ներքո։ Ասենք, օրինակ՝ ընդունելու ենք ռուսական պետության գերակայությունը, և մտածելու, որ Ռուսաստանը մեր անվտանգությունն է ապահովում, մնացած ամեն ինչն էլ կապահովի։ Եվ արդյունքում՝ մենք կունենանք մի քանի հարուստներ, իսկ խեղճ ու կրակ ժողովուրդը, նրանք, ովքեր ընդհանրապես ադապտատիվ, ստեղծագործական լավ որակներ ունեն՝ կարտագաղթեն այն կենտրոնները, որոնք այդ որակների պահանջարկն ունեն։
Հիմա ես չեմ կարող այսօր գուշակություն անել, թե մեզ ինչ է սպասվում, բայց մենք առայժմ, կարծես թե, այդ իրավիճակի առջև ենք, և, թե ինչպես այս իրավիճակը կզարգանա՝ շատ բարդ է ասել։ Կարող է և զարգանալ վատ սցենարով, կարող է՝ հանկարծ ինչ-որ մի հրաշքով գնա առողջ իմաստներ ձևավորող անհատների կոնսոլիդացիա, և իրենք կարող է ինչ-որ հրաշքով ստեղծեն իշխանության ալտերնատիվ օղակ, որը Հայաստանը կսկսի փոխել ոչ թե հեղափոխական ծանր ճանապարհով (ես հեղափոխության կողմնակից չեմ, որովհետև այն դարաշրջանը, երբ հեղափոխությունը կարող էր արդյունքներ տալ, անցել է), այլ որակապես նոր տիպի մտածող իշխանություն, նոր որակի իմաստներ ձևավորելու ունակություններ ունեցող խումբ ստեղծվի։
Եթե այդ բևեռը մեզ մոտ ստեղծվի, ապա հնարավոր է, որ եղած էլիտա կոչվածները՝ փող ունեցողները, փորձեն հասկանալ, որ կանգնած են այդ բևեռի հետ բախման խնդրի առաջ, և պետք է կարողանան ոչ թե հասարակությանն ամբարտավան կերպով ծաղրել, որովհետև այս ամենը ծաղրանք է, այլ պետք է փորձեն համակեցության եզրեր գտնել հասարակության մյուս խավերի հետ։ Բայց որպեսզի իրենք այս խնդրի առաջ կանգնեն, իրենց պետք է ինչ-որ մի բևեռ ստիպի։ Ես չեմ կարծում, որ բողոքի, դժգոհության հիման վրա փողոց դուրս բերած հարյուր հազար մարդը կարող է դա անել։
Դա կարող են անել թեկուզ 10 կամ 5 մարդ, որոնք շատ հստակ հավատացած են այդ գաղափարներին, իմաստներին, որոնք իրենք կրում են, ու պատրաստ են այդ գաղափարներն իրենցից դուրս հանել, տարածել սոցիումի մեջ։ Հասարակությունը, մարդիկ սիրում են իմաստներ, մարդն իմաստով սնվող կենդանի է, և, եթե նման իմաստներ լինեն, ինքը կվերցնի այդ իմաստները, ու կփոխվի բալանսը հասարակության մեջ։ Եթե դա չեղավ, մենք պարզապես կհայտնվենք այս ռեգիոնում՝ ազդեցիկ մի պետության, ամենայն հավանականությամբ՝ Ռուսաստանի ազդեցության տակ, և կապրենք այնպես, ինչպես 70 տարի ապրում էինք։ Պարզապես, եթե այն ժամանակ խիստ բևեռացված հասարակություն չէր, ապա հիմա կլինի խիստ բևեռացված հասարակություն, որի զգալի մասն անընդհատ կապրի չքավորության մեջ։
Տիգրան Հակոբյան.- Պարոն Մարգարյան, նոր իմաստներ արտահայտող էլիտայի ձևավորումը ժամանակ է պահանջում: Երկու կամ երեք շաբաթ հետո պետք է ձևավորվի նոր կառավարություն, և անկախ նրանից՝ նոր իմաստները կա՞ն, այդ նոր էլիտաները ձևավորվա՞ծ են, թե՞ ոչ, այն մարտահրավերները, որոնց առջև կանգնած է Հայաստանը, լինելու են, և կառավարությունը պետք է աշխատի, պետք է ինքը փորձի այսօրվա էլիտայի միջից ձևավորել այդ նոր իմաստներն ու Հայաստանը դուրս բերի այս վիճակից։ Ինչպե՞ս եք Դուք դա տեսնում, երբ նոր էլիտաները չկան, իսկ հին էլիտայից բոլորը դժգոհ են։
Լևոն Մարգարյան.– Քննարկվող թեմայի վերնագիրն արդեն իսկ ինդիկատոր է՝ այս իրավիճակն ամբողջովին հասկանալու համար, որովհետև, եթե մենք փորձում ենք մոռանալ, թե ինչ կլինի ընտրություններից հետո, ով կդառնա կառավարություն, մենք դրանով փաստացի ընդունում ենք, որ հասկանում ենք այս իրավիճակը, հասկանում ենք, որ քաղաքական մրցակցություն, ըստ էության, չկա, և, որ մենք գործ ունենք ընդամենը ռեսուրսների մաթեմատիկայի հետ, և պլյուս-մինուս 10%-ով հասկանում ենք, թե ինչ պատկեր ենք ունենալու ապագայում։ Եվ այս ընտրությունների, այդ բավականին ձանձրալի քարոզարշավի հետևանքները ևս ավելանում են այն խնդիրների ցանկին, որ Հայաստանի ցանկացած կառավարություն ունենալու է 2-3 շաբաթից։
Եվ այդ խնդիրը հետագա ապաքաղաքականացման, քաղաքական չմասնակցայնության, հանրության՝ քաղաքականությունից օտարման նոր չափաբաժինն է, որը մենք ունենալու ենք, որովհետև, եթե նույնիսկ ձևական, թույլ ինչ-որ հնարավորություն, հույս չունի հասարակությունը, որ իրեն դնի քաղաքական ազարտի մեջ, ինքն սկսում է բավականին ապատիկ պրոցեսների մեջ մտնել, և մենք գնալով, նաև այս նոր Ընտրական օրենսգրքի և Սահմանադրության դրած խաղի կանոնների հետևանքով, ունենալու ենք հասարակություն, որը, ըստ էության, քաղաքականության հետ որևէ կապ չունի։ Հայաստանում այս պահին քաղաքականությունը որոշում են 20-30 հոգի՝ ռեյտինգային ընտրակարգով առաջադրված մարդիկ։
Եվ այս քաղաքական չմասնակցայնությունն իր հետ բերելու է հասարակական մեծ դեպրեսիա, որը կարող է արտահայտվել տարբեր կերպ։ Հայաստանում այդ դեպրեսիան սովորաբար արտահայտվում է արտագաղթի տեսքով, մեր անհնազանդության, բունտի տարբերակը տարիներ շարունակ եղել է արտագաղթը, և մենք չենք տեսել սոցիալական այդ բունտի կուտակումը՝ ինչ-որ ներքաղաքական, ներհասարակական պրոցեսներում։
Ի՞նչ խնդիրներ կունենա ՀՀ կառավարությունը 2-3 շաբաթից. երբ ասում ենք՝ կառավարություն, ընդհանրապես, հանրության մոտ ընկալում կա, և իշխանությունն էլ իր քարոզչությամբ փորձել է այնպես անել, որ իշխանությունն ու կառավարությունը զատեն իրարից։ Երբ մենք ասում ենք՝ կառավարություն, մոտավորապես հասկանում ենք Սոցապնախարարության պես ինչ-որ մի բան, որը պետք է ընդամենը ֆինանսատնտեսական հաշվարկներով զբաղվի, իսկ քաղաքական որոշումները կայացվեն, օրինակ՝ պառլամենտում, կամ հիմնականում՝ նախագահականում։ Ըստ էության, միչև 2018 թվականը մենք դեռևս ունենալու ենք մի համակարգ, որտեղ հիմնական քաղաքական որոշումները կրկին կայացվելու են նախագահականում։ Եվ այս դեպքում, եթե մենք խոսում ենք միայն կառավարության մասին, պետք է խոսենք միայն տնտեսական ծրագրերի մասին, բայց որպեսզի իրավիճակն ավելի լավ հասկանանք…
Տիգրան Հակոբյան.- Կգերադասեի՝ խոսեինք կառավարության՝ որպես իշխող համակարգի, պետության մասին։
Լևոն Մարգարյան.- Կառավարությունն, ըստ էության, գտնվում է մի համակարգի մեջ, որտեղ այս պահի քաղաքական որոշումներն ինքը չի կայացնում, քաղաքական որոշումները կայացնում են ուրիշ տեղ։ Իսկ կառավարությունն ընդամենը փորձում է տնտեսական փոքրիկ փոփոխություններով ֆոն ապահովել։ Հիմնական խնդիրները, որ ծառացած են Հայաստանի առաջ, 20-25 տարի շարունակ չեն փոխվել, և ամենակարևոր խնդիրը շարունակում է մնալ արցախյան կոնֆլիկտը։
Արդեն իսկ ներքաղաքական դիսկուրսում էլ կա այդ կոնֆլիկտն ապրիլյան դեպքերից հետո, այն շարունակում է մնալ Հայաստանի արտաքին քաղաքական ամենակարևոր խնդիրը, նաև, խնդիր լինելուց բացի՝ գործիքակազմ է, որով մենք շփվում ենք աշխարհի հետ, այսինքն՝ աշխարհաքաղաքական կոնկրետ մի ռեգիոնում մենք արցախյան կոնֆլիկտի նշանի տակ ենք, մեր հանդեպ դիրքավորվում են, և մենք դիրքավորվում ենք՝ ըստ արցախյան կոնֆլիկտի։ Եվ մանավանդ հիմա աշխարհում տեղի ունեցող փոփոխությունները ԱՄՆ-ում, Եվրոպայում, որոնք շարունակվելու միտում ունեն, որովհետև հիմնված են սոցիալական փոփոխությունների վրա, հասարակության կառուցվածքն ու տրամադրությունները փոխվում են, ուժեր, որոնք նախկինում փոքրամասնություն էին, հիմա սկսում են ընդլայնել իրենց վարչական ռեսուրսները։ Մենք նաև տեսնում ենք փոփոխություններ Ռուսաստանում, որը փորձում է վերանայել իր դերը, իր քաղաքակրթական նշանակությունն է փորձում գտնել աշխարհում…
Եվ այս բոլոր պրոցեսները բերում են մի իրավիճակի, որ մենք այլևս պետք է հստակ դիրքավորում ունենանք։ Եվ գալով այն խնդրին, թե ի՞նչ պետք է անի հայաստանյան ցանկացած էլիտա, ինքը հիմա պետք է փորձի հասկանալ հայաստանյան հասարակության ինքնությունն ու մեր դիրքավորումն այս աշխարհում։ Ես չեմ կարծում, թե մենք այնքան մեծ պետություն ենք, և այնքան ռեսուրսներ կունենանք, նույնիսկ ամենալավ մարդկային ռեսուրսի դեպքում, որ կարողանանք աշխարհին ինչ-որ կանոններ թելադրել։ Մենք միշտ ստիպված ենք լինելու այս Հայաստանի պայմաններում փորձել դիրքավորվել, փորձել մեզ գտնել որևէ մեծ քաղաքակրթական պրոյեկտի շրջանակներում։ Այդտեղ, իհարկե, կարող ենք ունենալ ինչ-որ առանձնահատուկ մշակութային նարատիվներ, բայց մեծ հաշվով, շարունակելու ենք սպառող պետություն մնալ։ Այս առումով, մեր վերնախավը պարզապես պետք է փորձի հնարավորինս հարմարավետ դիրքավորվել։
Տիգրան Հակոբյան.- Դիրքավորվել ասելով՝ ի՞նչ նկատի ունեք։
Լևոն Մարգարյան.- Տեսեք՝ հիմա ինչ փոփոխություններ են տեղի ունենում, ովքեր են գալիս իշխանության. պոպուլիստների ենք տեսնում։ Քաղաքականության այն կոռեկտ միջավայրը, որ, օրինակ՝ կար 2000-ական թվականներին, այլևս չկա։ Հիմա գալիս է քաղաքական դիսկուրսի այնպիսի մի էտապ, երբ պետք են հստակ դիրքորոշումներ, մանևրելու տարածքները գնալով քչանում են, և Հայաստանը, ուզած-չուզած, ինչ-որ մի պահի պետք է այդ դիրքորոշումը հայտնի։ Դա կարող է լինել արտաքին քաղաքական դիրքորոշում, դա կարող է լինել քաղաքակրթական դիրքորոշում, զարգացման այս կամ այն տեսլական, և այլն։ Բայց այդ հստակությունը վաղ թե ուշ մեր դուռը թակելու է, և մենք ստիպված ենք այդ պատասխանը տալ։
Մենք տեսնում ենք, որ ունենք իշխանություն, որը տարիներ շարունակ աշխատել է կոմպլեմենտարիզմի սկզբունքով և փորձել է այդ հստակությունից միշտ խուսափել, միշտ մանևրել, ընդ որում՝ շատ դեպքերում դա հաջողվել է, մենք կարողացել ենք մինչև հիմա դրա շնորհիվ ինչ-որ բաների հասնել կամ ինչ-որ բաներից խուսափել։ Բայց մենք չենք տեսնում իշխանությունից դուրս՝ ընդդիմադիր ուժերի մեջ այլընտրանքը։ Երբ մենք խոսում ենք էլիտաների մասին, կարծես ցանկանանք տարանջատել իրենց քաղաքական ուժերից, որովհետև քաղաքական ուժերի հանդեպ հիմա նման դրական վերաբերմունք չկա։ Բայց Ձեր այն հարցի պատասխանը, թե, ի վերջո, ո՞վ պետք է դա անի, պատասխանեմ՝ պետք է անեն քաղաքական ուժերը։ Իհարկե, այն քաղաքական ուժերը, որոնց մենք հիմա տեսնում ենք, որոնք ծրագրերի փոխարեն՝ հանդես են գալիս կենացներով և բարեմաղթանքներով, ի վիճակի չեն անելու, որովհետև նրանք ոչ թե քաղաքականություն են խաղում, այլ մաֆիա, ունեն կլանային շահեր։ Նույնիսկ այն ուժերը, որոնք մեծ մասնավոր սեփականություն չունեն, իրենք էլ ինչ-որ պահի սոցիալական, քաղաքական կապիտալ են ձեռք բերել ու փորձում են դա պահել, միավորվել։
Օրինակ՝ տեսնում ենք միավորումներ, որոնք գաղափարական հիմք չունեն. մարդիկ փորձում են այդ կապիտալը պահել։ Մենք այդ այլընտրանքը չենք տեսնում նաև ընդդիմության մեջ ու հիմա փորձում ենք այստեղ էլ հարցը հեռացնել քաղաքականությունից, բայց կարծում եմ՝ այն վերնախավը, որը պետք է ներշնչի այդ փոփոխություններին, այդ պահանջարկը փորձի շոշափել ու դրան առաջարկ տա, պետք է լինեն քաղաքական ուժերը։
Որքան էլ լինեն մարդիկ, որոնք ինքնազոհաբերաբար կզբաղվեն ինտելեկտուալ աշխատանքով, մինչև չլինի ինստիտուցիոնալ հիմք, հնարավորություն չի ստեղծվի այդ փոփոխություններն անել։ Եվ, քանի որ մեզ մոտ այս ապաքաղաքական պրոցեսները գնալով խորանում են, քաղաքականության, քաղաքական ինստիտուտների, ուժերի, կուսակցությունների հանդեպ բացասական վերաբերմունք է ձևավորվում։ Արդեն իսկ ցանկացած քննարկման մեջ մենք զգում ենք, որ հենց «կուսակցություն» բառն ենք ասում, իրենից հեռացնում ենք «էլիտա» բառը, այնինչ էլիտաները պետք է լինեն հենց քաղաքական ուժերը, իրենք պետք է վերցնեն իրենց վրա քայլ անելու պատասխանատվությունը։
Տիգրան Հակոբյան.- Պարոն Սեյրանյան, պարոն Մարգարյանն ասաց, որ առաջնային խնդիրը արցախյան խնդիրն է: Պատկերացնենք տեսական մի իրավիճակ, որ Արցախի հարցը լուծված է, Արցախը միավորված է Հայաստանին, և մենք այդ արտաքին վտանգներն ու մարտահրավերները չունենք, ապրում ենք խաղաղ, նորմալ, բարիդրացիական հարաբերություններ ունենք Ադրբեջանի և Թուրքիայի հետ։ Արդյո՞ք դա նշանակում է, որ մեզ մոտ կվերացվի կոռուպցիան, որ մենք կդառնանք մրցունակ պետություն, որ մեզ մոտ համապատասխան կրթական, առողջապահական որակներ կլինեն, որ իսկապես մենք կկառուցենք սոցիալական պետություն։ Տասնյակ երկրներ կան, որոնք արտաքին վտանգներ և տարածքային վեճեր չունեն, օրինակ՝ Հայիթին կամ Սոմալին, բայց այնտեղ խայտառակ վիճակ է, և դեռ պետություններ են կոչվում։ Երկու իրարամերժ մոտեցում կա՝ մինչև Արցախի հարցը չլուծվի՝ մենք որևէ բանի չենք հասնի, և երկրորդ՝ Արցախը մեզ չի խանգարում ինչ-որ խնդիրներ լուծել և ապահովել առաջընթաց, բայց չի ապահովում։ Ինչո՞վ պետք է զբաղվի կառավարությունը, եթե Արցախի հարցը լուծված լինի։
Սպարտակ Սեյրանյան.- Քննարկումը շատ ճիշտ հարցադրումներով է՝ այն իմաստով, թե ինչից է պետք սկսել։ Հայաստանում լավ, թարմ մտքեր արտահայտողների ոչ պակաս ունենք, ոչ էլ այդ մտքերը տառապում են պրովինցիալիզմով։ Խնդիրը հետևյալն է. մեզ մոտ կարծես կան կլաստերներ, որոնք պետք է ակումուլյացնեն գաղափարները, բայց գաղափարների ակումուլյացման հարթակներ գոյություն չունեն։
Եթե մենք խոսում ենք դասական իմաստով քաղաքական ուժերի մասին, դիտարկենք Եվրոպան. բոլոր քաղաքական գաղափարները սկզբում դրսևորվել են՝ որպես մշակութային գաղափարներ, դրանք մշակութային կոդեր են եղել (գրական ստեղծագործություն, կերպարվեստ, երաժշտություն և այլն), անուհետև դրանք մեկ աստիճանով բարձրացել են՝ փիլիսոփայական տեսություններ, հետո դարձել են քաղաքական տեսություններ։ Հայ իրականության մեջ ակնկալել, որ միայն քաղաքական ուժերը քաղաքական նոր պրոդուկտ կտան՝ ոչ միայն միամտություն է, այլ նման բան բացառվում է, որովհետև աշխարհում չի եղել։ Մեր հայկական բացառիկությամբ ինքներս մեզ ծուղակի մեջ չգցենք… Չի կարող քաղաքական ուժերի մեջ առաջանալ նոր իդեա, եթե այն արտադրող հասարակական շերտեր չկան։
Ցավոք, մեր հանրության մեջ ամենամեծ դիֆիցիտը նման ֆորմատներով քննարկումներրի դաշտերն են. այն ուղեղի կենտրոնների բանավեճերն ու քննարկումնեը, որտեղից շահագրգիռ քաղաքական ուժերը պետք է նոր գաղափարներ և այնպիսի օրակարգեր քաղեն, որոնք ոչ թե տվյալ կուսակցության գաղափարախոսությանն են վերաբերում, այլ տվյալ երկրի, տվյալ համակարգի առջև կանգնած խնդիրներին։
Մեզ մոտ ամբողջ խնդիրն այն է, որ պատասխաններ չունենք, որովհետև հարցերը չենք ձևակերպում։ Մաթեմատիկոսները շատ լավ են ասում՝ եթե ակնկալում ես, որ ես քեզ ճշմարիտ պատասխան տամ, ապա հարցդ կոռեկտ ձևակերպիր։ Մեզ մոտ օրակարգերը, որոնց արդյունքում ակնկալում ենք բանավեճ, քննարկում, ծրագրի առաջացում, հարցադրումն ինքնին կոռեկտ չէ, որովհետև մենք ուզում ենք պատճենել սինգապուրյան փորձը, կամ Ֆրանսիայի, Ռուսաստանի փորձը, և այլն։ Ասում ենք, որ մենք սովորող ազգ ենք. մի քիչ վերապահումով եմ մոտենում։
Մենք կրկնօրինակման վրա ավելի մեծ շեշտադրում ենք կատարում, քան սովորելու վրա, որովհետև, եթե սովորելու հակում ունենայինք, պարտադիր չէ՝ Սինգապուրի փորձն ուսումնասիրեինք, Հայաստանի պատմության փորձն էլ բազմաթիվ նման օրինակներ ունի։ Եթե մենք խոսում ենք պրոբլեմներից, ապա պետք է հասկանանք, որ գոյություն չունեն ոլորտային խնդիրներ։ Եթե սա համակարգ է, ուրեմն՝ պրոբլեմը համակարգային է։ Համակարգային պրոբլեմի լուծումը չի ենթադրում մի ուղղությամբ լուծում, այլ նշանակում է՝ ամբողջ ֆրոնտով, ամբողջ համակարգի ուղղությամբ պրոբլեմների լուծում։
Առիթ ունեցել եմ ասելու, հիմա էլ կրկնեմ՝ մենք պարբերաբար ամեն ընտրությունից հետո, ամեն նոր կառավարության նշանակումից հետո համակարգչի կոճակը սեղմելով՝ ուզում ենք ռեստարտ անել։ Է՜ լավ, ինչքա՞ն կարելի է անել, ֆորմատ է պետք անել ընդամենը, որովհետև այդ ֆորմատը նշանակում է՝ ամենամեծ դիֆիցիտի վերացումը՝ նոր գաղափարներ, նոր մոտեցումներ, նոր մտածողություն։ Մինչև այդ նոր մոտեցումը, նոր մտածողությունը և համապատասխան այդ մտածողությամբ կադրերի, ստեղծագործությամբ մոտեցումով մարդկանց (անկախ նրանից՝ կոշի՞կ են կարում, թե՞ քաղաքական ծրագիր են առաջարկում) կրիտիկական զանգված չգոյանա, մենք անընդհատ նույն խնդիրն ենք ունենալու։
Ընտրություններից հետո ով ինչ հռետորաբանությամբ մասնակցել է քաղաքական պայքարին, ով էլ գա՝ ունենալու է նույն հիմնախնդիրները, նույն պրոբլեմները, և այդ պրոբլեմների լուծումը միայն մեկ քաղաքական ուժի մոտեցումների խնդիր չէ։ Ցավոք, Հայաստանում չկա այն ընկալումը, որ հաղթում է քաղաքական ուժը, ձևավորում է իշխանություն, բայց դրանից հետո ինքը պետք է հենվի ամբողջ դաշտի առաջարկների ամբողջ փաթեթի վրա։
Շատ ճիշտ ասվեց՝ ամենակարևոր հանգամանքը կայունությունն է, և այս իմաստով է կարևորվում հայաստանյան քաղաքական դիսկուրսի մեջ արցախյան հարցի լուծված-չլուծված լինելու հարցը, որովհետև, ի վերջո, չընկնենք գաղափարական մեծ կլաստերների հետևից, յուրաքանչյուր փոքր օրգանիզմ, լինի՝ ընտանիք, պետություն, հասարակություն, ունի լուծելու հետևյալ խնդիրները՝ անվտանգություն, զարգացում։ Հայաստանում այս հիմնախնդիրներն իրար հետ փոխկապակցված են, մեկը մյուսին է պայմանավորում, և եթե մենք անվտանգության խնդիրն ենք լուծում, ապա ինչ քաղաքական ուժ էլ գա՝ այդ խնդրի առաջ պետք է կանգնի։
Եթե պատկերացնենք, որ այդ անվտանգության խնդիրն արդեն իսկ լուծված է, ու այդ դիսկուրսը դուրս բերենք, դրանից հետո առաջանում է մի բան՝ զարգացում։ Ինչպիսի՞ զարգացում. էվոլյուցիոն այն զարգացումը՝ կաթիլ-կաթիլ, և այլն, այդ տրամաբանությամբ չի բացառվում, որ 2890 թվականին մենք մեր զարգացման այս տեմպերով հասնենք այն մակարդակին, որում այսօր գտնվում են Սկանդինավյան երկրները։ Բայց դա մեզ որևէ բան չի ապահովելու։ Հայաստանի զարգացման փուլերը գոնե վերջին 2000 տարվա պատմության մեջ, համընկել են այն շրջանի հետ, երբ Հայաստանում քննարկվող օրակարգերը եղել են համամարդկային օրակարգեր։ Այսինքն՝ այդ պահին աշխարհի միտքն ի՞նչ խնդրի շուրջ է մտածել, նույն բանը մտածել են նաև Հայաստանում, և այն լուծումը, որը դու գտել ես, ապահովել է քո քաղաքակրթական թռիչքը։
Այսօր Հայաստանին պետք են նման քննարկումներ, պետք է ոչ թե խնդիրը նեղացնել, տեղայնացնել, այսօրվա մաքսիմում 3 օրվա ծրագրերի մասին մտածել, որովհետև այն հասարակությունը, որը չունի պատկերացում, զարգացման առաջընթաց, այդտեղ միտքը, արժեքը, բոլորը կորչում են։ Նման խնդիրներ դնել, նշանակում է՝ մի կարևոր համակարգի առջև կանգնել. եթե կայունության մասին ենք խոսում՝ որպես զարգացման գրավական, ապա կայուն են այն համակարգերը, որոնք արտաքին ազդակների բազմազանությանն ունեն ներքին պատասխանների բազմազանություն։ Մեր հասարակությունը, որքան էլ սոցիալական առումով դիվերսիֆիկացված կարելի է դիտել, մտավոր, մտածելու ունակության, վեկտորների առումով… իմ գործընկերն առաջարկում է՝ հստակեցնենք, դիրքավորվենք, ես ասում եմ՝ հիմա որևէ մի դիրքավորում սխալ է լինելու, պետք է ընդհակառակը՝ դա հանես քո միջից, ունենաս քո պատասխանների այնպիսի բազմազանություն, որը չպահանջի քեզնից՝ անպայման դիրքավորվել, որովհետև դիրքավորում՝ նշանակում է՝ տվյալ պահի քաղաքական կոնյունկտուրայից օգտվելու հմտություն, իսկ քանի որ կոնյունկտուրայի վրա ազդել չես կարող, ապա կարող է պարտադրված լինես տարվա մեջ 7 անգամ վերադիրքավորվել, որը կործանման է տանելու երկիրը։ Եթե խոսում ենք կայունության մասին, կայունության գրավականը բազմազանությունն է։ Մեր հասարակությունը բազմազանություն չունի իր մեջ։
Տիգրան Հակոբյան.- Ոչ միայն չունի, այլև թշնամությամբ է ընդունում բազմազանությունը։
Սպարտակ Սեյրանյան.- Ամբողջ աշխարհում քաղաքական էլիտաները սնվում են փորձագիտական էլիտաների գաղափարներից, ավելին, սադրում են փորձագիտական քննարկումներ, հստակ ինվեստիցիա են անում ծրագրեր արտադրողների վրա, որոնցից իրենք այդ մտքերը վերցնում են, բարձրացնում մեկ աստիճան վերև, քաղաքական ծրագրի տեսք են տալիս և լուծում։ Փոսի մեջ բոլորը նույն կերպ են հայտնվում, էքսկլյուզիվ է դուրս գալը։ Ինչո՞ւ ենք խոսում սինգապուրյան փորձի մասին, որովհետև դա սինգապուրցիների գտածն է։ Հայերս պետք է ուսումնասիրենք, բայց ոչ թե սինգապուրյան, կորեական կամ գերմանական ձևով դուրս գանք այդ փոսից, մենք կարող ենք դուրս գալ միայն հայկական տարբերակով։
Արամ Մեհրաբյան.- Պետք է ցանկություն ունենալ՝ դուրս գալ փոսից։
Սպարտակ Սեյրանյան.- Լրիվ համաձայն եմ, բայց մենք ի սկզբանե որոշեցինք, որ և՛ այդ ցանկությունն ունենք, և՛ այդ գիտակցություն ունենք, աշխարհն էլ մեզ չի խանգարում։ Եթե այդ իդեալական տարբերակը վերցնենք, ապա դա նշանակում է, որ քո դուրս գալն էքսկլյուզիվ պետք է լինի, դու ինքդ պետք է մշակես, որպեսզի կարողանաս իրոք դուրս գալ, իսկ այդ էքսկլյուզիվության ամբողջ ռեսուրսը մենք ունենք։ Աղասի Թադևոսյանի հետ լրիվ համաձայն եմ՝ կամ զսպանակը չի դիմանալու՝ կոտրվելու է, կամ Նյուտոնի երրորդ օրենքին համարժեք՝ նույն ուժգնությամբ հետ է բացվելու։ Մենք փոքր երկիր ենք, հսկայական երկիր չենք, որտեղ, պատկերացրեք՝ մեծ լճի մեջ մի քար ես գցում, մինչև ալիքները հասնեն ափին, լռում են։ Սա մի փոքր լողավազան է, որի մեջ եթե քար գցես, կարող է ջուրը միջից թափվել, ինքն էլ՝ շուռ գա։
Դրա համար ես այստեղ փորձարարական մոտեցումների կողմնակից չեմ, կողմնակից եմ ոչ թե «կամ-կամ»-ի, այլ «և-և»-ի։ Երբ փորձում ես նոր մտածողությունը տեղայնացնել, բայց այդ մտածողությունն անպայմանորեն չես կապում հարվարդյան դիպլոմի հետ։ Երբ ասում ես՝ ժամանակակից մոտեցում, դա անպայմանորեն չես կապում նրա հետ, որ մարդը սեղան է ասում, դու էլ՝ table, ընդ որում՝ օքսֆորդյան ակցենտով։ Այսինքն՝ ձևական կլիշեներից վերանանք, և մարդիկ, ովքեր կարող են գաղափարներ արտադրել՝ անկախ իրենց քաղաքական հայացքներից և մոտեցումներից, որովհետև կարող են տարբեր քաղաքական ուժեր լինել Հայաստանում, տարբեր մոտեցումներ ունենալ, ինքս էլ՝ որպես մեկ ուժի ներկայացուցիչ, տարբեր մոտեցումներ և գնահատականներ կարող եմ ունենալ, բայց ես ներքին համոզմունք ունեմ, որ նրանք բոլորը ոչ պակաս հայրենասերներ են և ունեն իրենց մոտեցումները։
Հետևաբար՝ պետք է մի հարթակ գտնել՝ անկախ նրանից, որ քաղաքական ուժն է հաղթել, երկխոսության, հասարակական, քաղաքական դաշտում մուտքագրել բոլոր հնարավոր առաջարկները և կազմել զարգացման առաջընթացի ծրագիր։ Քանի դեռ այս հարցադրումը չկա, ինչպիսի կառավարություն էլ գա, ինչ մեթոդաբանությամբ, ինչ կադրային բազայով էլ գա, եթե խնդրի լուծման մեթոդաբանությունը որոշված չէ, հարցադրումները կոռեկտ չեն արված, ապա ամեն ինչ կախվածության մեջ է լինելու կոնկրետ անձից։ Այստեղ արդեն աշխատելու է հայկական ֆենոմենը։
Հայաստանը դարեր շարունակ գտնվել է համաշխարհային քաղաքակրթական մի տարածաշրջանում, որը քաղաքակրթական, էթնոքաղաքական, արժեհամակարգային մեծ կլաստերների հատման կետն է, որտեղ քաղաքակրթական արժեքներ արտադրող հանրույթը կարող է շահել։ Հայաստանի պատմական զարգացման փուլերը՝ Ոսկե դար, Արծաթե դար և այլն, այն փուլերում են եղել, երբ այս տարածաշրջանի վրա պետական միավորումը կատարել է քաղաքակրթական գործառույթ։ Եթե Հայաստանն այսօր վերագտնի քաղաքակրթական իր գործառույթը, կվերանա այդ պարտադրանքից էլ՝ անպայմանորեն որևէ ռազմաքաղաքական բլոկի անդամակցել։
Այսինքն՝ դու կկատարես այնպիսի մի դերակատարում, որից բոլորը կարող են օգտվել, բայց ամենաշատը կօգտվես դու։ Եվ սրա կարիքն ունեն բոլորը, որովհետև չկա մի խաղացող, որը բոլորի համար կդառնար այն կամրջակը։ Վրացիները փորձում են այդ դերը կատարել, բայց չեն կարողանում ոչ թե՝ նրա համար, որ իրենք բաշարող չեն, այլ՝ դա իրենց ֆունկցիան չէ։ Չի կարող մի էթնո-քաղաքական միջավայր իրեն վերագրել մի ֆունկցիա ու կատարել, եթե դա իրենը չէ։
Այդ ֆունկցիան այս տարածաշրջանում պատմականորեն կատարել է այս պետությունն ու այս ժողովուրդը։ Այն էլիտաները, որոնք այդ գործառույթը վերցրել են իրենց վրա և իրականացրել են, իրենք են եղել պետությունը։ Հիմա հայաստանյան իրավիճակում 70-ականներին կոշկակարն էլ էր քաղաքակրթական արժեք արտադրող, որովհետև ինքն էլ էր մարդուն բան սովորեցնում։ Այսօր, ցավոք, ոչ միայն այդ ներքևի հարթությունում, տարբեր հարթություններում կան անհայտ կղզյակներ, անհատներ, խմբեր, բայց գործառույթ իրականացնող ինստիտուտ չկա, որովհետև մի կողմից՝ պարտադրանք չկա, մյուս կողմից՝ պահանջարկ չկա։
Տիգրան Հակոբյան.- Պարզ է, որ այդ հայեցակարգը պետք է մշակեն էլիտաները՝ հիմնվելով ժողովրդի պատկերացումների, պահանջների, կարծրատիպերի, պատմության վրա: Ես նման մի բան եմ պատկերացնում, եթե վաղը ոսկե ձկնիկը գա և այդ հավաքական հայությանը հարցնի՝ «ի՞նչ եք դուք ուզում», ու այդ հավաքական հայությունը, ելնելով իր պատկերացումներից, կարծրատիպերից, մի իռացիոնալ պահանջ դնի, ասի՝ «ես ուզում եմ հողերի վերադարձ»… Հողերը կվերադարձվեն, ու մենք կմնանք հետամնաց, կոռումպացված, ընդհանուր տեսլական չունեցող, ոչ մրցունակ պետություն: Այդ առումով՝ էլիտաները նաև նրանք են, որոնք կարողանում են գնալ հակառակ ժողովրդի պատկերացումների, պահանջների, իղձերի, երազանքների: Միգուցե Հայաստանում իսկապես այդ էլիտաները, որոնք ձևավորվել կամ պետք է ձևավորվեն, եթե չգործեն ժողովրդի պատկերացումների դեմ, նրանք որևէ հաջողության չհասնեն: Ի՞նչ հայեցակարգ պետք է ձևավորի էլիտան, որը վաղը կամ մյուս օրը պետք է իշխի Հայաստանում՝ հիմնվի՞ ժողովրդի պահանջների վրա, թե՞ գործի ի հեճուկս ժողովրդի պահանջների և պատկերացումների:
Վահագն Վարդանյան.- Նախորդ հարցադրման հետ կապված ավելացում կատարեմ. ասում էիք՝ եթե այնպես լինի, որ մեր ազգի կարևորագույն խնդիրներից մեկը՝ Արցախի հարցը, լուծվի, դրան կարելի է ավելացնել նույն հողերի կամ Ցեղասպանության ճանաչման հարցը: Եթե այդպես պատկերացնենք, նշանակո՞ւմ է, որ դա մեր ազգի պատմության վերջն է, որ մեր ամբողջ պատմությունը հիմնված է այդ խնդիրների վրա: Եթե պատկերացնենք, որ այդ խնդիրները լուծված են, մենք պատրա՞ստ ենք դրան: Դա նշանակում է՝ պատմության ամբողջ վեկտորը փոփոխվում է:
Նաև հարց բարձրացվեց, թե մենք ի՞նչ ենք ուզում, մեր զարգացման ուղղությունն ինչպե՞ս ենք պատկերացնում: Կոնկրետ հիմա նախընտրական փուլ է, ինքնանպատակ չեն ընտրությունները, ընտրությունները միջոց են: Այստեղ մի շատ տարօրինակ ընտրապայքար է գնում: Մեծամասամբ ասվում է այն, ինչ մարդիկ ուզում են լսել, դա մեր հեռուստատեսության սերիալների նման մի բան է, ներկայացվում է մի բան, որը զանգվածները հեշտ ընկալում են: Եթե մենք խոսում ենք նրա մասին, թե ինչ զարգացում է մեզ անհրաժեշտ, մենք ունե՞նք բավական ամբիցիա՝ այդ զարգացումն ակնկալելու կամ այդ զարգացմանը ձգտելու համար: Մենք անընդհատ համեմատվում ենք՝ մենք 105-րդն ենք, մեր հարևանը 106-ն է, մյուսը՝ 107-ն է…
Դարձյալ չիդեալականացնենք որևէ մեկ այլ երկիր: Խոսք եղավ Սինգապուրի մասին, ես կարող եմ ասել՝ եթե Սինգապուրն աշխարհում ինչ-որ ցուցանիշով 6-րդն է, նա չի համեմատվում իր անմիջական հարևանների հետ, որոնք 97-ն են, իրենք համեմատվում են իրենց հետ նախկինում, համեմատությունն արդյունավետ է, եթե դու համեմատվում ես ինքդ քո հետ, նախկինում ունեցած ցուցանիշների հետ: Նշեցիք, որ մենք շատ բաների թշնամաբար ենք վերաբերվում. ինչպե՞ս կարող ենք ցանկացած տարբեր բանի հանդեպ այդ անհանդուրժողականությունը փոխել, ուղղությունն ավելի ճիշտ օգտագործել, թերությունն առավելություն դարձնել, ինչպե՞ս կարող են նույն էլիտաները դա ներկայացնել, քանի որ երկրում մի մեծ բացասական փոփոխություն է նկատվում, մարդիկ ավելի կատեգորիկ են դառնում, այդ տարբերություններն ընկալելու վերաբերյալ դիրքորոշումը դառնում է ավելի ընդգծված, կատեգորիկ, թշնամական, եթե դու այս կողմից չես, ուրեմն՝ թշնամի ես, ու կարծում եմ՝ մենք մի շատ մեծ աշխարհագրական խնդիր ունենք, մենք չենք հասկանում մեր գտնվելու տեղը, թե որ քաղաքակրթության մասն ենք կազմում:
Դա ևս կարելի է օգտագործել՝ որպես առավելություն, քանի որ մենք եզակի երկրներից ենք, որ գտնվում ենք երեք աշխարհամասի տարածքում՝ Եվրոպական, Մերձավոր Արևելքի և Ասիական: Մեր աշխարհագրական դիրքը որքանո՞վ ենք ճիշտ օգտագործում: Մենք մեր այդ եզակիությամբ էլ կարող ենք ներկայանալ աշխարհին՝ չփորձելով կպնել մեկ այլ տարածաշրջանի: Մենք ունենք մի շատ մեծ առավելություն, որը շատ վատ ենք օգտագործում կամ ընդհանրապես չենք օգտագործում: Մեր երկրի գտնվելու տարածքից շատ ավելի մեծ տարածք կոչվում է մեր ազգի անունով՝ դա Հայկական բարձրավանդակն է: Մենք այդ հնարավորությունից չենք օգտվում, չենք կարողանում դա ճիշտ ներկայացնել:
Մենք Հայկական բարձրավանդակը մեր երկրի բրենդավորման տեսանկյունից բաց ենք թողնում, գնում-կպնում ենք մեկ այլ քաղաքակրթության, որը մեր քաղաքակրթությունը չէ: Իմ հիմնական հարցադրումն այսպիսին կլինի՝ որպես Ձեր հարցի շարունակություն՝ մենք ի՞նչ աստիճանի ենք պատրաստ, կամ ի՞նչ աստիճան ամբիցիա ունենք՝ զարգացնելու համար մեր երկիրը: Մենք նաև մոռանում ենք, որ համաշխարհային ազգ ենք: Ընդամենը երկու ազգի է բնորոշ համաշխարհային ազգ հասկացողությունը՝ մենք և հրեաները: Ի տարբերություն նրանց՝ մենք չենք կարողանում սփյուռքը լիարժեք ներգրավել, որպեսզի նպաստեն մեր ներդրումների աճին, բնակչության թվի աճին:
Տիգրան Հակոբյան.- Շատ լավ բան ասացիք՝ այս ազգն արդյոք ունի՞ այդ ամբիցիաները: Կարծում եմ՝ չունի, որովհետև չի կարող ունենալ ամբիցիաներ մի ազգ, որի զգալի տոկոսը դեմ չէ միանալ այլ ազգի, չի կարող ունենալ ամբիցիաներ մի ազգ, որն արտագաղթի նման տեմպեր ունի, այսինքն՝ տարբեր ցուցանիշներ ցույց են տալիս, որ հայ ազգն ամբիցիաներ չունի: Իսրայելն իրեն որևէ անգամ չի կոչում համաշխարհային ազգ, բայց մեծագույն հաջողությունների է հասել, բայց 1991 թվականից այդ թեզը գցեցին այստեղ, որը մեզ որևէ բան չի տալիս: Որքանո՞վ են էլիտաներն ինքնուրույն այդ ամբիցիաները ձևավորելու և ազգին պարտադրելու, որովհետև հաջորդ կառավարությունը պետք է ձևավորված լինի հենց այդ էլիտաներից: Մի մեջբերում անեմ, վերջերս կարդացի, որ Ճապոնիայում ուսումնական տարին սկսվում է ապրիլի մեկին, որովհետև սակուրան է ծաղկում, և առաջին դասը միշտ գեղեցկության, մշակույթի, բարության, երկիրը ճանաչելու և սիրելու դասն է: Պետք է ձևավորվի մի էլիտա, որը կպարտադրի այս միջին հասարակությանն այն ամբիցիաները, որն այսօր ժողովուրդը չունի:
Սպարտակ Սեյրանյան.- Մենք, չգիտես ինչու, մտածում ենք, որ հայրենասիրության դրսևորում չի լինի, կամ մի քիչ վնասած կլինենք հայրենասիրությանը, եթե ասենք հետևյալ նախադասությունը՝ ժողովուրդը ո՛չ այբուբեն է ստեղծում, ո՛չ շարական է ստեղծում, ո՛չ խաչքար է ստեղծում, ո՛չ տեսլական, ոչ՛ գաղափարախոսություն, ո՛չ էլ անկախություն: Այս բոլորը ստեղծում են էլիտաները: Էլիտան ժողովրդին կա՛մ կարողանում է համոզել, կա՛մ պարտադրել: Երանի, որ մեր այն էլիտաները, որ ձևավորվելու են, կարողանան համոզել, բայց եթե այլ ելք չկա, այդ էլիտաները գաղափարները, տեսլականը պետք է պարտադրեն, որովհետև հաջողության հասնում են այն երկրներում, որտեղ էլիտաները պարտադրում են երբեմն նաև ամենաբիրտ, ամենադաժան մեթոդներով:
Արամ Մեհրաբյան.- Եթե փոքր-ինչ այլաբանորեն նայենք էլիտային, եթե մարդակերպության սկզբունքով նայենք պետությանը, հասկանալի է՝ մարդու օրգանիզմում ով է ստանձնում երազելու, ստեղծելու հրամաններ տալու մասը: Հանդգնել մտածել, որ, ասենք, ձեռքը կամ ոտքը կարող են խնդիր դնել ինքնաճանաչողության, դժվար է: Մեզ համար դեռևս հստակ չէ՝ մեր պետությունը մարդակե՞րպ է, թե՞ ոչ, կամ ո՞ր օրգաններն են իրենց գլխի տեղ դրել, ու այս խառնաշփոթը դեռևս ճշտումների կարիք ունի:
Անհանդուրժողականության հարցը, որ Վահագնը բարձրացրեց, կարծում եմ, ավելի շատ կապ ունի վախի հետ, մանավանդ, ապագայի հետ կապված վախի հետ: Այն դեպքում, երբ նույնիսկ անցյալն է ստեղծվում, արարվում, որպեսզի հումք դառնա ապագայի համար, մենք վախ ունենք, որովհետև անցյալը մենք ընկալում ենք շատ կլիշեներով ու դարձնում ենք շիրմաքար, փակում ենք այն դուռը, որ մեզ բերում է ինքնաճանաչման, մենք փորձ չենք անում ինքնաճանաչման, մենք ապրում ենք կլիշեներով, ստանդարտ մտքերով: Հանդգնել ճանաչել սա, երևի ոչ միայն՝ հայերի, այլ՝ ընդհանրապես անհատի խնդիրն է: Նույնը վերաբերում է պետությանը՝ ի՞նչ ենք ուզում:
Դա ամենակարևոր հարցն է, անգամ այսօրվա քաղաքական շփոթն ինձ այդ մի հարցում չի կարողանում համոզել՝ ի՞նչ եք ուզում դուք, արդյոք իմ և ձեր ցանկություններն ինչ-որ մի կետում հատվո՞ւմ են, թե՞ ոչ: Որովհետև այսօր տեղի է ունենում երկու զուգահեռ աշխարհների ընթացք՝ քաղաքական և քաղաքակրթական կամ մշակութային, որոնց ցիկլերը տարբեր են: Քաղաքականը կարող է լինել 4 տարին մեկ, 5 տարին մեկ, քաղաքակրթական ցիկլերը շատ երկար տևող ցիկլեր են, ու այդտեղ այլ որակական հատկանիշներ են պետք, որպեսզի դու կարողանաս պատկերացնել՝ 50 տարի, 100 տարի, 150 տարի, 200 տարի, և այսօրվա քո գործողություններից է կախված, թե ինչ կունենանք 100 տարի հետո, 1000 տարի հետո, 5000 տարի հետո, և չպետք է վախենանք նման ժամկետների մասին մտածել:
Որքան կարճաժամկետ ես դնում խնդիրները, այնքան դրանք ավելի դժվար է լուծելը, որովհետև մարդը երբեք չի կարող քայլել, եթե անընդհատ ոտքերի առաջ է նայում: Այսինքն՝ մեր քաղաքական, մշակութային կարճատեսությունն ամենամեծ խոչընդոտներից մեկն է, իսկ երկարաժամկետ տեսողություն ձևավորելու համար խորը մշակութային պրոցեսներ են անհրաժեշտ: Դրա համար շատ հաճախ դու փակում ես քաղաքական դիսկուրսի դուռը, որովհետև այնտեղ դու անելիք չունես: Դու չես ուզում քո էներգիան, ռեսուրսները մսխես այդ ամենի մեջ:
Տիգրան Հակոբյան.- Բայց եթե չես մսխում, ապա չես սնուցում այդ քաղաքական էլիտաները, որոնք, ի վերջո, որոշումներ պետք է ընդունեն:
Արամ Մեհրաբյան.- Համաձայն եմ, բայց այդ զարգացման փորձը մշակութային հարթությունից պետք է գա՝ սնուցի քաղաքական դաշտը: Իհարկե, հարցս նաև Աղասուն է վերաբերում, թե այդ «վերև-ներքև» ասվածն ինչպես է, թե՞ ավազի ժամացույցի նման՝ իրենք անընդհատ պտտվում են, այդ վերևը և ներքևը որտե՞ղ են: Համաձայն եմ Սպարտակի հետ, որ պատմական բարեբախտություն է՝ հայտնվել այս տարածքում, ունենալ պետություն, և այս գիտակցումով պետք է մոտենալ այս խնդիրներին: Մենք երբեմն շատ հավաքական հասկացություններով ենք խոսում՝ եկեղեցի, պետություն, բայց շատ կոնկրետ մարդու խնդիր գոյություն ունի՝ երեկվա համեմատ ես ինքս ավելի լա՞վն եմ այսօր, թե՞ ոչ, ավելի իմաստո՞ւն դարձա, գեղեցիկը սկսեցի ավելի լա՞վ ընկալել: Եթե այս հարցն անհատական մակարդակով չի դրվում, նշանակում է՝ ես փակել եմ դուռը հասկանալու, թե ինչ է ընդհանրապես տեղի ունենում:
Ես վերջերս խուսափում եմ ընդհանրապես հավաքական հասկացություններով բնութագրել ինչ-որ մի երևույթ, որովհետև գործ ունենք շատ կոնկրետ մարդկանց հետ: Աղասու ասած՝ երբ մարդիկ այդ փոքրիկ խմբերով կգան ինչ-որ ընդհանրական կետերի, որոնց շուրջ կունենան համոզմունք, այդ ժամանակ այդ բյուրեղացման պրոցեսը կսկսի ավելի ընդհանրանալ, ու այստեղ շատ կարևոր է, որ սերունդների միջև այդ նյութափոխանակությունն ավելի արագ կարողանանք անել, այդ դիալոգը տեղի կունենա:
Տիգրան Հակոբյան.- Պարոն Մարգարյան, կփորձե՞ք այս բոլոր մշակութային, փիլիսոփայական, մարդասիրական ուղերձներին քաղաքական փաթեթավորում տալ:
Լևոն Մարգարյան.- Իսլամական պետության հետ կապված քննարկումներում քրիստոնեական քաղաքակրթության վերանայման ինչ-որ տենդենցներ էին նկատվում, մենք, փաստորեն, Արևելքում միակ քրիստոնեական պետությունն ենք, բայց մենք այս հարցում ևս փորձեցինք որևէ դերակատարում չունենալ՝ անշառ մնալու սկզբունքով: Երբ ես ասում եմ՝ դիրքորոշում, ես նկատի չունեմ՝ մենք ԵՄ ենք գնո՞ւմ, թե՞ ԵԱՏՄ, խոսքը հենց այսպիսի դիրքորոշումների մասին է, մենք ինչ-որ ձևով դիրքավորվելո՞ւ ենք, թե՞ ոչ, մենք մինչ այժմ որևէ կերպ չենք դիրքավորվել: Այս իմաստով՝ մենք կրկին տեսանք մեր էլիտայի անգործությունը: Ուզում եմ մյուս հարցին անդրադառնալ, որ տվեցիք՝ իղձերի հետ կապված: Մենք այստեղ հավի և ձվի պատմության մեջ ենք ընկնում, որովհետև ինչպե՞ս են ձևավորվում այդ ժողովուրդների իղձերը, իրենք օդից չեն ձևավորվում, գալիս է ինչ-որ քաղաքական ուժ, սնում է ինչ-որ ակնկալիքներով, թողնում-գնում է, այդ իղձերը մնում են:
Տիգրան Հակոբյան.- Տասնյակ քաղաքական ուժեր են փոխվել, նկատի ունեմ նաև Սովետական իշխանությունների ժամանակ, բայց այդ հողերի հարցը, «ծովից ծով Հայաստանի» տեսլականը չի մեռնում, ապրում է: Այսինքն՝ այնքան խորքային է, որ ներկա քաղաքական էլիտաների հետ որևէ կապ չունի: Իմ մտավախությունը դա էլ է, որ այդ բազային պահանջմունքը թելադրի էլիտաներին՝ ոսկե ձկնիկից պահանջեն այն, ինչ այսօր Հայաստանին իսկապես պետք չէ:
Լևոն Մարգարյան.- Հաշվետվողականության պակասը մի դրական էֆեկտ ունի, որ երբեմն էլիտաներն անգործունակ լինելով հանդերձ՝ հաճախ ավելի ռացիոնալ և պրագմատիկ են լինում ռեալ պոլիտիկի մեջ, քան հասարակությունը: Գալով նրան, թե ժողովուրդ-էլիտայի մեջ եղած դատարակությունն ինչպե՞ս պետք է լցնենք, ինչպես պարոն Սեյրանյանն ասաց, էլիտան կա՛մ պետք է համոզի, կա՛մ պետք է պարտադրի: Մենք տեսնում ենք, որ չեն էլ փորձում համոզել: Հայաստանում տեսնում ենք՝ մեր էլիտան ո՛չ համոզում, ո՛չ պարտադրում է, այլ օգտագործելով, չարաշահելով հասարակության թուլությունները՝ դրանք ընդամենը փորձում է օգտագործել ինչ-որ շահի խնդիրներ լուծելու համար՝ նույնիսկ չմտածելով, թե դա հետագայում ինչպես կարող է իր դեմ օգտագործվել:
Հուլիսյան դեպքերի ընթացքում մենք տեսնում ենք, որ հակաիշխանական դիսկուրսը լցված էր բավական ռադիկալ ազգայնական տեքստերով: Մենք նախկինում ունեցել ենք հակաիշխանական տարբեր դրսևորումներ՝ թե՛ քաղաքական, թե՛ քաղաքացիական, բայց իրենց մեջ այդքան շատ չի եղել ազգայնական դիսկուրսը: Նույնիսկ հաճախ իշխանությունը մեղադրվել է հենց ազգայնական լինելու մեջ: Իսկ այս անգամ մեղադրանքները լցված էին խիստ, ռադիկալ ազգայնական բովանդակությամբ: Ինչո՞ւ էր այսպես, որովհետև իշխանությունը շատ հաճախ ներքին, սոցիալական խնդիրներով օգտագործել էր քարոզչական հնարքներ՝ պաթոսով, ռազմահայրենասիրությամբ, կրթության միջոցով, մեդիայի միջոցով, փորձել էր այդ պահին լղոզել խնդիրը, բայց դա դարձել էր արդեն դիսկուրս, մտածողություն, ու մենք տեսանք, թե ինչպես հուլիսին դա շրջվեց իրենց դեմ:
Սպարտակ Սեյրանյան.- Հուլիսյան դեպքերը սիրուն գծած պրոյեկտ էր ու ո՛չ հասարակության ընկալման հետ կապ ուներ, ո՛չ էլ իշխանության և նրա բազմաթիվ մեղքերի: Դա սիրուն գծած պրոյեկտ էր՝ պատկերավոր ասած՝ «Կոկա-կոլան ծախելու» մեթոդաբանությամբ:
Լևոն Մարգարյան.- Ես չեմ խոսում բուն իրողության մասին, այլ դիսկուրսի մասին եմ խոսում: Դիսկուրսը, անկախ ամեն ինչից, կար, այն օդից չէր ծնվել, այսինքն՝ դա սնվել էր, ու դրա հիմնական ռեսուրսները գտնվում էին իշխանության ձեռքում: Այս առումով՝ կարծում եմ, որ մեր էլիտաները դեռևս պատրաստ չեն այս իմաստներն ընկալել, իրենք այսրոպեական խնդիրներ են լուծում:
Երբ ես խոսում եմ Ղարաբաղյան կոնֆլիկտից, խոսքը միայն Ադրբեջան-Հայաստան հարաբերությունների մասին չէ, ավելին, իմ կարծիքով՝ Ղարաբաղյան կոնֆլիկտն ավելի շատ հայ-ռուսական հարաբերությունների հարց է: Մենք այսօր իսկապես գտնվում ենք Ռուսաստանի շատ ծանր ճնշման ներքո, այդ ճնշումն իր էությունը փոխել է այս վերջին տարիներին՝ կախված Ռուսաստանում տեղի ունեցող քաղաքակրթական փոփոխություններից, և մենք չենք կարողանում շունչ քաշել, ինչ-որ բան ենք փորձում անել, այդ ճնշումը զգում ենք: Այս առումով՝ մեր էլիտան նաև շատ հաճախ տեխնիկապես ժամանակ և հնարավորություն չունի նստել և հեռուն նայել, որովհետև ինքն անընդհատ խնդիր ունի՝ այս րոպեի խնդիրներ լուծելու:
Աղասի Թադևոսյան.- Մի կարևոր շեշտադրում անեմ: Ես խոսեցի էլիտայի մասին և նկատեցի, որ քննարկման ընթացքում սկսեցինք տարաջատել էլիտան հասարակությունից, այնինչ ես ամենևին դա նկատի չեմ ունեցել: Ամենակարևոր խնդիրներից մեկն այն է, թե ինչպես է ձևավորվում այդ էլիտան, և մեր հասարակության ամենամեծ խնդիրը հենց այդ էլիտայի ձևավորման մեխանիզմների խնդիրներն են: Ըստ Լևոնի՝ էլիտաները հայտնվում են արտաքին տարբեր ուժերի ճնշման տակ. դա գալիս է հենց նրանից, որ մենք էլիտայի ձևավորման խնդիր ունենք: Էլիտան տարանջատված չէ հասարակությունից, իմ կարծիքով՝ էլիտան ցվրված է հասարակության մեջ, տարրալուծված է հասարակության մեջ, դա հասարակության ստեղծագործական ռեսուրսն է:
Էլիտայի ձևավորման ամենաէֆեկտիվ մեխանիզմն այն է, երբ հասարակությունը դնում է առողջ ֆիլտրեր, որն իր ստեղծագործական ներուժին օգնում է կոնսոլիդացվել և ֆունկցիոնալ դերակատարություն ստանալ հասարակության մեջ: Այդ դեպքում, որևէ արտաքին ուժ որևէ հնարավորություն չունի ճնշելու այդ էլիտային, որովհետև ինքն անընդհատ ցվրված է: Ինչո՞ւ է հեշտ հիմա ճնշել մեր էլիտային, որոհետև շատ փակ էլիտա է ու կոնկրետ տեղում էլ նստում է, հնարավոր է նրան անձնավորել, կանչել՝ ճնշել: Իսկ եթե ցվրված լինի հասարակության մեջ, այդ կոնկրետ շենքում նստած էլիտան ինքն է ճնշում նրանց:
Սեպտեմբերի 3-ին ժողովուրդը դուրս եկավ Բաղրամյան 26-ի առաջ և բողոքեց, թե ինչո՞ւ է Սերժ Սարգսյանն ինքնագլուխ գնացել՝ թուղթ ստորագրել, որ Հայաստանը մտնում է ԵՏՄ, ո՞վ է իրեն այդ լիազորությունը տվել, դա իր անձնական որոշումն է եղել, բայց մարդիկ կան, որ այլ կերպ են մտածում, ու այդ մարդիկ հենց այդ ցվրված էլիտաներն են: Ամենամեծ խնդիրներից մեկը մեր հասարակության մեջ հենց այն է, որ նա, ով այս պահին ունի կառավարման վարչական լծակ և տիրացել է այդ լծակներին, ինքը գործածում է էլիտայի ձևավորման հակաֆիլտրերի մեխանիզմը, և մենք տեսնում ենք, թե ինչպես են այդ էլիտաները ձևավորվում՝ թաղային կրիմինալներ, կրիմինալացած մարդիկ, որոնք իրենք փակել են հասարակության այդ ստեղծագործական ռեսուրսը դեպի վերև հոսելու և անընդհատ փոփոխվելու: Էլիտան հենց այն է, որ կարողանում է անընդհատ ներքևից հոսել վերև ու անընդհատ փոփոխվում է:
Մյուս խնդիրը, որ քիչ առաջ խոսում էինք, կապված արդեն աշխարհի հետ, թե ինչպե՞ս ենք մենք ինքներս մեզ նկարագրում, և ո՞վ է այդ նկարագրողը: Մենք ասում ենք, որ մենք լավ ազգ չենք, կեղտոտ ազգ ենք, դրանք ինքնանկարագրության դրսևորումներ են, ովքե՞ր են դա անում, որտեղի՞ց է դա իջնում ներքևներ ու տարածվում, ովքե՞ր են սրա շահագրգիռ կողմերը, ովքե՞ր են այն մարդիկ: Իմ կարծիքով՝ դրանք այսօրվա մոնոպոլ, խոշոր հարուստներն են, ովքեր նույնիսկ չեն հասկանում, որ այսօր այդ դերը կատարում են, որովհետև իրենք այսօր իրենց հարստության անվտանգության պահպանումը տեսնում են այլ երկրի՝ Ռուսաստանի հովանավորության մեջ, իրենք դա մեր մեջ չեն տեսնում, ու այդ իշխանական դիսկուրսները ցվրված են հասարակության ամենաներքևի շերտերի մեջ:
Հայաստանի շահը Ռուսաստանի թևի տակ մնալը չէ, միգուցե որպես գործընկեր՝ դու կարող ես նաև Ռուսաստանը դիտարկել: Դու պետք է կարողանաս ճիշտ կողմնորոշվել՝ արդյոք Ռուսաստանն այսօր ներդրումային դա՞շտ է, թե՞ ոչ: Եթե ներդրումային դաշտ չէ, ուրեմն՝ գաղութատիրական կենտրոն է քո համար: Եթե դու չես տեսնում այնտեղ ներդրումների հնարավորություն, ուրեմն պետք է զգուշանաս նրանից: Այս պատկերացումները՝ ինքդ քո մասին, աշխարհի մասին ու աշխարհում քո տեղի մասին՝ ձևակերպում են այդ էլիտաները, որոնք պարզապես այն մարդիկ են, որոնք ապրում են մեր մեջ:
Տիգրան Հակոբյան.- Պատկերացրեք, որ դուք ապրիլի 3-ից հետո ղեկավարելու եք կառավարությունը. շատ կարճ ասեք՝ ինչի՞ց կսկսեք ձեր գործունեությունը, պատկերացրեք Ձեզ վարչապետ, որը պետք է առաջին որոշումն ընդունի:
Սպարտակ Սեյրանյան.- Եթե վերամբարձ բառ չասեմ՝ կապ չունի՝ որ ոլորտից կսկսես առաջին քայլդ, ամենակարևորն արդարության հաստատումն է՝ ներքին, ներհասարակական արդարության, որովհետև ինչ գաղափար էլ ուզում ես առաջադրես, եթե նրա մեջ չկա արդարության տարր, դու չես կարող ոչինչ համոզել, համոզում է միայն արդարությունը:
Տիգրան Հակոբյան.- Իսկ արդարության դեֆիցիտի վերացումը կառավարության մեկ հրամանագրով հնարավո՞ր է:
Սպարտակ Սեյրանյան.- Ոչ, մեկ հրամանագրով հնարավոր չէ, որովհետև ամեն ոլորտի համար պետք է արդարության բանաձևը գտնես, եթե մենք, օրինակ, կրթության ոլորտի համար նպատակ ենք դնում, որ մարդիկ գիտելիքների ինչ-որ պաշար ունենան, ապա շատ ավելի ճիշտ է կրթական համակարգի առջև խնդիր դնել՝ մարդկային կապիտալի որակի բարձրացում:
Լևոն Մարգարյան.- Եթե ես դառնայի վարչապետ, բնականաբար, դառնալու էի կլաններից ինչ-որ մեկի ուժի ազդեցության աճի պատճառով, ու, բնականաբար, իմ առաջին քայլերից մեկը լինելու էր՝ հասկանալ, թե որ կլաններին եմ ճնշելու, ոնց եմ իմ կլանի շահերն առաջ տանելու: Կարծում եմ՝ հիմա պատկերացնել դրա մասին անհնար է, որովհետև մենք ունենք մի իրավիճակ, որը չի տարբերվում, ու վարչապետների փոփոխությունն այդ իրավիճակն է, մենք տարբեր կազուսներ ենք ունենում, քաղաքական էլիտան ինչ-որ բան չի համաձայնեցնում ինքն իր մեջ, վարչապետը դառնում է բուֆեր՝ մի դեպքում՝ ներքաղաքական, մյուս դեպքում՝ արտաքին հարաբերություններում, և փորձում ենք այդ բուֆերով ինչ-որ կլանների միջև հարաբերություններ պարզել, դրա համար կախված կլիներ, թե որ կլանով էի դառնալու վարչապետ, ըստ այդմ էլ կորոշեի՝ ինչպես դիրքավորվել, բայց դա լավագույն սցենարը չէ:
Տիգրան Հակոբյան.- Համարեք, որ կլաններ չկան, ու Դուք ազատ եք Ձեր որոշումների մեջ:
Լևոն Մարգարյան.- Կփորձեի հավաքել մարդկանց, ովքեր հումանիտար ոլորտի մասնագետներ են, ովքեր պատկերացնում են դաշտը ու պատրաստ են երկարաժամկետ մտնել մի հետազոտությունների փուլ, որպեսզի այս բոլոր խնդիրները, որոնց մասին մենք այսօր ընդհանուր խոսեցինք, ավելի մանրամասն հասկանան:
Արամ Մեհրաբյան.- Քանի որ զարգացած պետության իմ պատկերացումները կամ մոտեցումը միշտ կապված է ճշմարտության հետ, թե հասարակությունը ներքին ճշմարտության որքան պահանջ ունի, որպես վարչապետ՝ կներգրավեի այն մարդկանց, որպեսզի այդ էլիտաները գոնե ներթափանցեն այն տիրույթ, որտեղ 25 տարի և ավելի՝ դռները փակ են եղել այդ որակի մարդկանց համար, որոնք կգան՝ իրենց երևակայությամբ ու աշխատանքով կփոխեն, ու մենք մարդակերպության սկզբունքով՝ որպես պետություն, կունենանք այն առողջ օրգանիզմը, որը կլծվի ստեղծագործ, արարիչ և ինքնաարարիչ պրոցեսի մեջ:
Աղասի Թադևոսյան.- Առաջինը կստեղծեի կոռուպցիայի դեմ պայքարի վարչություն, որի մեջ կներգրավեի քաղաքացիական հասարակություն ներկայացնող ամենատարբեր ոլորտներից շատ մարդկանց: Այդ վարչությունն այնպես կստեղծեի, որ ինքը լիներ իդեալական մասնակցային և կատարյալ թափանցիկ: Դա պետք է չլիներ վրեժ լուծելու, սեփականաշնորհելու, սեփականությունից զրկելու վարչություն, որովհետև ես հասկանում եմ, որ կապիտալի կուտակումը երկար ճանապարհ է անցել, ու հիմա գնալ հետ ու գալ առաջ, նշանակում է՝ երկիրն ապակայունացնել: Այսինքն՝ այս կետից սկսած՝ կանխում ես բոլոր կոռուպցիոն գործողությունները երկրում: Երկրորդը՝ կանեի կրթական համակարգի արմատական բարեփոխում՝ բյուջեի ՀՆԱ-ի ամենամեծ հատկացումները կրթության և գիտության ոլորտին տալով: Երրորդ խնդիրն էլ՝ կկենտրոնացնեի հումանիտար միտքը, որովհետև դա պետք է սնուցի այդ երկու կարևոր խնդիրները։
Վահագն Վարդանյան.- Զարգացումը համարում եմ ոչ միայն տնտեսական, այլև հոգեբանական ֆենոմեն, ու կարծում եմ՝ մեր հասարակության մեջ կա լուրջ մտածելակերպի խնդիր: Կցանկանայի նախ մարդկանց առաջ մղել այն գաղափարը, որ վատ բան չէ ուրիշի փորձից սովորելը, հստակ տարանջատենք հպարտությունն ինքնահավանությունից: Որովհետև մենք շատ դեպքերում փորձում ենք ներկայանալ՝ որպես հպարտ, բայց դեպքեր են լինում, որ դա ուղղակի ինքնահավանություն է: Կոռուպցիայի դեմ պայքարի հարցում պետք է արմատական լինել: Ես կփորձեի դա տարրական, դպրոցական մակարդակից ներկայացնել, երեխաների հետ սկսել աշխատել, որովհետև դա ավելի արդյունավետ կլինի: Կփորձեի նաև առաջ մղել այն միտքը, որ, եթե սոցիալական աջակցություն չլինի, ապա կոռուպցիայի դեմ միայն դպրոցը, կառավարությունը չեն կարող պայքարել, պետք է երկուսը միասին անեն՝ թե՛ տունը, թե՛ պետությունը:
«Պրեսսինգ» ակումբի քննարկումների աջակիցն են «ԴԵՊՈՊ» Կառավարման ինստիտուտը և «Ազատ Ֆարմա» շվեյցարական ընկերությունը։
ԱՆԻ ՔԵՇԻՇՅԱՆ
ՌԱԶՄԻԿ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ
Լուսանկարները` «168 Ժամի»
