«Պոպուլի՞զմ, թե՞ իրատեսություն». Տնտեսական ի՞նչ փոփոխություններ են խոստանում կուսակցությունները

«168 Ժամին» կից գործող «Պրեսսինգ» ակումբի քննարկումների ընթացքում արծարծվում են մեր երկրին, հասարակությանը հուզող բազմաթիվ խորքային հարցեր։ Քննարկումների շարքի աջակիցներն են «ԴԵՊՈՊ» Կառավարման ինստիտուտը, «Ազատ Ֆարմա» ընկերությունը և «168 Ժամ» թերթը:

Այս շաբաթվա քննարկման թեման էր՝ խորհրդարանական ընտրություններում մասնակցող կուսակցությունների և դաշինքների տնտեսության զարգացման տեսլականները՝ «Պոպուլի՞զմ, թե՞ իրատեսություն»:

Քննարկման մասնակիցներն են՝ տնտեսագետ, «Հայկական վերածնունդ» կուսակցության տնտեսական հանձնաժողովի նախագահ Վիլեն Խաչատրյանը, ֆինանսիստ-հաշվապահ, «Ելք» դաշինքի անդամ Մանե Թանդիլյանը, տնտեսագիտության դոկտոր Աշոտ Եղիազարյանը («Ազատ դեմոկրատներ») և տնտեսագետ, «Ծառուկյան» դաշինքի անդամ Մեսրոպ Առաքելյանը:

Քննարկումը վարում է «168 Ժամ» թերթի տնտեսական մեկնաբան Բաբկեն Թունյանը:

Բաբկեն Թունյան.- Առաջարկում եմ սկսել այն հարցից, թե ընդհանրապես տնտեսական ծրագրերը որքանո՞վ են կարևորվում ընտրողների կողմից, որքանո՞վ են կարդացվում, ու ընդհանրապես, որքանո՞վ են այս ընտրական պրոցեսում ազդեցություն ունենում:

Մանե Թանդիլյան.- Թեման իսկապես կարևոր է, որովհետև, ինչպես Ձեր հարցադրումը ձևակերպեցիք՝ կարծես թե ծրագրերի կարևորությունն այդքան էլ չի երևում, առավել ևս՝ տնտեսական ծրագրերի, որովհետև մարդկանց լայն զանգվածին հասու չէ դրանց կապն իրենց ապրելակերպի հետ: Բնական է, որ դա պայմանավորված է նրանց սոցիալական պայմաններով, դժվար է բացատրել մարդկանց, թե տնտեսությունն ինչ կապ ունի իրենց առօրյա կյանքի հետ: Ես ֆինանսիստ-հաշվապահ եմ, և ինձ համար շատ ավելի առարկայական է մարդկանց ապրելակերպը՝ կապված իրենց եկամուտների օգտագործման ու սպառման հետ, որը, դուք կփաստեք, որ ուղղակի կապ ունի մեր տնտեսության աշխուժացման և զարգացման հետ: Ինչպիսի՞ն ենք մենք տեսնում Հայաստանի տնտեսական զարգացումը:

«Ելք» դաշինքը համարում է, որ Հայաստանի տնտեսական զարգացումը պետք է ուղղակիորեն կապել ՓՄՁ-ների, այսինքն՝ միջին խավի ընդլայնման հետ: Տնտեսության զարգացումը կապ ունի նրա հետ, թե որքանո՞վ են զարգացած ՓՄՁ-ները, և միջին դասի մարդն ինչպե՞ս է ապրում Հայաստանում, ինչպիսի աշխույժ տնտեսվարում կա մեր երկրում այդ պայմաններում: Մենք գիտենք, որ մեզ մոտ ծայրահեղ աղքատություն կամ հարստություն է, և սա, մեր խորին համոզմամբ, արդյունք է տնտեսական թերզարգացածության: Պատճառները տարբեր են. թե՛ արտաքին, թե՛ ներքին ռիսկեր և պատճառներ կան, բայց բոլորը կհամաձայնեն, որ այստեղ ներդրումների աուրա չկա, և քիչ ներդրումներն էլ հենց պատճառներից մեկն է, որ տնտեսությունը ծանր վիճակում է: Մենք նաև գիտենք, որ ներդրումների մասով կրճատումներ են տեղի ունեցել, քիչ ներդրումներ կան, ինչն էապես վնասում է մեր տնտեսությանը:

Բաբկեն Թունյան.- Պարոն Եղիազարյան, կոնկրետ ձեր ծրագիրն ամենածավալուններից մեկն է՝ եթե չեմ սխալվում՝ 130 կետից ավելի: Ձեր կարծիքով՝ մարդիկ դա ամբողջությամբ կարդո՞ւմ են, կամ ի՞նչ եք անում, որ մարդիկ հետաքրքրվեն դրանով, ընտրությունը ծրագրի՞ հիման վրա են կայացնելու, թե՞ ոչ:

Աշոտ Եղիազարյան.- Ներկայացվող ծրագիրը, իհարկե, ավելի համառոտ է, և բացի տնտեսական դրույթներից՝ իր մեջ ամփոփում է նաև այլ ոլորտներին առնչվող դրույթներ: Իհարկե, որ մեր վարչապետի թեկնածու Հրանտ Բագրատյանի տնտեսագիտական լաբորատորիան է մշակել, ներկայացվում է նաև առանձին փաթեթով՝ զուտ մեր ծրագրի տնտեսական բաղադրիչը, բայց ես կուզենայի այստեղ ավելացնել մի կարևոր պահ, որ վերադառնալով Ձեր նախորդ հարցին, թե կուսակցությունները տնտեսական ծրագրեր են քննարկում, առաջարկում են որոշակի հեռանկարներ ընտրողների համար, դա իսկապես այդպես է եղել նախորդ տարիների ընթացքում: Կուսակցությունների առաջարկների հիմնական մասը հենց տնտեսական բաղադրիչն է կազմել: Բայց մի բայց կա այստեղ. ընդհանուր առմամբ, ներկայացվող ծրագրերը սահմանափակ են եղել, այսինքն՝ սահմանափակվել են ներքաղաքական հարցերով, տնտեսությունն էլ դիտարկվել է ներքաղաքական հարցերի շրջանակում:

Սակայն, մենք գիտենք, որ տնտեսությունն անմիջական կապ ունի նաև արտաքին քաղաքականության հետ, այսինքն՝ տնտեսական քաղաքականության արտաքին բաղադրիչը միշտ բացակայել է: Այս առումով, ես կարծում եմ, որ մեր ներկայացրած ծրագիրն ուրույն է և տարբերվում է այսօր հրապարակում եղած ծրագրերից, որ ներկայացրել են կուսակցությունները: Ինչո՞վ է տարբերվում. արտաքին քաղաքական բաղադրիչը, արտաքին քաղաքական ուղղվածությունը շատ հստակ է: Մենք կարծում ենք, որ Հայաստանի տնտեսությունը զարգացման հեռանկարներ կարող է ունենալ Եվրամիության հետ, Եվրամիության տնտեսական տարածքին ինտեգրվելով:

Մենք գտնում ենք, որ օր առաջ պետք է Հայաստանը դուրս գա ԵՏՄ-ից, այսինքն՝ Հայաստանը ձերբազատվի այդ սահմանափակումներից, որովհետև դրանք Հայաստանի անմիջական ինքնիշխանությանն են վերաբերում: Եթե Հայաստանը չլինի ինքնիշխան պետություն, ապա չի կարող ինքնուրույն հարաբերությունների մեջ մտնել այլ գործընկերների հետ (ԵՄ, Իրան, ԱՄՆ): Այստեղ մենք ունենք սահմանափակումներ, ինչպես ունի կառավարությունը: Այսինքն՝ մնացած ծրագրերը, ըստ էության, կառավարության ծրագրերից չեն տարբերվում, մնացած ծրագրերը կարող են շատ լավ հնչել, խոստումներ տալ, և, ըստ էության, կրկնել մեկը մյուսին՝ բայց առանց հստակ քաղաքական ուղղվածության:

Բացի ԵՏՄ-ից դուրս գալը՝ մենք առաջարկում ենք նաև ազատ վիզային ռեժիմ ԵՄ-ի հետ, առաջարկում ենք՝ Իրանի հետ իրականացնել խոշոր տարածաշրջանային ծրագրեր: Մենք ԱՄՆ-ի հետ հարաբերությունները նոր մակարդակի ենք ուզում բարձրացնել: Այս ամենով, կարծում եմ, որ մեր ծրագիրը տարբերվում է մնացած ծրագրերից, և ծրագրի տնտեսական բաղադրիչը նույնպես այս առումով տարբերվում է: Ճիշտ է՝ ես բոլոր կուսակցությունների ծրագրերը չեմ տեսել, ինչքան գիտեմ՝ դրանք չեն էլ հրապարակվել, կան որոշակի դրույթներ, որոնք, չեմ կարծում՝ ամբողջական են: Իսկ մեր առաջարկած՝ Հրանտ Բագրատյանի կողմից մշակված ծրագիրն ամբողջական և համապարփակ փաստաթուղթ է, այսինքն՝ այստեղ բոլոր պարամետրերը պայմանավորված են մեկը մյուսով: Պոպուլիզմի խնդիր այստեղ չկա, որովհետև ընդունված՝ 6.5-7.5% տարեկան աճը, եթե պետք է այդպիսին ապահովվի, բոլոր պարամետրերը կապվում են դրա հետ:

Բաբկեն Թունյան.- ԵՏՄ-ի և առանձին դրույթների մասով դեռ հարցեր կքննարկենք: Ի դեպ, պոպուլիզմին դեռ չենք անդրադարձել, բայց քանի որ ՀՀԿ-ից բացի՝ բոլոր քաղաքական ուժերն ընդդիմադիր թևն են ներկայացնում, համարյա բոլորի ծրագրերի մասին այդ պոպուլիզմի մեղադրանքը հնչել է: Այնպես որ, դրան կանդրադառնանք: Պարոն Առաքելյան, համաձա՞յն եք Աշոտ Եղիազարյանի այն դիտարկման հետ, որ «Ազատ դեմոկրատների» ծրագիրն այդ առումով աննախադեպ է և ամենահիմնավորն է: Ձեր ծրագիրը, կարծեմ, ամենաշուտը հրապարակվեց ու ամենաշատը քննարկվեց, այդ թվում՝ պոպուլիզմի թեմաներով:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Ինչպես պարոն Եղիազարյանը շեշտեց՝ «Ազատ դեմոկրատների» ծրագրի տնտեսական բաղադրիչի հիմքում դրված է արտաքին քաղաքական գործոնը, մասնավորապես՝ ԵՏՄ-ից դուրս գալը: Սակայն, տնտեսական զարգացածության այն գործոնները, որ նշվեցին, նույն՝ ԵՄ-ի հետ ազատ վիզային ռեժիմ, Իրանի, ԱՄՆ-ի հետ հարաբերություններ, արդյո՞ք Հայաստանի այդ գործընկերները պատրաստ են ունենալ այն համագործակցության մակարդակը, որը հնարավորություն կտա Հայաստանի տնտեսությունը զարգացնել:

Մենք կարծում ենք, որ Հայաստանի տնտեսության ներկայիս վիճակի մեղավորը ոչ թե մեր անդամակցությունն է ԵՏՄ-ին, այլ հենց Հայաստանի ներկայիս իշխանությունները և նրանց վարած քաղաքականությունը, որն առաջացնում է վստահության ճգնաժամ, այսինքն՝ սկսած փոքր բիզնեսից, որ որևիցե առնչություն չունի ԵՏՄ-ի հետ, վերջացրած՝ խոշոր միջազգային ներդրումներով: Կարծում ենք, որ հիմնական խնդիրը Հայաստանի ներսում պետք է լինի, և նոր դրանից հետո, եթե կհասնենք որոշակի տնտեսական զարգացածության մակարդակի, կարելի է արդեն արտաքին գործընկերների հետ հարաբերությունները բերել-դնել խնդիրների հիմքում:

Որովհետև այսօրվա ստեղծված վստահության ճգնաժամը, որ հասարակ սպառողը չգիտի՝ իր հետ մի քանի տարի հետո ինչ է տեղի ունենալու, այսինքն՝ սկսում է իր ծախսերը խնայել, չի կատարում որոշակի գնումներ, տնտեսության պասիվությունը, նույն՝ առևտրի ծավալները տեսնում ենք, որ ամեն տարի նվազում են, կամ օտարերկրյա ներդրումների նվազումը, ամենևին ԵՏՄ անդամակցության հետ կապ չունեն, որովհետև մինչև ԵՏՄ-ին անդամակցելը՝ ՀՀ տնտեսությունը նույն վիճակում էր: Տարիների խորքից են գալիս այսօրվա տնտեսության պրոբլեմները, և չեմ կարծում, որ հիմնական խնդիրը մեր տնտեսական արտաքին կողմնորոշումն է, կամ՝ ԵՏՄ-ից դուրս գալուց հետո ԵՄ դռները մեր առջև բաց են լինելու, ինչպես բաց եղան Վրաստանի կամ Ուկրաինայի համար: Ինչպես նաև՝ նույն ԱՄՆ-ի հետ տնտեսական հարաբերությունները, չեմ պատկերացնում՝ ինչ մակարդակի վրա պետք է լինեն, և դրանք ինչ ազդեցություն կարող են ունենալ սովորական բնակչի վրա:

Աշոտ Եղիազարյան.- Ես համամիտ չեմ: Նախ՝ թե՛ Եվրամիությունը, թե՛ մյուս գործընկերները տարիներ շարունակ առաջարկել են մեզ նախագգծեր, համագործակցություն: Եթե հիշում եք՝ 2013 թվականին մենք պետք է ստորագրեինք ԵՄ-ի հետ Ասոցացման համաձայնագիրը, ներառյալ՝ Համապարփակ և խորը ազատ առևտրի համաձայնագիրը: Նախատեսվում էր, որ դրանից անմիջապես հետո պետք է հրավիրվի դոնորների համաժողով, և ավելի քան 4 միլիարդ եվրո դրամաշնորհ պետք է ստանար Հայաստանը: Դրամաշնորհ, որը կարող էր օգտագործվել` ըստ ուղղությունների:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Այսօրվա կառավարության գործունեության ոճով այդ 4 միլիարդը նպաստելո՞ւ էր տնտեսության զարգացմանը: Նման 4 միլիարդներ ամեն անգամ գնում-գալիս են:

Աշոտ Եղիազարյան.- Ամենաբաց տեղերը, ենթակառուցվածքները՝ ոռոգման համակարգ, ջրամբարներ, գյուղատնտեսություն, ճանապարհներ, այդ տարբեր ուղղություններով փակելու էր մեր բաց տեղերը՝ առանց որևէ տոկոսի, առանց պարտքի վերադարձման: Բնականաբար, դրանից հետո գործակցության այլ ծրագրեր, այլ մոդելներ էին առաջանում:

Վիլեն Խաչատրյան.- Իսկ ինչո՞ւ պետք է այդ 4 միլիարդը հենց այսպես տային:

Աշոտ Եղիազարյան.- Որովհետև այդպես էր որոշված: Վրաստանը ստացավ: Մենք իրենց գործընկերն ենք, մենք իրենց ստանդարտներին ու չափանիշերին պետք է մոտենայինք, որովհետև ԵՄ-ն չի կարող ներառել ասոցիացված անդամներ, համարել նրանց իր տնտեսական տարածքի մաս, և նրանք մնան թույլ զարգացած: Մեզ պետք է օժանդակեին, աջակցեին, որպեսզի մենք զարգանայինք: Իրանը դեռևս 2010 թվականից առաջարկում էր ազատ առևտրի համաձայնագիր. չի ստորագրվել: Ես չեմ ասում, որ մինչև ԵՏՄ-ն չեն եղել այդ խոչընդոտները, մինչև ԵՏՄ-ն նույնպես եղել են բազմաթիվ խոչընդոտներ: Նորից քաղաքական պատճառներով խոչընդոտվել են բոլոր այդ ծրագրերը՝ տարածաշրջանային և իրանական ուղղությամբ, որովհետև անկախությունից ի վեր Հայաստանի տնտեսությունը որդեգրել է կախյալ զարգացման ուղին: Դա նշանակում է՝ դու ռուսական տնտեսության ծայրամասն ես, և այնտեղ նոր խաղացողների ի հայտ գալը պարզապես կտրում է քեզ այդ տարածքից: Ամեն կերպ հարցը վերածվել էր քաղաքականի, և ամեն կերպ խոչընդոտներ են ստեղծվել: Իսկ 2013 թվականին, այսինքն՝ երբ սկսեց արևելյան գործընկերության ծրագիրն ավելի ինտենսիվորեն զարգանալ, և արդեն պարզ էր դառնում, որ ԵՄ-ն արևելյան գործընկերության 6 երկիրը ներառում է իր համակարգում, նրանք ասոցիացվում են ԵՄ-ի հետ, դա առաջացրեց Ռուսաստանի ագրեսիվ վերաբերմունքը, և արգելվեց մեր զարգացման այդ ուղին: Տնտեսությունը հնարավոր չէ զարգացնել, եթե դու ինքնուրույն որոշումներ չես ընդունում:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Վրաստանը ե՞րբ է Ասոցացման համաձայնագիրը ստորագրել:

Աշոտ Եղիազարյան.- Կներեք, մեր աճի ռեսուրսներն արդեն սպառել էինք:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Ինչո՞վ էինք սպառել:

Աշոտ Եղիազարյան.- Դրանք եղել են որոշակի վարկային միջոցներ, տրանսֆերտներ, բայց մեր տնտեսության կառուցվածքը փոխված չի եղել: Մեր տնտեսության ճյուղային կառուցվածքը պետք է կատարելագործվեր, որպեսզի մենք դիվերսիֆիկացնեինք մեր շուկաները: Նաև մեր տնտեսությունն ունենար ճյուղային այնպիսի կառուցվածք, որ հնարավոր լիներ ապահովել նոր աճ: Աճի ռեզերվները մենք սպառել էինք, իսկ այդ աճը հնարավոր է միայն ԵՄ տարածքի հետ, որովհետև այդպիսի զարգացած ճյուղային կառուցվածք ունի այդ զարգացման գոտին: Այն գոտին, որը ԵՏՄ է կոչվում, այդպիսի կառուցվածք չունի, մենք այնտեղ անելիք չունենք, մենք նրանց ոչինչ չունենք առաջարկելու, ոչ էլ նրանք մեզ ունեն առաջարկելու որևէ բան, բացի որոշակի էներգակիրներից, և որպես լծակ՝ մեր դեմ միշտ դա օգտագործում են:

Վիլեն Խաչատրյան.- Իհարկե, շատ հարցեր շոշափվեցին, անդրադառնամ նախ և առաջ այն հարցին, թե նախընտրական ծրագրի տնտեսական բաղադրիչն ի՞նչ ազդեցություն ունի ընդհանրապես ընտրական գործընթացի վրա, և արդյո՞ք այդ բաղադրիչի վրա հիմնվելով է հասարակությունն ընտրություն կատարում: Եթե այդպես լիներ, կարծում եմ՝ մենք 2008-2009 թթ. ֆինանսատնտեսական ճգնաժամից, -14.1%-անոց անկումից հետո պետք է ունենայինք ռեալ իշխանափոխություն: Բայց այստեղից հետևություն, որ հայկական իրականության մեջ տնտեսական ցուցանիշները՝ ցածր տնտեսական բարեկեցություն, աճ, զարգացում և այլն, չեն հանգեցնում համակարգի վերանայումներին: Սա ստիպում է գալ այն եզրակացությանը, որ որպես այդպիսին՝ տնտեսական անգամ փաստացի իրավիճակը, որը մարդն իր գրպանի վրա զգում է՝ իր ապրած 4-5 ընտրական տարիների ընթացքում, իր վերջնական որոշման վրա չի ազդում:

Բաբկեն Թունյան.- Այդ դեպքում ինչո՞ւ եք ծրագրեր կազմում, կարելի է առանց ծրագրերի գնալ:

Վիլեն Խաչատրյան.- Համամիտ եմ, բայց կասեմ, թե ծրագրի գաղափարն ինչումն է: Բերեցի այն տնտեսական հիմքը, որը որոշում կայացնելու վրա ազդեցություն չի թողնում, բայց այնուամենայնիվ, եթե կա շանս, թեկուզ ոչ տնտեսական գործոնով իշխանություն ունենալու, բոլոր դեպքերում եկող նոր ուժը, որը կունենա ռեալ տնտեսության վրա ազդեցության լծակներ, պետք է ներկայացնի նաև այն տեսլականը, որի հիման վրա պատկերացնում է այդ 5 տարին: Այսինքն՝ ինչ-որ առումով առաջարկելով այլընտրանք գործողին, որի պատճառով երկիրը հայտնվել է այս վիճակում: Այսինքն՝ գաղափարը դրվում է այդ տեսանկյունից: Ես ֆիքսեցի նաև այն, որ հասարակության համար, թեկուզ ծրագիրը չկարդա, ինքն իր գրպանի վրա արդեն զգացել է, որ վատ է ապրում, արդեն պետք է վերջինս իր ընտրությունը պայմանավորի: Եթե ես վատ եմ ապրել տվյալ իշխանության օրոք, արդեն ես պետք է այլընտրանք փնտրեմ:

Աշոտ Եղիազարյան.- Բայց դուք այդ այլընտրանքը չեք տալիս. իշխանությունների նման՝ դուք նույն բանն եք ասում՝ մի քիչ խտացված գույներով:

Վիլեն Խաչատրյան.- Դուք կարդացե՞լ եք մեր ծրագիրը։

Աշոտ Եղիազարյան.- Դրույթները՝ ինչքանով որ ներկայացվել է:

Վիլեն Խաչատրյան.- Ձեր խոսքի մեջ նշեցիք, որ չեք կարդացել մյուս կուսակցությունների ծրագրերը, միայն այնքանով գիտեք, որ ներկայացրել են մամուլով, ամբողջությամբ չեք ուսումնասիրել, հետևաբար՝ Ձեր հետևությունները, որոնք համեմատությունների հարթությունում եք ներկայացնում, կրկնությունների հարթությունում եք ներկայացնում…

Աշոտ Եղիազարյան.- Ես արդեն կարող եմ հետևություններ անել. նավթ ու գազով եք ուզում Հայաստանը պահել:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Դե, իշխանությունները չեն առաջարկում. տարբերվում է…

Վիլեն Խաչատրյան.- Եթե ասում եք, որ ծրագրերն ամբողջությամբ, լիարժեք չեք ուսումնասիրել ու ծանոթ չեք…

Աշոտ Եղիազարյան.- Նավթը, գազը լսել եմ, հերիք է:

Վիլեն Խաչատրյան.- Ես էլ նոր շատ բան լսեցի:

Աշոտ Եղիազարյան.- Ի՞նչ:

Վիլեն Խաչատրյան.- Որ միայն Եվրոպայով մենք կարող ենք ապրել, ասում եք՝ եկեք կտրենք մյուս բոլոր երկրների հետ կապերը, մեզ Ռուսաստան պետք չէ…

Աշոտ Եղիազարյան.- Մենք այդպիսի բան չենք ասել:

Վիլեն Խաչատրյան.- Ես չեմ անդրադառնում Ձեր ծրագրին, որովհետև ցանկություն չունեմ որևէ մեկի ծրագիրը քննադատելու, դա ինձ հետաքրքիր չէ: Եվ ես դրա համար չեմ էլ կարդացել: Իսկ եթե Դուք մեր ծրագրին արդեն անդրադարձել եք, կարդացել եք, և դրան կարևորություն եք տվել, արդեն դա փաստում է մեր ծրագրային դրույթների առավելության մասին: Ինչ վերաբերում է կոնկրետ այն հարցերին, թե մենք ծրագրային ինչ դրույթներով և տարբերություններով ենք հանդես գալիս, բնականաբար, դա կրկնություն չէ: Վերջերս ներկայացվել է 30 կետ՝ իր բոլոր ֆինանսական բաղադրիչներով, թե առաջարկված յուրաքանչյուր կետ ինչ ֆինանսական աղբյուրների և ազդեցությունների հաշվին պետք է մեր տնտեսության համար տա դրական լուծումներ: Դրական լուծումներից, սկսած ապօրինի ֆինանսական հոսքերի բաղադրիչից` մինչև բյուջետային միջոցների արդյունավետ ծախսման բաղադրիչը, սկսած սոցիալական առանձին ծրագրերից, որոնք առնչվում են և՛ ամուսնացող զույգերին, և հաշմանդամության խնդիր ունեցողներին, և թոշակառուներին, ամբողջությամբ այդ բաղադրիչները ներկայացվել են՝ իրենց ֆինանսական հաշվարկներով:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Ձեր ծրագրերի իրականացման տարեկան բյուջետային ծախսերը որքա՞ն են:

Վիլեն Խաչատրյան.- Տարեկան կտրվածքով չեմ կարող ասել, որովհետև տարեկան կտրվածքով ծախսերի ամբողջական հանրագումարը, որպես այդպիսին, չենք հաշվարկել, հաշվարկել ենք առանձին ծրագրային դրույթների համար կատարվելիք ծախսերի բաղադրիչները:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Այսինքն՝ որքանո՞վ է իրատեսական, որ ընդհանուր բյուջեից այսքան ծախս է գնալու Ձեր ծրագիրն իրականություն դարձնելու համար:

Վիլեն Խաչատրյան.- Դա երկու նախապայման կարող է ունենալ: Նախ և առաջ` այդ բյուջետային քննարկումների ժամանակ, եթե մենք ունենանք այն իշխանական լծակը, որը վերջնական արդյունքում, այսինքն՝ քվեարկության և բյուջեի վրա ազդեցություն կարող է թողնել, բնականաբար, այդ բաղադրիչները հաշվելով՝ միայն սուբսիդիաների կրճատման մասով կարող եմ ասել, որ 122 մլրդ է հատկացվում (2017 թվականին այդպիսի ցուցանիշ է նախատեսված), այդ միջոցների մեծ մասը, անգամ մոտ 100 մլրդ-ի սահմաններում, մենք առաջարկում էինք ուղղել սոցիալական ծրագրերին, այլ ոչ թե անհասկանալի կազմակերպություններին, որոնք, չգիտես՝ ինչպես, ստանում են այդ սուբսիդիաները: Այսինքն՝ եթե խոսվում է, օրինակ՝ բյուջետային ատկատների համակարգի մասին, եթե խոսվում է բյուջեի տարբեր անարդյունավետ ծախսված ոչ ծրագրային մոտեցումներով այդ միջոցներն ուղղելու մասին, մենք դրանց վերաբերյալ կոնկրետ ունենք մեր առաջարկները:

Օրինակ՝ ամուսնացող զույգերին տրամադրվող 500 հազար դրամը, որ հաշվում եմ՝ տարեկան 18-20 հազար ամուսնությունների կտրվածքով, բյուջեի վրա էական բեռ չէ, բայց կարող է մի շարք ընտանիքների համար հանդիսանալ այն հիմքը, որոնցով վերջիններս կփորձեն գոնե իրենց ընտանիքը կառուցելու և սոցիալական խնդիրները լուծելու առումով ունենալ առավելություններ:

Ծրագրային դրույթները բազմաթիվ են, և եթե, օրինակ՝ նշվում է, որ արտաքին քաղաքականության բլոկ գրեթե մյուս ծրագրերում գոյություն չունի. արտաքին քաղաքականության բլոկ՝ սկսած մինչև Հայաստանի փողերի դեօֆշորիզացիայի գաղափարից մենք առաջարկել են, հետևաբար, եթե նման արտահայտություններ եք անում, նայեք մեր ծրագրային բլոկները:

Աշոտ Եղիազարյան.- Դա արտաքին քաղաքականություն չէ, արտաքին տնտեսական քաղաքականության իմաստով՝ հստակ Ձեր դիրքորոշումն ասեք: Դուք դե՞մ եք ԵՄ-ի հետ ստորագրվելիք համաձայնագրին, ասոցիացմանը Դուք դե՞մ եք:

Վիլեն Խաչատրյան.– Մեր կյանքը չի սահմանափակվում միայն ասոցիացման համաձայնագրով: Մենք բոլոր երկրների հետ համահունչ, կոմպլեմենտար քաղաքականության մոդելի կողմնակից ենք. սկսած ԵՏՄ-ից՝ վերջացրած ԵՄ-ով:

Աշոտ Եղիազարյան.- Հիմա Դուք կո՞ղմ եք Ասոցացման համաձայնագրին:

Վիլեն Խաչատրյան.- Դուք մի ուղղորդեք իմ հարցը: Ասոցացման համաձայնագրի բաղադրիչներին ևս կողմ ենք: Եթե կա հատման այն կետերի տիրույթը, որը հնարավորություն է տալիս համագործակցել նաև ԵՄ-ի հետ…

Աշոտ Եղիազարյան.– ԵՏՄ-ն չի տալիս այդ հնարավորությունը: Բա Ձեր կոմպլեմենտարիզմն ո՞ւր կորավ:

Մանե Թանդիլյան.- Պարոն Եղիազարյան, ճիշտն ասած՝ զարմացած եմ՝ ծրագրերին ծանոթ չլինելու և այդպես միջամտելու՝ կարծելով թե մնացածները պատկերացում չունեն՝ ինչպես զարգացնել, ինչ անել: Օրինակ՝ մեր ծրագիրը ներառում է տարբեր քայլեր, և եթե Դուք կարդացած լինեիք, կտեսնեիք, որ այնտեղ անգամ չկա առանձին տնտեսություն բլոկը, ինչո՞ւ, որովհետև տնտեսության զարգացման հետ կապ ունեն տարբեր ոլորտներ, այդ թվում, օրինակ՝ կոռուպցիան: Մենք կարո՞ղ ենք փաստել, որ, եթե մեր երկրում բարձր մակարդակի վրա է գտնվում կոռուպցիան, ինչպես որ այսօր է, որևէ տնտեսական աշխուժացում, ներդրումներ, պետք է հասկանանք, որ սահմանափակ են լինելու, և դա բնական է: Եթե մեզ մոտ կան հարկեր չվճարող և արտոնյալ գործարարներ, բիզնես աուրա, բնական է, որ տնտեսությունը պետք է խոչընդոտվի:

Եվ այդտեղ, թույլ տվեք չհամաձայնել Ձեզ հետ (դիմում է Մեսրոպ Առաքելյանին.- (խմբ.), որ ասում եք՝ ԵՏՄ-ն ինչո՞վ է խոչընդոտում. հենց նրանով, որ այստեղ մենք մի թիմի մեջ ենք, ձախողակների թիմ եմ ես նրանց կոչում, որոնք ձախողել են ժողովրդավարության զարգացումն իրենց երկրներում, որի պատճառով նրանց մոտ չեն կարող հաղթահարվել այնպիսի խոչընդոտներ, որոնք նպաստում են տնտեսության զարգացմանը:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Այսինքն՝ ԵՏՄ-ն է մեղավո՞ր, որ մենք ունենք ստվերային տնտեսություն, կոռուպցիա…

Մանե Թանդիլյան.- Կոռուպցիան միշտ եղել է, որովհետև մենք չենք կարողանում այն հաղթահարել՝ ժողովրդավարական մեթոդներ չունենալու պատճառով: Բոլորս հասկանում ենք, չէ՞, որ կոռուպցիայի դեմ պայքարում ԵՄ գրանտներն ու ներդրումներն անհամեմատ են՝ որևէ այլ պետության հետ: Քանի որ այդ գումարները մեզ անչափ պետք են, որովհետև չենք կարողանում տնտեսությունն առանձին զարգացնել, դրանք մենք վերցնում ենք ու իբրև թե պայքարում ենք կոռուպցիայի դեմ: Մենք բոլորս գիտենք՝ ինչ վիճակում է այդ կոռուպցիայի դեմ պայքարը, և մենք դրա միջոցով անգամ հարկային մեխանիզմներ ենք ներդնում, որն իբրև թե պետք է լիներ՝ օգնություն տնտեսվարողներին, բայց մենք գիտենք՝ ինչ ձևով են դրանք կիրառում:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Այսինքն, եթե մի քանի տարի առաջ ԵՏՄ-ի փոխարեն՝ ԵՄ համաձայնագիրը ստորագրեինք, այս կոռումպացված իշխանությունը փոխվելո՞ւ էր:

Մանե Թանդիլյան.- Երբ մենք խոսում ենք զարգանալու մասին, այդ ներդրումները, որ մենք ունենում էինք, պետք է տանեին Հայաստան պետության զարգացմանը, ինչպես նաև` բիզնես ու տնտեսական աուրայի խթանմանը: Մենք դա ձախողել ենք, ես համաձայն եմ, բայց միանալով ԵՏՄ-ին` մենք էլ ավելի ենք ետ գցում այդ գործընթացը, սա է խնդիրը: Տեսել եք՝ նույն այդ թիմի մեջ որևէ պետություն զարգանա այնքան, այնքան որակյալ ապրանք ունենա, որ կա: Մենք ասում ենք, որ եվրոպական երկրները չեն ընդունում մեր ապրանքը, իհարկե, անորակ ապրանք չպետք է ընդունեն: Մենք, փոխանակ զարգանանք և դարձնենք մեր ապրանքը, արտադրանքը որակյալ, մենք բողոքում ենք, որ նրանք չեն ընդունում:

Հիմա իմ ասածն ի՞նչ է. այս պետությունները և ասոցիացման համաձայնագիրը նպաստավոր պայմաններ էին ստեղծում՝ զարգացնելու մեր երկիրը, մեր ապրանքների, մեր բարեկեցության որակը բարձրացնելու այնտեղ, որ մենք կարողանայինք մեզ լիարժեք զգալ և արժանապատիվ պետություն կառուցել:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Չեմ ուզում դառնալ ԵՏՄ փաստաբանը, բայց կներեք՝ նույն Ղազախստանը ԵՏՄ-ից մի շարք ցուցանիշներով Արևելյան Եվրոպայի բազմաթիվ երկրներից զարգացած է: Մեղավորը մենք ենք, ոչ թե՝ ԵՏՄ-ն:

Մանե Թանդիլյան.- Իմ ասածն այլ բան է, որ մենք հնարավորություն ունեինք և բաց ենք թողել, բավարար չէ, մի հատ էլ սահմանափակում ենք մեզ՝ նույն իրանական գազը Հայաստանի միջով անցկացնելու և դրանից ստանալու մեր բոլոր օգուտները: Մենք ինչո՞ւ չենք կարող անել, որովհետև մեր խնդիրները Ռուսաստանի հետ են:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Այսինքն՝ Դուք փաստում եք, որ եթե գաք իշխանության, և մնանք ԵՏՄ-ի կազմում, դուք չեք կարող ոչինչ փոխել: ԵՏՄ կազմից դուրս գալու համար պետք է հանրաքվե:

Աշոտ Եղիազարյան.- Պետք չէ, հանրաքվեով չէ:

Մանե Թանդիլյան.- Ես չհասկացա՝ Դուք ինչո՞ւ եք որոշել, որ պետք է, բայց մյուս կողմից` բնական է՝ դուրս գալն ունի իր խնդիրներն ու ռիսկերը, ամեն ինչ պետք է վերահաշվարկել: Բայց, այո, դա համարում ենք Հայաստանի զարգացմանը խոչընդոտող քաղաքական սխալ:

Բաբկեն Թունյան.- Հարցս ուղղված է Մանե Թանդիլյանին և Աշոտ Եղիազարյանին, քանի որ դուք երկուսդ էլ սխալ եք համարում ԵՏՄ-ին անդամակցությունը…

Աշոտ Եղիազարյան.- Մենք ոչ միայն սխալ ենք համարում, մենք ասում ենք՝ օր առաջ պետք է լքենք. իրենք դա չեն ասում:

Մանե Թանդիլյան.- Դուք չեք լսում, երբ խոսում եմ, պարոն Եղիազարյան:

Բաբկեն Թունյան.- Հենց դա եմ ուզում հասկանալ, ԵՏՄ-ից դուրս գալու դեպքում՝ Դուք այդ պրոցեսն ինչպե՞ս եք պատկերացնում, ի՞նչ պետք է անեք, և երկրորդ՝ Դուք ունե՞ք հստակ վերլուծություն, որը հաշվարկում է ԵՏՄ-ից դուրս գալու ու ԵՄ-ին ինտեգրվելու օգուտներն ու վնասները՝ զուտ տնտեսագիտորեն, որովհետև մի ժամանակ մենք ունեինք այդպիսի վերլուծություն, որը հաշվարկում էր ԵՄ-ին միանալու տնտեսական օգուտը, և վերջերս, կես տարվա կտրվածքով, ունեինք վերլուծություն, որը ԵՏՄ-ի ազդեցությունն էր հաշվում: Ուզում եմ ասել՝ Ձեր դիրքորոշումը որևէ մասնագիտական հիմնավորում ունի՞, որ մարդիկ հասկանան՝ ինչ է կատարվելու:

Մանե Թանդիլյան.- Նախ, որ ասում եք՝ մենք կողմ ենք, ու իրենք չգիտեմ՝ ինչ են անում. խնդիրը հետևյալն է, եթե մենք` որպես պետություն, միացել ենք մի միության և վերցրել ենք մեզ վրա որոշակի պարտականություններ և պատասխանատվություն, ի վերջո, ստորագրել ենք՝ որպես պետություն, մենք պարտավոր ենք հասկանալ՝ ինչ հետևանք ունի հրաժարումն այդ ստորագրություններից: Եվ այո, հենց այդտեղ էլ պետք են այդ հաշվարկները ու ռիսկերի գնահատումը՝ ինչի է դա բերելու:

Բաբկեն Թունյան.- Նկատի ունեք՝ այդ հաշվարկները հետո եք անելու:

Մանե Թանդիլյան.- Ոչ, ասածս այն է՝ որո՞նք են պայմանագրից բխող մեր ռիսկերը. եթե մենք վաղը դուրս ենք գալիս ԵՏՄ-ից, ինչ ռիսկեր և պարտավորություններ կան մեզ վրա, և այդ պայմաններին, այո, ծանոթանալ, ու խորը վերլուծություն անել է պետք: Բայց այն, որ դա քաղաքական սխալ է, և դրանից պետք է ձերբազատվել, բայց միևնույն ժամանակ` կատարելով այն հաշվարկները, որոնց մասին դուք հենց նոր ասացիք…

Բաբկեն Թունյան.- Այսինքն՝ եթե հաշվարկը կատարեք ու զգաք, որ վտանգները շատ են…

Մանե Թանդիլյան.- Վտանգները շատ լինել չեն կարող, եթե հատկապես խոսում ենք տնտեսական մասով, մենք պետք է ուղղակի հասկանանք՝ ինչքան են, ոչ թե՝ շատ են, և ինչպես կարող ենք դրանք ծածկել:

Վիլեն Խաչատրյան.- Արցախի բաղադրիչն եք մոռացել:

Մանե Թանդիլյան.- Արցախի բաղադրիչը չեմ մոռացել, ՀԱՊԿ-ի հետ հարաբերությունները բացարձակ այլ հարթության վրա են:

Վիլեն Խաչատրյան.- Այսինքն՝ նա պահենք, մյուսը չլինի՞:

Մանե Թանդիլյան.- Ես ուզում եմ հասկանալ, թե այդտեղ գտնվող պետություններն առհասարակ ի՞նչ գործընկերային հարաբերությունների մեջ են Հայաստանի հետ, երբ որ մենք ունենք այն հռետորաբանությունը, ինչ ունենք, երբ բանակցելու ժամանակ մեր ղազախ գործընկերները հիշում են Ալիևին: Այսինքն՝ բացարձակ համաձայն չեմ Ձեզ հետ, որ ՀԱՊԿ-ն մի այնպիսի անվտանգություն է ապահովում Հայաստանին… մենք խորապես համոզված ենք, որ անհրաժեշտ է փնտրել Հայաստանի անվտանգության այլ հնարավորություններ, իսկ առաջին հերթին՝ մեր բանակը վերազինել ռազմաարդյունաբերական տարբեր տեխնոլոգիաներով, այդ կարգի լուծումներով, և այլն: Բայց այդ դուրս գալու պահը, ուզում եմ, որ հստակ պատկերացնենք: Ես՝ որպես պետության ներկայացուցիչ, համարում եմ, որ անլուրջ է և գործընկերային չէ, երբ որ դու հարաբերության մեջ ես և մեջքով ես շրջվում, ինչպես մենք արեցինք ԵՄ-ի հետ: Սա անթույլատրելի է, և որպես պետություն՝ պետք է լրջանանք ու մեզ վրա պատասխանատվություն վերցնենք՝ մեր սխալները որակյալ ձևով ուղղելու, եթե դա սխալ է, իսկ մենք համարում ենք դա սխալ:

Մեսրոպ Առաքելյան.- ԵՏՄ անդամակցության արդյունքում տնտեսության մեջ կոնկրետ ի՞նչ խոչընդոտներ են առաջացել: Խնդիրները որո՞նք են, որ բացառապես ԵՏՄ-ի պատճառով են եղել և մինչ այդ չկային:

Մանե Թանդիլյան.- Առաջին հերթին` ինձ համար լրջագույն խնդիր է այն, որ մենք չենք կարողանում ստանալ այն ներդրումները, ինչ ունենում էինք մինչև ԵՏՄ-ին անդամակցելը: Տարբեր վերլուծություններով հստակ են, որ մենք ունեինք տարբեր ներդրումներ, որոնք կրճատվել են, և Ռուսաստանից կամ ԵՏՄ կապիտալից մեր ակնկալիքները որևէ կերպ չեն արդարացել: Այո, արտահանումների ծավալը դեպի ԵՏՄ երկրներ բարձրացել է, դա բնական է, բայց դա չի նշանակում, որ լավ է: Եվ միևնույն ժամանակ, երբ որ բանակցություններ կան այդ պայմանները լավացնելու, ես դրա մասին եմ խոսում:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Այսինքն՝ եթե լինի նորմալ պետություն, նորմալ տնտեսություն, չլինի կոռուպցիա, ԵՏՄ անդամակցության շրջանակում մենք Եվրոպայից փող չե՞նք ստանա: Փողը տարածք չի ճանաչում:

Մանե Թանդիլյան.- Ճանաչում է, որովհետև, եթե դու չունես տնտեսական ինքնուրույն որոշումներ կայացնելու հնարավորություն…

Մեսրոպ Առաքելյան.– Օտարերկրյա ներդրումը դրա հետ ի՞նչ կապ ունի: Եթե դու ունենում ես նորմալ տնտեսական պայմաններ, նորմալ հարկային դաշտ…

Բաբկեն Թունյան.- Ես վերաձևակերպեմ Մեսրոպ Առաքելյանի հարցը. օրինակ՝ մեզ մոտ ներդրումների նվազումը որքանո՞վ է պայմանավորված հենց ԵՏՄ-ին անդամակցելով: Այսինքն՝ կա՞ այդպիսի վերլուծություն, թե կախվածությունն ինչքան է:

Աշոտ Եղիազարյան.- Իհա՛րկե կա:

Բաբկեն Թունյան.- Եվ ինչքա՞ն է:

Աշոտ Եղիազարյան.– Ամբողջությամբ կախված է: Բայց մի քանի հարցեր եղան, ես դրանց պետք է անդրադառնամ: Իհարկե, այն առումով, որ կոռուպցիայի, մենաշնորհների հետ կապված հարցերում խորընդոտ է ԵՏՄ-ն, ես ընդունում եմ դա, և չեմ ընդունում այն տեսակետը, որ ԵՏՄ-ում կարելի է ավելի ազատ խաղի կանոններ ունենալ կամ ավելի արդյունավետ պայքարել այդ արատավոր երևույթների դեմ:

Մեսրոպ Առաքելյան.– Այսինքն՝ եթե Դուք գաք իշխանության, և ԵՏՄ-ից դուրս չգանք, վիճակն ավելի՞ է վատանալու:

Աշոտ Եղիազարյան.- Եթե մենք գանք իշխանության՝ դուրս ենք գալու:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Եթե չստացվի դուրս գալ, ավելի՞ է վատանալու:

Աշոտ Եղիազարյան.- Իհա՛րկե վատանալու է: Իսկ Դուք ուրիշ բա՞ն եք տեսել: Ասեմ՝ «Հայկական վերածնունդ» կուսակցության առաջնորդը ԵՏՄ-ին անդամակցության փաստարկներ էր բերում, որ աբխազական երկաթգիծ, փաստարկներ էր բերում, որ մենք էժան գազ կունենանք, այդ փաստարկներից դուրս տնտեսական որևէ փաստարկ չի բերում:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Դրա մասին չէ խոսքը. ներսում մենք խնդիր չունե՞նք, որ պետք է ներսում լուծենք՝ առանց ԵՏՄ-ի ու ԵՄ-ի:

Աշոտ Եղիազարյան.- Մենք, անկախ ամեն ինչից, ներսում խնդիրներ ամեն օր պետք է լուծենք, կոռուպցիոն, ստվերային խնդիրներ կան, որոնք մենք էլ ենք բարձրացնում:

Մեսրոպ Առաքելյան.– Մեր խնդիրների 90%-ը ԵՏՄ-ի կամ ԵՄ-ի հետ կապ չունի:

Աշոտ Եղիազարյան.- Մենք համամիտ չենք այն դիրքորոշմանը, որ «Ելքն» է առաջարկում՝ ռիսկերի գնահատում: Գիտե՞ք՝ ինչ կա՝ ռիսկերը պետք է գնահատվեին 2013 թվականին, իհարկե, ես ասացի, որ այն ժամանակ առանց գնահատականների ընդունվեց միանալու որոշում, ռիսկերը դրանից ոչ թե փոքրացան, այլ ավելացան, և ամեն օր մեզ համար ռիսկ է ստեղծվում՝ մնալով այդ միության կազմում, որովհետև այդ միությունը, ակնհայտ է, տնտեսական ոչինչ չի կարող մեզ տալ: Ապացույցը հատկապես վերջին տարիների բացասական միտումն է մեր տնտեսությունում: Բայց նաև կա քաղաքական պահը: Ի՞նչ էր նշանակում ԵՏՄ-ի մեջ ներառել այդ երկրներին: Դա նշանակում էր, որ նրանք պետք է զրկվեն սուվերենությունից, իսկ սուվերենությունից զրկել, նշանակում է՝ կոմպլեմենտար քաղաքականության մասին ընդհանրապես մոռացեք, ընդհանրապես մոռացեք արտաքին գործընկերներ ունենալու մասին: Մենք դատապարտված ենք ոչ միայն տնտեսական կոլապսի, մենք պետականությունն ենք կորցնելու, եթե մնանք ԵՏՄ կազմում:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Մեր տնտեսությունը պատրա՞ստ է ԵՄ անդամ դառնալուն:

Աշոտ Եղիազարյան.- ԵՄ անդամ դառնալու համար մեր տնտեսությունը համապատասխան աջակցություն պիտի ստանա:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Իսկ դա քանի՞ տարի կտևի:

Աշոտ Եղիազարյան.- Իսկ քանի՞ տարի կտևի այս կոլապսից դուրս գալը:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Կոլապսի մեղավորը բացառապես ներկայիս իշխանություններն են:

Աշոտ Եղիազարյան.- Որոնք քվեարկել են ԵՏՄ-ին անդամակցելու օգտին: Նաև դուք, որ սկզբունքորեն ազնիվ չեք ու չեք ներկայացնում հասարակությանը, որ վիճակն այսպիսին է:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Այսինքն՝ մինչև ԵՏՄ անդամակցությունն ամեն ինչ նորմա՞լ էր:

Աշոտ Եղիազարյան.- Ոչ:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Բա մեղավորը Հայաստանի իշխանություններն են, ոչ թե ԵՏՄ-ին անդամակցությունը:

Բաբկեն Թունյան.- Պարոն Առաքելյան, կա՞ն խնդիրներ, որ ԵՏՄ-ով պայմանավորված չեն, որոնք հնարավոր է նաև հիմա լուծել:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Իհարկե: Լիովին համաձայն եմ, որ այսօր մենք ԵՏՄ-ի հետ հարաբերությունների ֆորմատի արդյունքում ենք հայտնվել այսպիսի վիճակում, որ ստանում ենք բացասական ազդեցություն: Սակայն նորմալ, ժողովրդի կողմից ընտրված իշխանությունը, որը չունի արտաքին գործընկերոջ կողմից իշխանություն պահելու անհրաժեշտություն, ոչ միայն Եվրոպական միության, այլև ԵՏՄ-ի հետ կարող է ունենալ նորմալ գործընկերային հարաբերություններ:

Աշոտ Եղիազարյան.- Չկա, այնտեղ մի բաժակ կոնյակ են խմում, ասում են՝ գնացեք՝ այդ խնդիրները լուծեք:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Նույն Ղրղըզստանը ստացավ 500 միլիոն փող դրա դիմաց, որ համաձայնեց անդամակցել ԵՏՄ-ին: Մեզ մոտ, այո, կային որոշակի պայմանավորվածություններ, որոնք չեղան:

Աշոտ Եղիազարյան.- Այսինքն՝ անկախությունը կարելի՞ է ծախել:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Ինչո՞ւ անկախությունը ծախել: Դրա մեղավորը բացառապես իշխանություններն են և նույն այս իշխանություններն իրենց ապաշնորհ քաղաքականության շնորհիվ մսխելու էին ԵՄ-ից ստացած 4 միլիարդը…

Աշոտ Եղիազարյան.- Նաև մյուս կուսակցությունները, քանի որ նրանք բոլորը լռակյաց, գլուխները կախ` քվեարկել են ԵՏՄ-ին անդամակցության օգտին, գազային պայմանագրերի օգտին, նրանք բոլորը քվեարկել են ՀՕՊ-ի, միացյալ զորախմբի օգտին, բոլորը քվեարկել են:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Կան ստեղծված խնդիրներ՝ ստվերային տնտեսություն, հովանավորչություն, այսօրվա ստեղծված տնտեսական միջավայրը, որ նույն գյուղացին չգիտի՝ մի քանի ամիս հետո իր գյուղմթերքն ինչպես իրացնի, որևէ սուբյեկտի մոտ չկա վստահություն, որպեսզի Հայաստանում ծավալի մեծ ներդրումային գործունեություն… Ռիսկայնության մեղավորն այսօրվա իշխանությունների վարած տնտեսական քաղաքականությունն է: Մենք կարծում ենք, որ Հայաստանն այսօր ունի բավարար ռեսուրսներ: Այսօր մարդիկ իրենց կյանքի մեծ մասն անցկացնում են օրվա հացի փող վաստակելով, և այսօր խոսել ավելի բարձր, հոգևոր արժեքներից, ցավոք, չենք հասել այդ մակարդակին:

Աշոտ Եղիազարյան.- Եվ փորձ է արվում խաբել այդ հասարակությանը…

Մեսրոպ Առաքելյան.- Ինչո՞վ ենք խաբում։ Մեր ներկայացրած ծրագրերը բոլորն իրատեսական են, տարեկան ընդամենը 6 տոկոս տնտեսական աճ ապահովելու պարագայում, որը լիովին իրատեսական է, «Ծառուկյան» դաշինքի կողմից ներկայացված բոլոր ծրագրերը՝ և՛ աշխատավարձի բարձրացում, և՛ կենսաթոշակի բարձրացում, և՛ փոքր բիզնեսին տրվող հարկային արտոնությունները, որոնք շատերի կողմից ընկալվում են` որպես պոպուլիզմ, և ենթադրում են մեծ ծախսեր, այդ բոլորը հնարավոր են:

Բաբկեն Թունյան.- Բոլորի ծրագրերում կա տարեկան միջինացված 6-7 տոկոս տնտեսական աճը: ՀՀԿ-ն այդ առումով ավելի համեստ է, այս տարվա համար նախատեսել է 3.2 տոկոս տնտեսական աճ, հետագայի համար թվային ցուցանիշ չի էլ ներկայացրել: Եթե հնարավոր է 6-7 տոկոս տնտեսական աճ ապահովել, ի՞նչն է խանգարում ՀՀԿ-ին` նորմալ տնտեսական աճ ապահովել. ցանկություն չկա՞, թե՞…

Մեսրոպ Առաքելյան.- Այսօրվա վարած տնտեսական քաղաքականությունը նույն հարկային օրենսդրության պարագայում, որ հարկային բեռը փոքր բիզնեսի վրա այն մակարդակի վրա է, որ այդ ոլորտը որևէ զարգացում չի ապրում, այդ ոլորտը բյուջեի համար ապահովում է միայն 1.5 տոկոս հարկային մուտքեր: Այսօրվա իշխանության վարած քաղաքականությունը, ստվերային տնտեսության մակարդակը, հովանավորչությունը և կոռուպցիան չեն թույլ տալիս տնտեսության զարգացումը, և նրանց նպատակը սեփակա՛ն տնտեսական աճի, բարեկեցության ապահովումն է:

Բաբկեն Թունյան.- Այսինքն՝ ցանկությո՞ւնը չկա:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Այո, իհարկե, ցանկությունը չկա:

Վիլեն Խաչատրյան.- Կարծում եմ՝ վստահության գործոնն ամենակարևորներից մեկն է, դա է հիմքը, որ տնտեսության մեջ ներդրումներ է բերում: Տնտեսության գերկենտրոնացվածության գործոնը նույնպես լրջագույն խնդիրներից մեկն է: Որպեսզի տնտեսությունը զարգանա, այդ գերկենտրոնացվածության փոխարեն` պետք է բաշխվածության սխեմաներն աշխատեն: Հասարակության մեջ եկամտային բաշխվածության սխեմաները, որոնք ամեն մեկին կօգնեն աճ ապահովել, չկան: Հասարակության հսկայական շերտ է ձևավորվում, որը գոյատևում է: Գոյատևող հասարակությունն էլ հետագայում ապահովում է ընտրությունների արդյունքներ: Կոնկրետ 5 կամ 10 տարի մտածում են ոչ թե տնտեսություն զարգացնելու, այլ հաջորդ ընտրություններում հաղթելու մասին: Եթե նման ծրագիր է դրվում, և ոչ թե տնտեսության զարգացման, այդպես է լինում:

Բաբկեն Թունյան.- Այսինքն՝ գլխավոր խնդիրը վստահության բացակայությո՞ւնն է:

Վիլեն Խաչատրյան.- Այո, գլխավոր խնդիրը վստահության բացակայությունն է: Եթե Հայաստանում հարցնեն՝ տնտեսության նպատակը ո՞րն է, չկա նման բան: Ղազախստանում, օրինակ, Նազարբաևի ձևակերպած խնդիրներից մեկը հետևյալն էր՝ հայտնվել 50 առաջատար երկրների շարքում: Մենք չգիտենք՝ ուր ենք գնում:

Մանե Թանդիլյան.- Կարծում եմ՝ իշխանությունները ոչ թե ուզում են համեստ ցուցանիշներ ցույց տալ, այլ խնդիր ունեն պահելու իշխանությունը: Մենաշնորհային տնտեսությունները, որ այսօր կան մեր երկրում, կոնկրետ անձանց ձեռքում են կենտրոնացված: Դա նաև ձեռնտու է այսօրվա իշխող ուժին, որովհետև շատ հեշտ է կառավարել մի քանի հոգու: Պատկերացրեք՝ այդ միջոցները լինեին հանրության ձեռքում, բնական է` այդքան կառավարելի ու խոցելի չէին լինի: Բնական է՝ որտեղ կա մենաշնորհային տնտեսություն, այնտեղ զարգացում չի կարող լինել:

Փոքր և միջին ձեռնարկությունները, միջին խավը չեն զարգանում մեր երկրում, իսկ նրանք այդ նպատակը չեն դրել: Դա զարգացած և զարգացող երկրների տեսլականն է, որտեղ պետք է ընդլայնվեն փոքր և միջին ձեռնարկությունները, միջին խավը, և տնտեսությունը զարգանա այդ մարդկանց միջոցով, և, այո, կենտրոնացվածությունը մի քանի օլիգարխներից պետք է սփռվի ամբողջ մարդկանց միջև: Մենք` որպես քաղաքական ուժեր, պետք է ներկայացնենք՝ Հայաստանն ինչպիսին ենք ուզում տեսնել: Եթե մենք խոսում ենք միայն աղքատությունը վերացնելու համար, նրանք էլ դա կարող են հեշտությամբ լուծել՝ ընդամենը հարկերը նվազեցնեն կամ որոշակի արհեստական միջոցներ գործադրեն: Կարծում եմ՝ պետք է պետության զարգացման տեսլական ունենանք:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Պետք է սկզբնական այսօրվա վիճակից դուրս գալ և և ապահովել նվազագույն բարեկեցություն, նոր խոսենք տնտեսության զարգացման մասին:

Մանե Թանդիլյան.- Ես Ձեզ հետ համաձայն եմ, բայց կարծում եմ՝ դրանից սկսելը թույլ է, դա տեսլական չունենալ է:

Աշոտ Եղիազարյան.- ՀՀԿ-ն և իր ձևավորելիք կառավարությունը ոչ միայն 5 տոկոս չի կարող ձևավորել, այլ 2 տոկոս էլ չի կարող ապահովել, որովհետև հնարավորություն չկա այդ տնտեսական և քաղաքական սահմանափակ ինքնուրույնության պայմաններում։ Բացասական միտումները շարունակվելու են, և մենք իսկապես կանգնած ենք կոլապսի առաջ ու անդունդի եզրով ենք գնում: Երբ ասում ենք՝ մենք կարող ենք մենաշնորհների և ստվերի դեմ պայքարել, այո, մենք կարող ենք, որովհետև մեր մեջ չկան այն մարդիկ, որոնք առնչվում են այդ ստվերին, կոռուպցիային: Մեր քաղաքական դասն այսօր ունի խնդիր, այդ դասի խնդիրը նաև նրանում է, որ մարդիկ են, որոնք նման սխեմաների մեջ կան ու իրենց գոյությունը պահում են՝ այդ սխեմաների մեջ լինելով:

Բաբկեն Թունյան.– Գրեթե բոլորի ծրագրերի մեջ կա նաև մոնոպոլիաների դեմ պայքարը։ ենթադրենք, դուք եկել եք իշխանության, ինչպե՞ս եք այդ մոնոպոլիան վերացնելու, ինչպե՞ս եք անելու, որ շուկան բաժանվի մի քանի հոգու մեջ: Խնդրում եմ՝ ներկայացրեք այդ մոնոպոլիայի դեմ պայքարի կոնկրետ քայլերը:

Աշոտ Եղիազարյան.- Նախ` մոնոպոլիաների մի քանի տեսակներ կան: Բնական մենաշնորհներն այսօր Հայաստանի համար ամենավտանգավոր մենաշնորհներն են, նկատի ունեմ գազը, երկաթուղին, ավիացիոն շուկան: Եթե խոսքը գնում է ներկրող մենաշնորհների մասին, խնդիրը նրանում է, որ բնական է, ցանկացած տնտեսությունում սուբյեկտները հավասար չեն, մեկն ուժեղ է, մյուսը՝ ոչ, իսկական կառավարությունը, իշխանությունն այնպես պետք է կարգավորի, որ նրանց բոլորի գործունեությունը ուղղորդվի հասարակական, օգտավետ, շահավետ հունով:

Բաբկեն Թունյան.- Հիմա արդեն փաստացի ունենք այն, ինչ ունենք, այս վիճակում մենք ի՞նչ ենք անելու:

Աշոտ Եղիազարյան- Խնդիրը նրանում է, որ տնտեսական ռեսուրսներ ունեցողը նաև քաղաքական իշխանություն ունի, ու, բնականաբար, իրենց գոյությունը պատկերացնում են այդ կերպ, այսինքն՝ ոչ ազատ, ոչ մրցակցային, որովհետև այլ կերպ իրենք կկորցնեն քաղաքական իշխանությունը: Դա նույնպես քաղաքական դասի խնդիր է: Երբ քաղաքական դասը, քաղաքական գործիչը կկատարի իր դերը, ոչ թե բիզնեսի շահեր կպաշտպանի, այդ դեպքում այս կարգի խնդիրները կլուծվեն ավելի արդար խաղի կանոններով:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Պետք է լինի քաղաքական կամք և պատժամիջոցներ: Դրա համար կա Քրեական օրենսգիրք, որը լրիվ բավարար է հովանավորչությունը, կոռուպցիան վերացնելու համար: Այսօր տեղական շուկայում մենք այդպիսի ակնհայտ մոնոպոլիաներ չունենք, որովհետև, ցավոք, այնպիսի մակարդակի տեղական արտադրություն չունենք, որ որևէ գործարար մի արտադրատեսակով ամբողջ շուկան կարողանա ծածկել ու թույլ չտա մնացածին արտադրությամբ զբաղվել: Ինչ վերաբերում է ներմուծման մոնոպոլիաներին, այս վերջերս էլ նույն կառավարությունն այնպես արեց, որ այնպիսի տպավորություն էր, թե այս երկրի միակ խնդիրը բանանի ներմուծումն էր, և այս ազգի երջանկությունը 200 դրամ էժանով բանան գնելն էր, այդ խնդրով նաև փորձեցին քաղաքական կամքի իմիտացիա անել: Խնդիրն այն է, որ տնտեսության զարգացածությունն առաջին հերթին` փոքր բիզնեսի ոլորտում պետք է լինի այնպիսի մակարդակի, որ տեղական արտադրանքը կարողանա մրցունակ լինել ներմուծված ապրանքների նկատմամբ:

Բաբկեն Թունյան.- Այսինքն՝ մենք մոնոպոլիաների խնդիր չունե՞նք:

Մեսրոպ Առաքելյան.– Չէ, ունենք, դա պետք է քաղաքական կամքի միջոցով լուծվի:

Բաբկեն Թունյան.- Եթե Դուք գաք իշխանության, քաղաքական կամքն ունեք, ի՞նչ եք անելու այդ կամքով մոնոպոլիաների մասով:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Ստեղծվում է այնպիսի միջավայր, հայտարարվում է, որ օրենսդրությունը թույլ է տալիս բոլորին ներմուծել այն ապրանքը, որը ցանկանում են:

Վիլեն Խաչատրյան.- Հիմա էլ է թույլ տալիս:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Հիմա թույլ է տալիս, բայց խոչընդոտները տեսնում ենք ներմուծման պարագայում:

Բաբկեն Թունյան.– Հենց դա նկատի ունեմ՝ եթե, օրինակ, սեղանի շուրջ նստած հինգս էլ կարող ենք ինչ-որ ապրանք ներմուծել, բայց միայն ինձ է ձեռնտու դա ներմուծելը, որովհետև իմ ծավալները մեծ են, Դուք իմ դեմ պայքարելո՞ւ եք, թե՞ թողնելու եք աշխատեմ:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Դրա համար ես խոսեցի նաև ներքին խնդիրների մասին: Եթե խոսքը գնում է ներմուծվող ապրանքների մասին, որոնք վաճառվում են նույն ներմուծողի սուպերմարկետներում, փոքր բիզեսի զարգացման պարագայում, առաջին հերթին, պետք է հենց երկրի ներսում այդ նույն իրացումն ապահովել փոքր բիզնեսի միջոցով՝ ի հաշիվ սուպերմարկետների, զարգացնելով փոքր բիզնեսը: Այդ դեպքում նույն խոշոր գործարարը չի հայտնվի արտոնյալ պայմաններում, որովհետև, եթե փոքր բիզնեսը կարողանա ունենալ զգալի մաս ընդհանուր տնտեսության մեջ, մնացած ներմուծողները չեն հայտնվի արտոնյալ պայմաններում:

Բաբկեն Թունյան.- Պարոն Խաչատրյան, Դուք պայքարելո՞ւ եք մոնոպոլիաների դեմ:

Վիլեն Խաչատրյան.- Իհա՛րկե: ՀՀ-ում գործում է մրցակցության պաշտպանության մասին օրենք, և մեր Սահմանադրությունը գրեթե երաշխավորում է մենաշնորհների գոյությունը՝ գին չթելադրելու ակնկալիքով: Այսինքն՝ մենաշնորհի գոյությունն օրենսդրորեն թույլատրվում է: Դրա համար օրենսդրությունը պետք է փոխվի: Երկու տիպի օրենսդրություն կա՝ մրցակցության պաշտպանության և հակամենաշնորհային: Այսինքն՝ մեր օրենսդրությունը պետք է դարձնել հակամենաշնորհային, որը կարգելի ցանկացած մենաշնորհի գոյությունը: Կառանձնացնեի և՛ արտահանման բաղադրիչով մենաշնորհներ, և՛ ներմուծման: Եթե հանքարդյունաբերության ոլորտ որևէ կազմակերպություն մտնի, ենթադրենք, ավելի թանկով գնորդ գտնի ու փորձի վաճառել, նա չի կարող այդ ոլորտ մտնել: Արտահանման բաղադրիչով անգամ մենք ունենք մենաշնորհային դիրք ունեցող ընկերություններ:

Մենաշնորհների դեմ առաջին հերթին` պետք է պայքարել տեղական արտադրության միջոցով, որովհետև, քանի դեռ մենք կախված ենք դրսից ներմուծվող ապրանքների քանակից և տեղում տարբեր ընկերությունների միջոցով նույնը չենք կարող արտադրել, միևնույն է, ձեռնտու է լինելու մասշտաբային գնում, որը զուտ տնտեսագիտական առումով լինելու է ավելի էժան և հնարավորություն է տալու ներմուծողին բերել: ՀՀ-ում, սկսած այդ սեփականաշնորհման սերտիֆիկատներից, սեփականության բաշխման սխալ գործընթացից՝ առաջացել է այնպիսի կենտրոնացվածություն, որը հասարակության 80-90 տոկոսին լուրջ բիզնեսով զբաղվելու հանրավորությունից զրկել է, հետևաբար` մենաշնորհների դեմ պայքարելու համար պետք է այդ սխեման քանդել: Եթե նույն շաքարավազը ներմուծվում է 10 հոգու կողմից, վերջիններս սուպերմարկետ մտնելու խնդիր են ունենում:

Բաբկեն Թունյան.- Նիկոլ Փաշինյանն ասում է՝ 47 րոպե է հարկավոր բանանի մենաշնորհը վերացնելու համար, այսինքն՝ դա ենթադրում է, որ օրենսդրական որևէ փոփոխության կարիք չկա:

Մանե Թանդիլյան.- Դա ենթադրում է, որ այնքան ակնհայտ է՝ ինչ պետք է անել մենաշնորհներից ձերբազատվելու համար, որ իսկապես, կարող է այդքան քիչ ժամանակ պահանջել: Իրականում, ես համոզված չեմ, որ մենաշնորհ ունեցող ձեռներեցները բոլորն օրենքի դաշտում են: Նախևառաջ` դրանից էլ պետք է սկսենք. բոլորը, ովքեր ունեն նման բիզնեսներ, պետք է գան հարկային սպիտակ, թափանցիկ դաշտ: Խորապես համոզված եմ, որ թեկուզ աշխատավարձերի մասով, նրանք բոլոր աշխատավարձերը ցույց չեն տալիս, ինչը նշանակում է, որ նրանք կարողանում են էժան գնով վաճառք ապահովել: Եթե մենք բոլորին բերենք հարկային դաշտ, մենք կտեսնենք, որ շաքարավազի գինը բարձրանում է, երբ շաքարավազի գինը բարձրանա, մարդիկ կտեսնեն, որ կարող է իրենց էլ ձեռնտու չլինի, ու կսկսեն որոշակի ներմուծումներ անել, կսկսվի մրցակցություն: Կան որոշակի մարդիկ, որոնք սահմանում արտոնյալ պայմաններում են ներմուծում, և խոչընդոտներ չկան նրանց համար, կամ ուղղակի հենց այստեղ խուսափում ենք մաքսային վճարումներ կատարելուց, ինչը նորից նրանց մրցակցային առավելություն է տալիս, ու հնարավորություն չի տալիս մյուսներին մրցել նրանց հետ: Հնարավոր է նաև խթանել տեղական արտադրությունը:

Բաբկեն Թունյան.- Տեղական շաքար արդեն արտադրվում է:

Մանե Թանդիլյան.- Այո, բայց գիտենք, թե ում կողմից, որովհետև կարողանում է հարկերը չվճարել, և այդ առումով՝ ամենաձեռնտուն նրանն է: Մենաշնորհների դեմ պայքարը պետք է սկսել՝ բոլորին հարկային դաշտ բերելով:

Բաբկեն Թունյան.- Բոլորի ծրագրերի մեջ կան դրույթներ՝ կենսաթոշակների բարձրացում, աշխատավարձերի բարձրացում, հարկերի նվազեցում կամ ավելացում: Այս ամենը ենթադրում են բյուջետային ծախսերի որոշակի փոփոխություններ: Ուզում եմ իմանալ՝ Դուք ունե՞ք հստակ թիվ, թե Ձեր ծրագրերի իրագործումը բյուջեի համար լրացուցիչ ինչ ծախսեր է ենթադրում:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Մեր հաշվարկներով՝ բացառապես մեր այս ծրագրերի իրականացման համար, հաշվի առնելով նաև, որ դրանք ենթադրում են ոչ միայն ծախսեր, այլև մուտքեր, տարեկան կտրվածքով կկազմի 60-80 միլիարդ դրամ: Դա լիովին իրատեսական է, նույնիսկ բյուջետային առաջին տարվանից սկսած՝ հնարավոր է այս ծրագրերն իրականություն դարձնել:

Վիլեն Խաչատրյան.- Մենք տարեկան կտրվածքով չենք բաժանել բյուջեի լրացուցիչ ծանրաբեռնվածությունը: Այնուամենայնիվ, մուտքերի հիմնական աղբյուրների տեսակներն ասեմ. ՀՀ-ում եթե մենք դիտարկում ենք միայն չմաքսազերծված ապրանքների մուտքը, ըստ «Global Financial Integrity»-ի՝ կազմում է 1.5 միլիարդ դոլար, դրա միայն մաքսազերծման բաղադրիչը 500 միլիոն է: Երկրորդ` բյուջեի սուբսիդավորման ֆոնդը 122 միլիարդ է, դրա վրա ենք շեշտը դրել, երրորդը՝ ապօրինի ֆինանսական հոսքերը: Հնարավոր բոլոր մուտքերը բավարար են այդ ծախսերը փակելու համար:

Մանե Թանդիլյան.- Մեր ծրագիրն իրենից ներկայացնում է քայլեր, մենք այն կոչում ենք ոչ թե ինչ, այլ՝ ինչպես: Ամեն մի քայլ, որ Դուք կարդաք, իրենից ենթադրում է հա՛մ եկամուտ, հա՛մ ծախս, բայց դա կանխատեսելն իրականում այս պահին ոչ միայն ստույգ չէ, այլև սխալ է: Օրինակ, 150-ից ավելի աշխատող ունեցող ՏՏ ոլորտի կազմակերպություններին ուզում ենք ազատել շահութահարկից: Այս պահին նմանատիպ կազմակերպությունների թիվը 10-ից ավելի չէ, և, եթե ընդունենք, որ տարեկան 50 միլիոն դրամի շահութահարկ է վճարվում, այո, դրանց ազատելը կնվազեցնի բյուջեի մուտքը, բայց դրա արդյունքում՝ ինչքա՞ն այդ ոլորտի կազմակերպություններ կգան՝ Հայաստանում ներդրումներ կանեն և կընդարձակվեն, այդ հարցի պատասխանը դեռ չունենք, որովհետև դա կախված կլինի նաև այն բիզնես մթնոլորտից, այն մրցակցային պայմաններից, ինչը Հայաստանում մենք իշխանության գալու պարագայում կապահովենք։ Իսկ ես վստահ եմ, որ կապահովենք: Այս պահին թիվ ասելը սխալ կլինի, որովհետև դա ստույգ չի լինի:

Աշոտ Եղիազարյան.- Մենք, իհարկե, ունենք մեր վարչապետի թեկնածուն: Հաշվարկներն արված են, բոլոր մակրոտնտեսական նպատակադրումներն արված են, ծրագիրն ամբողջական և համապարփակ է: Ցանկացած ծրագիր, եթե արտաքին միջավայրը չի ապահովում, այդ ծրագիրը հնարավոր չի լինում իրականացնել: Դրա համար ենք մենք առաջնորդվում նրանով, որ պետք է անպայման արագ դադարեցնել անդամակցությունը ԵՏՄ-ին, որովհետև այդ պայմաններում հնարավոր չէ: Եթե ռեզերվի մասին է խոսվում, հաշվարկվել է այդ ցուցանիշը՝ 600 միլիոնի` 1 միլիարդ դոլարի չափով՝ հիմք ընդունելով այն, որ միջազգային կազմակերպությունների, մասնավորապես, Արժույթի միջազգային հիմնադրամի գնահատականներով՝ մեր ստվերը կազմում է ՀՆԱ-ի 30-50 տոկոսը: Եթե մենք ընտրում ենք զարգացման այլ վեկտոր, մենք կնքում ենք խորը և համապարփակ առևտրի համաձայնագիրը, հնարավորություններ ենք ստանում մնացած գործընկերների հետ մտնել հարաբերությունների մեջ, այստեղ առաջանում են այլ կարգի աղբյուրներ, որոնց գնահատականը, իհարկե, հնարավոր չէ տալ, բայց սիներգիկ էֆեկտը բարձր կլինի: Սա մի սցենար է, որը հաշվարկված է, որ նոր կառավարությունն անմիջապես սկսի իրականացնել:

Բաբկեն Թունյան.- Վերջում կխնդրեմ` յուրաքանչյուրդ` շարքային քաղաքացու համար մատչելի, ոչ տնտեսագիտական լեզվով ներկայացնեք՝ Ձեր իշխանության գալու դեպքում իրեն ի՞նչ է սպասվում սոցիալական և տնտեսական առումով:

Վիլեն Խաչատրյան.- Սոցիալական և տնտեսական խնդիրները, որոնք կենտրոնացած են մեր երկրի քաղաքացիների առաջ, և նրանք չեն կարողանում տարիներով դրանց լուծումներ տալ, մեր իշխանության գալով՝ մենք փորձելու ենք դրանք հնարավորինս թեթևացնել: Այսինքն՝ հասարակության սոցիալապես թույլ խավերը, տնտեսական խնդիրներ ունեցողները լինելու են մեր ուշադրության կենտրոնում: Հարստության վերաբաշխման սխեմայի, անգամ շքեղության հարկերի մոդելներ կիրառելով, բյուջետային քաղաքականության միջոցով՝ փորձելու ենք նրանց բարեկեցությունը բարձրացնել:

Մանե Թանդիլյան.- Ինձ համար՝ որպես ՀՀ քաղաքացի, որը քաղաքականություն նոր է մտել, շատ ցավալի է, որ մեր երկրում ամեն երրորդ քաղաքացին աղքատ է, ես դա վիրավորանք եմ համարում մեր պետության արժանապատվությանը, և գտնում եմ, որ մենք պետք է ձերբազատվենք այդ աղքատությունից և մեզ կպած պիտակից: Դրա լուծման ճանապարհը զարգացած տնտեսությունն է, ժողովրդավար պետությունն է, որը հնարավորություն կտա զարգացնել մեր պետությունը, ճիշտ ուղու վրա դնել, և հնարավորություն կտա ներդնել համակարգեր, որոնք արդյունավետ կառավարում կապահովեն, որի շնորհիվ մեր ժողովուրդը կունենա թափանցիկ աշխատավարձ, բարձր եկամուտ և կկարողանա ապրել բարեկեցիկ:

Աշոտ Եղիազարյան.– Մենք հասարակության ավելի մեծ շերտերի համար աշխատատեղեր կստեղծենք, մենք երկիրը կկապենք զարգացած տնտեսական գոտիների հետ, մարդիկ հնարավորություն կունենան օտարերկրյա ներդրումների, կրթության, տեխնոլոգիաների շնորհիվ` ունենալ նոր աշխատատեղեր: Մեր խնդիրը միայն բնակչությանն աշխատատեղերով ապահովելով չի սահմանափակվում: Ձեռնարկատերերի համար հեռանկարներ են բացվում: Այսօր ՀՀ-ի ընդամենը մեկ՝ ՏՏ սեկտորն է ինտեգրված ԱՄՆ, եվրոպական պետությունների շուկաների հետ, և այդտեղ մենք ունենք առաջընթաց:

Մեսրոպ Առաքելյան.- Մեր թիմն ունի բավարար քաղաքական կամք` ՀՀ-ն ներկայիս սոցիալական և տնտեսական խորը ճգնաժամից դուրս բերելու համար: Համոզված եմ, որ մեր ծրագրերը շատ իրատեսական են և շատ կարճ ժամկետում իրականացվող: Մեր իշխանության գալուց հետո ՀՀ քաղաքացին կունենա արժանապատիվ կյանք և շատ մեծ վստահություն իր և իր երեխայի ապագայի նկատմամբ:

ԱՆԻ ՔԵՇԻՇՅԱՆ
ՌԱԶՄԻԿ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ
Լուսանկարները` «168 Ժամի»

 «Պրեսսինգ» ակումբի քննարկումների աջակիցն են «ԴԵՊՈՊ» Կառավարման ինստիտուտը և «Ազատ Ֆարմա» շվեյցարական ընկերությունը։