168.am 17:57 Մարտ 16 2017 | | Դիտվել է` *

Բաժիններ՝

ԵԱՏՄ, թե՞ ԵՄ. Արժեքների ընտրությո՞ւն, անվտանգության խնդի՞ր, բլե՞ֆ, քաղաքական կապրի՞զ, թե՞ արհեստական դրված դիլեմա

«168 Ժամին» կից գործող «Պրեսսինգ» ակումբի քննարկումների ընթացքում արծարծվում են մեր երկրին, հասարակությանը հուզող բազմաթիվ խորքային հարցեր։ Քննարկումների շարքի աջակիցներն են «ԴԵՊՈՊ» Կառավարման ինստիտուտը, «Ազատ Ֆարմա» ընկերությունը և «168 Ժամ» թերթը:

Այս շաբաթվա քննարկման թեման էր՝ խորհրդարանական ընտրություններում մասնակցող կուսակցությունների և դաշինքների արտաքին քաղաքականության առաջնահերթությունները. «ԵԱՏՄ, թե՞ ԵՄ»:

Քննարկման մասնակիցներն էին՝ Հայաստանի Հանրապետական կուսակցության ներկայացուցիչ, ԱԺ պատգամավոր, «Եվրոպական ինտեգրացիա» հ/կ-ի ղեկավար Կարեն Բեքարյանը, «Ծառուկյան» դաշինքի համամասնական ցուցակով և ռեյտինգային ընտրակարգով առաջադրված պատգամավորության թեկնածու, ՀՀՇ կուսակցության նախագահ Արարատ Զուրաբյանը, «Ազատ դեմոկրատներ» դաշինքի համամասնական ցուցակով առաջադրված պատգամավորի թեկնածու, քաղաքագետ Ստեփան Սաֆարյանը, «Ելք» դաշինքի ներկայացուցիչ, «Հանրապետություն» կուսակցության անդամ, իրավապաշտպան Արտակ Զեյնալյանը, «Հայկական վերածնունդ» (նախկին «Օրինաց Երկիր») կուսակցության կողմից առաջադրված պատգամավորի թեկնածու Էդգար Առաքելյանը:

Քննարկումը վարում էր Քաղաքական և միջազգային հետազոտությունների հայկական կենտրոնի փորձագետ Ռուբեն Մեհրաբյանը:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Քննարկման թեման է՝ խորհրդարանական ընտրություններում մասնակցող կուսակցությունների և դաշինքների արտաքին քաղաքականության առաջնահերթությունները. մասնավորապես՝ Եվրասիական տնտեսական միությո՞ւն (ԵԱՏՄ), թե՞ Եվրամիություն (ԵՄ): Այս դիլեման կարծես թե հասարակության մեջ, փորձագիտական, քաղաքական շրջանակներում իր վերջնական պատասխանը չի ստացել:

Սկսենք իշխող կուսակցությունից. պարոն Բեքարյան, ի՞նչ արտաքին քաղաքական առաջնահերթություններ են առաջ քաշված ձեր նախընտրական ծրագրով, և մասնավորապես՝ ինչպե՞ս եք դուք պատկերացնում ԵՏՄ-ի, որին անդամակցել է ՀՀ-ն, և ԵՄ-ի հետ այդ նոր պայմանագրի համադրությունը:

Կարեն Բեքարյան.- Բոլորս պատկերացնում ենք, որ իշխող կուսակցության պարագայում արտաքին քաղաքականության դրսևորումներում՝ ընտրությունների արդյունքում, մեծ, գլոբալ փոփոխությունների ակնկալիք չպետք է լինի: Ղարաբաղի հիմնախնդրի պարագայում մոտեցումը պարզ է, բազմիցս հնչեցվել է. մենք կարևորում ենք, որ Արցախի Հանրապետության (ԱՀ) ինքնորոշման իրավունքի ճանաչումը պետք է տեղի ունենա, և այստեղ խոսքը վերաբերում է միջազգային ձևաչափին, այդ թվում՝ նույն Ադրբեջանի կողմից այդ իրացման հնարավորությանը, որն ամենամեծ զարկը կլինի բանակցային գործընթացի, և այն կմտցնի բավականին կառուցողական փուլ, կտա հնարավորություն՝ այնտեղ ինչ-որ արդյունք արձանագրելու:

Միևնույն ժամանակ, Արցախի հետ կապվում են մի քանի էլեմենտներ. մեր պաշտպանունակության խնդիրը, որպեսզի Ադրբեջանի կողմից որևէ ցանկություն չլինի՝ ռազմական ճանապարհով խնդիրը լուծելու, ԱՀ-ի տնտեսության զարգացումը, և այլն: Եվ այս պարագայում վերջին շրջանում շատ խիստ դրվեց՝ որպեսզի բանակցություններն ընթանան քաղաքակիրթ ճանապարհով, առաջին հերթին՝ պետք է գործեն տրամաբանական մի քանի էլեմենտներ: Խոսքը վերաբերում է զինադադարի պայմանագրի ամբողջական գործարկմանը, նաև՝ հետաքննության մեխանիզմներին, որի շուրջ եղան պայմանավորվածություններ, և, որոնք Ադրբեջանը չի կատարում: Այսինքն՝ ուժի և ուժի սպառնալիքի հնարավոր էլեմենտի կիրառումը պետք է բացառվի:

Հայ-թուրքական հարաբերություններին անդրադարձ չեմ կատարի. գիտեք, որ հարաբերություններ չկան, նախաձեռնությունը ՀՀ-ի կողմից արված՝ առանց նախապայմանների ստեղծել դիվանագիտական հարաբերություններ, հասնել սահմանների բացմանը, և այլն, Թուրքիայի կողմից, այսպես ասած՝ տապալվեց, անցավ նախապայմանների լեզվին, ու այդտեղ գործընթացը հիմա կանգնած է: Ցեղասպանության ճանաչման գործընթացի հետ կապված բավականին մեծ աշխատանք արվել է, արվելու է, դա կա նաև մեր նախընտրական ծրագրում: Այսինքն՝ մեր որդեգրած ուղղությունն ունենալու է իր շարունակությունը:

Եթե անդրադառնանք ուժային կենտրոններին, ապա կան Ռուսաստանի հետ դաշնակցային հարաբերություններն ու դրանց խորացում՝ բոլոր առկա ձևաչափերով, կլինի՝ ՀԱՊԿ-ն, ԵՏՄ-ն, ԱՊՀ շրջանակներում գործակցությունը, երկկողմ դաշտը, և այլն: Միացյալ Նահանգների հետ, նաև ունենալով առիթը, որ այնտեղ կա ադմինիստրացիայի փոփոխություն, ավելի խորացնել գործընկերային կապերը՝ իրենց ակցենտներով, տրամաբանությամբ, ինչը որ եղել է մեր մշտական գործընկերային դաշտի օրակարգում: Բավականին դրական դինամիկա կա ԵՄ-ի հետ հարաբերություններում, արդեն պաշտոնապես հայտարարվեց նոր պայմանագրի շուրջ բանակցությունների ավարտը, և մոտակա շրջանում սպասում ենք դրա հաջորդ փուլերին՝ նախաստորագրում, ստորագրում և վավերացում:

Եվ, իհարկե, եվրոպական բլոկը չի սկսվում և ավարտվում ՀՀ-ԵՄ պայմանագրով, այնտեղ բավականին մեծ կոմպոնենտ հատկացվում է եվրոպական երկրների հետ երկկողմ կապերին: Վերջին տարիներին Չինաստանի հետ ունենք հարաբերությունների զարգացման շատ հետաքրքիր դինամիկա: Եվ, իհարկե, տրադիցիոն ուղղությունների մեջ առկա է Մերձավոր Արևելքը, ամենաէական էլեմենտներից է դիտարկվում հարևանների հետ փոխհարաբերությունները (խոսքն այս պահին վերաբերում է Վրաստանին, Իրանին) և այդտեղ գործակցության լայնացումը, տարածաշրջանային ծրագրերը: Միասնական նախագծած ծրագրերը, խնդիրները դիտվում են՝ որպես առաջնահերթություն:

Անդրադառնալով Ձեր նշած՝ ինտեգրացիոն գործընթացների դիլեմային՝ այդ դիլեման համարում եմ բավականին արհեստական դրված դիլեմա: ԵՏՄ-ին մեր անդամակցությունն ունի իր տակ բավականին օբյեկտիվ նախադրյալներ, և այդտեղ ոչ մի անբնական բան չկա: Այլ հարց է, որ դա պետք է չարվեր մեկը մյուսի հաշվին, և այսօր արդեն ավարտված բանակցությունները ԵՄ-ի հետ՝ նոր պայմանագրի հետ կապված, ցույց են տալիս, որ մենք ունենում ենք այնտեղ խորացում այն չափով, որը պատկերացնելի էր, հնարավոր էր՝ չխախտելով այլ միջազգային պարտավորվածություններ: Իսկ ԵՏՄ-ն, պարզ է՝ ինչ կարգի շուկա է բացում մեզ համար. դա ուղղակի և անուղղակի ձևերով կապվում է նաև մեր մյուս էլեմենտներին, ու հետևաբար՝ հնարավոր «կամ-կամ»-ի դիլեման ինձ համար արհեստական է:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Պարոն Զուրաբյան, «Ծառուկյան» դաշինքը ո՞ր մասով է համաձայն այս վարվող քաղաքականությանը կամ այս առաջնահերթություններին, որը ներկայացրեց պարոն Բեքարյանը, և ո՞ր մասով է ընդդիմանում այս ամեն ինչին: Եվ ընդհանրապես, որո՞նք են ձեր դաշինքի արտաքին քաղաքական առաջնահերթությունները:

Արարատ Զուրաբյան.- Թեման շատ ծանր է, ծանր է ինձ համար՝ որպես անհատ, որովհետև պետք է ներկայացնեմ որոշակի դրույթներ և ուղղություններ, որոնց մի հատվածն անձամբ չեմ կիսում: Ես անհատապես խորը եվրոպական ինտեգրման, ընդհանրապես՝ ասոցիացման պայմանագիր կնքելու կողմնակիցն եմ եղել և չեմ դադարում այդպիսին լինել: Սակայն այսօր, փաստորեն, ներկայացնում եմ «Ծառուկյան» դաշինքը, որի հետ շատ ընդհանրություններ ունենք՝ տարաբնույթ ծրագրերի առումով, իսկ այս հարցում մոտեցումների տարբերություն կա: Բայց ինչևէ, ասեմ, որ «Ծառուկյան» դաշինքը, չլինելով իշխանության ղեկին, փոքր-ինչ ավելի ազատ է ու կարող է մի փոքր այլ ձևով այս մոտեցումները հստակեցնել:

Բնականաբար, շատ կարևորում է ընդհանրապես ինտեգրացիոն պրոցեսները՝ անկախ նրանից՝ դա եվրոպական ինտեգրո՞ւմն է, որը շատ կարևորում է դաշինքը, թե՞ նաև ինտեգրումն է նշյալ կառույցների հետ՝ տեսնելով այդտեղ լայն հնարավորություններ Հայաստանի տնտեսական զարգացման համար: Եկեք մի քիչ ավելի պրագմատիկ լինենք. մենք ապրում ենք մի աշխարհում, որը բացի մեր պատկերացրած կառուցվածքային վիճակից՝ ունի որոշակի առանձնահատկություններ: Ենթադրենք, մեր ասոցիացման պայմանագրի կնքումը կամ խորը հարաբերություններն այս ուղղությամբ, բնականաբար, շատ լուրջ խանդ են առաջացնում մեր մյուս գործընկերների մոտ, և դրա վառ ապացույցն էր ուկրաինական սցենարը, այն զարգացումները, որոնք տեղի ունեցան պոստսովետական այս հատվածում, և մենք ականատեսը եղանք իրադարձությունների, որոնք այնքան էլ ողջունելի չէին: Փառք Աստծո, մենք այս արհավիրքից ազատված ենք:

Ինչ վերաբերում է նրան, թե ինչպես պետք է զարգացնենք այս հարաբերությունները, մենք կարծում ենք, որ ԵՏՄ-ն, ի վերջո, տնտեսական միություն է, և նրա տված բոլոր հնարավորությունները պետք է առավելապես օգտագործել: Ցավոք, հայկական արտադրանքը դեռևս չի համապատասխանում այն նորմերին, որոնք գործում են ԵՄ տարածքում, և, եթե նույնիսկ մենք կնքեինք ասոցիացման պայմանագիր, բազմաթիվ ուղղություններում մեզ համար շատ բարդ էր լինելու: Ես նաև ապավինում եմ եվրոպացիների՝ քաղաքակրթական արժեքները հարգելու կարողությանը, և համոզված եմ, որ, եթե Հայաստանն ունենա Եվրոպային տալու՝ տնտեսական միավոր, Եվրոպան երբեք դրա առջև դռները չի փակի՝ ի տարբերություն այլ կողմի:

Նաև մի բան պետք է նկատի ունենանք, որ այս ինտեգրացիոն պրեցեսներն իրենց դրական կամ բացասական առումով ունեն մի բան, որը շատ գործնական էր՝ գոնե հայ հասարակության համար, որովհետև, եթե մենք ուրիշ որևէ հանգամանք հաշվի չառնեինք, մենք ունենք ԱՀ-ի խնդիր, որը, կարծում եմ՝ դեռևս շատ երկար ժամանակ է տանելու մեզանից ու շատ մեծ ջանքեր, գտնում ենք, որ իշխանությունների ներդրած ջանքերը բավարար չեն, այդտեղ շատ ավելի նախաձեռնողական պետք է լիներ քաղաքականությունը: Մենք գտնում ենք, որ ապրիլյան դեպքերից հետո շատ ավելի ակտիվ պետք է լիներ մեր արտաքին գերատեսչությունը: Նաև կարծում ենք, որ կոնֆլիկտն առկա է, ու պետության կողմից արված այս քայլերն իրենց այս կամ այն գնահատականին արժանանալուց բացի՝ հնարավորություն են տվել, որ այսօր ՀՀ-ն ունենա ռազմական համակարգեր, որոնք դժվար թե Հայաստանն ունենար, և չեմ բացառում, որ հակառակ դեպքում՝ հակառակորդը դրանք ունենար:

Մենք նաև կարծում ենք, որ ընդհանրապես Արցախի հարցի արծարծումը մտել է մի տեղ, որտեղից անպայման պետք է դուրս գա, որովհետև մենք խոսում ենք, որ պետք է առանց նախապայմանների լինի ցանկացած բանակցային պրոցես, որտեղ էլ այն լինի, բայց այստեղ մի բան ակնհայտ է՝ առանց ԱՀ մասնակցության՝ որևէ բանակցություն վարելն անընդունելի տարբերակ է: Սա պետք է, որպես գործնական պահանջ՝ հայկական կողմը մշտապես ունենա: Համոզված եմ, որ սա պարտադիր էլեմենտ է, որովհետև հարցը, ի վերջո, չի վերաբերում ՀՀ Սյունիքի մարզին, այլ վերաբերում է Արցախի Հանրապետությանը, նրա ճակատագրին, նրա ժողովրդի ճակատագրին, և բանակցություններ վարել՝ առանց այն մարդկանց, որոնք այդտեղ են, տեղին չէ:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Պարոն Առաքելյան, Դուք ներկայացնում եք կուսակցություն, որի դրոշի վրա ԵՄ դրոշի համանման աստղեր կան, բայց մյուս կողմից՝ ձեր կուսակցության ղեկավարը, երբ զբաղեցնում էր Ազգային անվտանգության խորհրդի քարտուղարի պաշտոնը, այդ ժամանակ այստեղ ՀԱՊԿ ակադեմիա էին կառուցում: Որո՞նք են ձեր կուսակցության արտաքին քաղաքական առաջնահերթությունները, և հատկապես ինտեգրացիոն պրոյեկտներում Հայաստանի դիրքորոշումն ինչպիսի՞ն է ձեր պատկերացմամբ: Որքանո՞վ եք դուք կիսում այսօրվա վարվող քաղաքականությունը, որքանո՞վ՝ ոչ, և ի՞նչ կփոխեիք այս ամենում:

Էդգար Առաքելյան.- Նախ՝ սկսեմ Ձեր հարցի առաջին մասից՝ կապված ՀԱՊԿ ակադեմիայի հետ. պետք է նշեմ, որ մեր կուսակցության ղեկավարը՝ պարոն Բաղդասարյանը, ոչ միայն ՀԱՊԿ ակադեմիա է հիմնադրել, այլև հիմնադրել է Հայաստանում Ֆրանսիական համալսարանը, որն այսօր տալիս է բավականին որակյալ և եվրոպական չափանիշերին համապատասխանող կրթություն:

Ինչ վերաբերում է արտաքին քաղաքական մոտեցումներին, ապա մենք միշտ ասել ենք, որ Հայաստանը պետք է ակտիվ, նախաձեռնողական քաղաքականություն իրականացնի, դա վերաբերում է նաև տարածաշրջանային ակտիվ քաղաքական մոտեցումներին: Օրինակ, երբ Իրանի շուրջ միջուկային հանգուցալուծումը տեղի ունեցավ, երկրները հերթ էին կանգնել՝ Իրան այցելելու համար, սակայն Հայաստանի կողմից պասիվություն էր նկատվում: Դա վերաբերում է նաև Վրաստանի հետ հարաբերություններին, դա վերաբերում է նաև տարածաշրջանային այլ գործընկերների հետ հարաբերություններին: Այս տեսանկյունից գտնում ենք, որ հեռանկարում արտաքին՝ և՛ տնտեսական, և՛ քաղաքական բաղադրիչներն էլ ավելի ակտիվացվեն:

Ինտեգրացիոն գործընթացների հետ կապված՝ մենք բազմիցս արտահայտվել ենք թե՛ ԵՏՄ-ի, թե՛ ԵՄ-ի, թե՛ ԱՄՆ-ի հետ հարաբերությունների վերաբերյալ, և գտնում ենք, որ ինտեգրացիոն ցանկացած գործընթացում ներգրավվելու համար, բնականաբար, Հայաստանում պետք է հաշվի առնել ստեղծված իրավիճակը: ԵՏՄ-ին անդամակցելու պատճառներից մեկը նաև ստեղծված իրավիճակն էր՝ թե՛ տնտեսական, թե ռազմական անվտանգության տեսանկյունից, այլ հարց է, որ ԵՏՄ ընձեռած հնարավորություններն ամբողջությամբ չեն օգտագործվում: Մենք կարծում ենք, որ Հայաստանը պետք է ոչ թե «կամ-կամ»-ի քաղաքականություն վարի, այլ հնարավորինս բերի բալանսավորման դաշտ:

Բնական է, որ որևէ կողմի վրա ծանրությունն ավելի շատ կլինի՝ հաշվի առնելով նաև ՌԴ-ի հետ մեր ռազմական, ռազմատնտեսական, ռազմաքաղաքական հարաբերությունները, ինչպես նաև Արցախի չլուծված հակամարտությունը, գործընկերս նշեց նաև Ուկրաինայի օրինակը, մենք չենք ուզում, որ Հայաստանում նման նախադեպեր տեղի ունենան: Իսկ ինչ վերաբերում է ԵՄ-ի հետ հարաբերություններին, ապա բազմիցս նշել ենք, որ իսկապես ԵՏՄ երկրները չէ, որ կարող են մեզ համար արդար դատական համակարգի կամ ազատ շուկայական տնտեսության օրինակ ծառայել: Այսինքն՝ մեր հիմնական շեշտադրումը ոչ թե «կամ-կամ»-ի կամ որևէ բևեռի միանշանակ գնալն է, այլ հնարավորինս բալանսավորել արտաքին քաղաքականությունը, և հատկապես՝ շեշտադրել տարածաշրջանային համագործակցությունը:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Պարոն Զեյնալյան, ձեր դաշինքը միավորում է կուսակցություններ, որոնք տարիներ ի վեր բազմիցս են քննադատել վարվող արտաքին քաղաքականությունը, ժամանակին հանդես են եկել տարբեր առաջարկություններով, և հիմա էլ այս նախընտրական քարոզարշավի ընթացքում շարունակում են քննադատությամբ հանդես գալ: Ի՞նչ փոփոխություններ է առաջարկում ձեր դաշինքը, ի՞նչ կփոխեիք գործող արտաքին քաղաքականության մեջ:

Արտակ Զեյնալյան.- Նախ՝ ուզում եմ անդրադառնալ իշխող կուսակցության ներկայացրած ծրագրին. այնպիսի տպավորություն է, կարծես հավակնում են իշխանության, և ոչ թե՝ եղել են իշխանության մեջ, և պատասխանատվություն չեն կրում դրա իրականացման համար: Այսինքն՝ ավելի քան տասնամյակ իշխանության լինելու պարագայում պետք է որ դրանք իրականացվեին: ԱՀ բանակցային գործընթացից դուրս գալը մենք համարում ենք շատ մեծ քաղաքական սխալ, որի համար պատասխանատու է այսօրվա գործող իշխանությունը և կառավարությունը: Մեր առաջնահերթությունների մեջ մտնում է հետևյալը. մենք հետամուտ ենք լինելու եվրոպական տիպի իրավական, ժողովրդավարական պետության կազմավորմանը: Սխալ ենք համարում ԵՏՄ-ին անդամակցությունը:

Այս ամբողջի մեջ կարևոր տեղ է զբաղեցնում այն, որ մենք աշխատանքներ ենք իրականացնելու Հայաստանի արտաքին անվտանգության ապահովման այլընտրանքներ գտնելու ուղղությամբ: Նաև մեզ համար շատ կարևոր է, որ բանակցություններ սկսվեն ՀԱՊԿ շրջանակներում՝ անդամ երկրների՝ միմյանց անվտանգության ապահովման դաշնակցային պարտավորությունների հստակեցման առումով: ՀԱՊԿ անդամ երկրները շատ հաճախ ավելի մեծ դիմադրություն են ցուցաբերում Հայաստանի նկատմամբ, երբեմն նույնիսկ թշնամական վերաբերմունք են ցուցաբերում արտաքին հարաբերություններում, քան շատ նեյտրալ պետություններ, որոնք չեն գտնվում ՀԱՊԿ շրջանակներում:

Մեր արտաքին քաղաքական առաջնահերթություններից է նաև՝ բանակցությունները հարևան երկրների հետ՝ իրանական էներգակիրները տարանցիկ արտահանելու ուղղությամբ: Նաև միջոցառումներ են ձեռնարկվելու տարածաշրջանի երկրների հետ հավասարապես արժանապատիվ և փոխշահավետ հարաբերությունների զարգացման ուղղությամբ: Խոսվեց այն մասին, որ միջոցներ են ձեռնարկվելու իշխող կուսակցության կողմից՝ ռազմական հավասարակշռությունը վերականգնելու ուղղությամբ. դա, համենայնդեպս, Հայաստանում չի արվել և չի արվում, մենք դա զարգացնելու ենք՝ վերականգնելու համար այդ հավասարակշռությունը, որպեսզի հնարավոր չլինի որևէ պարագայում Արցախի խնդրի ռազմական ճանապարհով լուծումը: Մենք Արցախի խնդրի լուծումը տեսնում ենք բանակցային ճանապարհով, չի կարող լինել այս խնդրի ռազմական լուծում: Պետք է նաև այնպիսի լուծում, որի պարագայում պարտվողներ չլինեն, որպեսզի լինի հարատև խաղաղություն և զարգացում:

Ռազմական հակամարտությունը շահավետ չէ, և այդ միջոցները կարող են ուղղվել այլ խնդիրների լուծմանն ու երկրի զարգացմանը: Իհարկե, նաև կա մեկ այլ լուծում՝ դեֆեկտը դարձնել էֆեկտ. եթե արդյունավետ կառավարում իրականացվի, ապա նաև կարելի է այս ուղղությամբ զարգացնել ռազմաարդյունաբերական համակարգն ու փորձել նաև այդ բացասական երևույթը վերածել որոշակի էֆեկտի: Սրանք էին, ըստ էության, այն ամենը, ինչ մենք առաջարկում ենք:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Պարոն Սաֆարյան, ձեր քաղաքական ուժը երևի ամենասուր քննադատությամբ է հանդես գալիս այսօրվա վարվող արտաքին քաղաքականությանը, և իր նախընտրական ծրագրում մեծ հատված է հատկացրել արտաքին քաղաքականությանը:

Ստյոպա Սաֆարյան.– Առաջին հերթին՝ պետք է ուղղակի զրկել Հայաստանի հանրապետական կուսակցությանը՝ երկիրն այս ընթացքով տանելու իրավունքից: Դա ասում եմ ամենայն պատասխանատվությամբ, որովհետև 2013 թվականի սեպտեմբերի 3-ի որոշման արդյունքները, թույլ տվեք, ներկայացնել թվերով. Հայաստանի ապրանքաշրջանառությունը կտրուկ անկում է կատարել, 2016 թվականին՝ 2014-ի համեմատ՝ ներմուծումը պակասել է 28%-ով, ընդամենը արտահանումն է 16%-ով աճել, այն էլ ուղղակի՝ որպես «շուստրի» ազգ՝ արտահանել ենք թուրքական լոլիկը, և բացառապես դրա հաշվին է տեղի ունեցել արտահանում, որը, հասկանալի պատճառներով, ամեն տարի չի կարող տեղի ունենալ: Հայաստանի արտաքին պարտքը 4.4 մլրդ-ից ավելացել է 26%-ով՝ հասնելով 5.6 մլրդ ԱՄՆ դոլարի (2017թ. հունվարի տվյալներով՝ ՀՀ արտաքին պարտքը 4 մլրդ 836 մլն դոլար է,- «168 Ժամ»):

Այս տարվա զեկույցներով՝ մեր ցուցանիշներն ուղղակի գահավիժել են՝ ենթակառուցվածքների առումով՝ ի տարբերություն մեր հարևան Վրաստանի, մեր ցուցանիշները վատթարացել են մարդու իրավունքների և ազատությունների առումով, և հետևաբար՝ հնարավոր չէ ԵՏՄ կոչվող անհասկանալի կառույցում կառուցել եվրոպական տիպի պետություն՝ ժողովրդավարական, իրավական և սոցիալապես համերաշխ ու արդար: Հետևաբար, առաջին խնդիրը պետք է լինի՝ կասեցնել պետության այս ընթացքը և Հայաստանը դուրս բերել ԵՏՄ-ից: Եվ, ինչպես տեղյակ եք՝ «Ազատ դեմոկրատներ» կուսակցության (ԱԴԿ) նախագահ և ԱԺ պատգամավոր Խաչատուր Քոքոբելյանը, արդեն մեկ տարի է՝ շրջանառության մեջ է դրել այդ օրինագիծը:

Մեր թիմը Հայաստանի ապագայի համար ներկայացնում է հստակ տեսլական, որը եվրոպական ընտանիքին լիիրավ ինտեգրումն ու անդամակցությունն է: Սա քաղաքական կապրիզ չէ, սա երկընտրանքի առջև կողմնորոշվելու խնդիր չէ, սա Հայաստանի համար անվտանգության խնդիր է, որովհետև ինտեգրացիան նշանակում է՝ լրացնել այն ռեսուրսները, որոնք քեզ պակասում են, և դա կատարել բազմակողմանի ձևաչափով: Այն, ինչին բախվեց ՀՀ-ն 2014 թվականի անդամակցությունից ի վեր, երկու տարվա ընթացքում, թերևս, վեր էր բոլոր տեսակի պատկերացումներից: Եվ մենք շարունակաբար մեր հասարակությանը վախեցրել ենք ուկրաինական մայդաններով, Ղրիմի անեքսիաներով, բայց որևէ մեկը չի էլ ուզում խորքային բացատրություն տալ, թե ինչ տեղի ունեցավ 2016 թվականի ապրիլի 2-ից ապրիլի 6-ն ընկած ժամանակահատվածում, որը կարծես թե այն գինն է, որը մենք վճարեցինք՝ ԵՏՄ-ին անդամակցելու արդյունքում:

Իմ գործընկերները ներկայացրեցին ՀԱՊԿ և ԵՏՄ շրջանակում Ղազախստանի և Բելառուսի հետ մեր տխրահռչակ հարաբերությունների վիճակը, որոնք շատ դեպքերում իսկապես թշնամական են: Բայց այս կտրվածքով՝ եկեք հասկանանք մի բան. եթե մենք բազմակողմ ձևաչափով ինտեգրում ենք փնտրում նրանց հետ, ապա դրա արդյունքում կարծես թե ստանում ենք վտանգվածության ավելի մեծ մակարդակ: Հետևաբար՝ եվրոպական ինտեգրումը մի այնպիսի պետության կառուցում է, որը մարդու համար է, ծառայում է մարդուն, իշխանությունն ու հանրային ծառայությունները մատչելի են մարդուն և ապահովում են մարդու անվտանգությունը՝ ոչ միայն ռազմական և քաղաքական, այլև սոցիալական, տնտեսական և այլ առումներով: Անվտանգությունը միայն ու միայն հակառակորդի հարձակումը չէ: Այս կտրվածքով, թերևս, առաջնային նպատակ ենք համարում Հայաստանի առաջնորդումը դեպի եվրոպական ընտանիք: Թերևս, սա ուժեղ, հզոր Հայաստանի հիմնական խնդիրն է:

Հայաստան-Ռուսաստան հարաբերություններն ուղղակի վեր են ածվել վասալային հարաբերությունների: Եվ այս կտրվածքով՝ դրանք վերանայման ենթակա են: ՀԱՊԿ-ում մեր բազմակողմ հարաբերություններն իսպառ պետք է տարանջատվեն՝ բազմակողմ հարաբերությունների շրջանակներում հայ-ռուսական հարաբերություններից և բուն հայ-ռուսական երկկողմ հարաբերություններից: Եթե մենք խոսում ենք ռազմաարդյունաբերական համալիրի, ռազմատեխնիկական համագործակցության, սպառազինության ձեռքբերման մասին, եկեք չմոռանանք, որ հայ-ռուսական հարաբերությունների հիմքը, այնուամենայնիվ, հանդիսանում է Հայաստանում ռուսական ռազմաբազայի տեղակայման մասին համաձայնագիրը: Սա Ռուսաստանի համար, թերևս, ամենակարևոր հարցն է: Հետևաբար՝ մյուս բոլոր հարաբերություններն ու համագործակցությունները, այդ թվում՝ հայկական բանակի սպառազինումը ռուսական զենքի հաշվին, տեղի են ունեցել բացառապես երկկողմ հարթակում:

Այս կտրվածքով՝ վերանայման ենթակա են մեր բոլոր այն հարաբերությունները Ղազախստանի և Բելառուսի հետ, որոնք մեր ինքնիշխանության առումով սահմանափակումներ են դրել, մեզ թույլ չեն տալիս ոչ ՀԱՊԿ անդամ երկրների հետ անվտանգության ոլորտում հարաբերություններ հաստատել, բայց մյուս կողմից՝ այդ երկրները, որոնք դաշնակից անունն են կրում, բացարձակապես զգայուն չեն մեզ համար անվտանգության նշանակության խնդիրների առումներով: Խոսում ենք Իրանի դռների առջև հերթ կանգնած երկրների մասին. միանշանակ իրավացի եք, բայց գիտե՞ք՝ պատճառը որն է. պատճառն այն է, որ տնտեսության ոլորտում մեր ինքնիշխանության իրավունքը փոխանցված է Ռուսաստանին:

Հետևաբար՝ ինչպե՞ս ենք մենք կարողանալու երկկողմ մակարդակում Իրանի հետ բանակցել, ավելի էժան գազ ձեռք բերել, քան «Գազպրոմի» և սիբիրյան գազն է մատակարարվում մեզ, եթե մենք Հայաստանի տնտեսական ինքնիշխանության վրա դրված այդ խոչընդոտի վերացման խնդիրը չենք լուծել: Ինչպե՞ս ենք մենք կարողանալու կառուցել եվրոպական չափանիշերին համապատասխանող պետություն, եթե մեր իրողությունները, ինչպես ես վկայակոչեցի, հետընթացի մասին են, և՝ ոչ ավելին:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Այս ծավալվող բանավեճը՝ արտաքին քաղաքական առաջնահերթությունների մասին, նաև շոշափում էր ԵՏՄ-ն և ԵՄ-ն, այնուամենայնիվ, մենք տեսանք, որ առնչվում է նաև անվտանգության ոլորտին: Սրանք զուգահեռ հարթություններ են, եթե ոչ՝ միախառնված մեկը մյուսին: Մյուս կողմից էլ՝ նաև Հայաստանի մասշտաբներն են գոնե այնպիսին, որ ոչ միայն արտաքին քաղաքականությունն է ածանցվում ներքին քաղաքականությունից, այլև տարվող արտաքին քաղաքականությունն իր անդրադարձն է ունենում ներքին քաղաքականության վրա: Հիմա, փաստորեն, Հայաստանն անդամակցելով ԵՏՄ-ին և ՀԱՊԿ-ին՝ անդամակցում է մի միության մեջ, որտեղ կան երկրներ, որոնց հաճախ կոչում են նաև «դիկտատորների ակումբ», և Հայաստանում, որտեղ բազմաթիվ են այդ խնդիրները, բայց, այնուամենայնիվ, իրավիճակը շատ ավելի բարվոք է, քան ՀԱՊԿ և ԵՏՄ անդամ ցանկացած երկրում:

Հիմա, այս իմաստով՝ կարևորվում են նաև մեր արտաքին քաղաքական առաջնահերթությունները նաև այս կտրվածքով: Ի՞նչ եք կարծում՝ որքանո՞վ են կապված մեկը մյուսին, և որպեսզի Հայաստանն արտաքին քաղաքական խաչմերուկներում լինի ոչ թե օբյեկտ, այլ սուբյեկտ, արդյո՞ք ձեզ բավարարում է Հայաստանի դիվանագիտությունը, որը հիմնական դերակատարն է արտաքին քաղաքականության մեջ: Եվ ի՞նչն եք մտադիր փոխել, թե՞ ամեն ինչ լավ է, ոչինչ էլ չենք փոխում, այսպես էլ շարունակում ենք:

Կարեն Բեքարյան.- Հարցերին պատասխանելուց առաջ՝ մի քանի արձագանք փորձեմ տալ: ԵՏՄ-ի հետ կապված մշտապես բարձրաձայնվող խնդիրները, շատ դեպքերում, առավել, քան անհիմն թեզեր են: Երևի ինչ-որ պահի պետք է փորձել փակագծերն էապես բացել: Եթե փորձենք խնդիրը պրոյեկտել ու նայել ընտանիքի կտրվածքով, ցանկացած ընտանիքում կարևորվում է քաղաքակիրթ դաստիարակությունը, կրթվածությունը, բայց միևնույն է, առաջին հերթին, եթե կա այդպիսի սպառնալիք, դիտարկում ես անվտանգության խնդիրը:

ՀԱՊԿ անդամներից որից ինչքան էլ դժգոհ լինենք, այն մեզ տալիս է հնարավորություն՝ զինատեսակների մեծ տեսականու վրա ունենալ գործարանային գներ: Եթե մենք հաշվի ենք առնում այն հանգամանքը, որ մյուս կողմից կա Ադրբեջանը՝ իր հումքային ռեսուրսներով, և մեր ռեսուրսները համադրելի չեն, սա մեզ համար առավել քան էական է ու անմիջականորեն անդրադառնում է մեր անվտանգության հիմնահարցերին:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Այսինքն՝ խնդիրն այն է, որ սա մեզ հնարավորություն է տալիս էժան զենք ձեռք բերել, կամ՝ նույնիսկ անվճար:

Կարեն Բեքարյան.- ՀԱՊԿ-ով ստանում ենք, այո, այդ հնարավորությունները. որոշ մասերով՝ գործարանային գներով, որոշ մասերով՝ քվոտաների տակ ընկած, և այլն: Երբ մենք այդ արտոնություններով գնված զինատեսակները հասցնում ենք Հայաստանի սահման, եթե մենք ԵՏՄ անդամ չենք, ինչ շահել ենք ՀԱՊԿ անդամակցությամբ՝ այդ չափով կամ դրանից ավելի չափով կորուստ ենք տալիս՝ ի հաշիվ նրա, որ մենք գտնվում ենք մաքսային այլ գոտիներում:

Մենք այսօր մեզ կարո՞ղ ենք այդ տիպի ճոխություն թույլ տալ, որ անմիջական մեր անվտանգության հետ կապված հնարավորության վրա խաչ քաշենք: Ես «Եվրոպական ինտեգրացիա» հ/կ նախագահն եմ արդեն 15 տարի, այս երկրում, երբ որ Եվրոպայի մասին շատ քիչ մարդիկ էին խոսում՝ գոնե հասարակական կամ փորձագիտական մակարդակով, Ագարակից մինչև Վրաստանի սահման՝ մեծ բնակավայրերով, գյուղերով հատ-հատ եվրոպական ինտեգրման ուղին էի փորձում առաջ մղել: Բայց ես նորից եմ ասում՝ կան խնդիրներ, որոնք չես կարող անտեսել, չես կարող ջայլամի քաղաքականություն վարել, առավել ևս՝ երբ դրանց այլընտրանքները շատ դեպքերում արկածախնդրություն են հիշեցնում:

Երբ ասվում է՝ մենք փորձելու ենք մեր անվտանգության կոմպոնենտը փնտրել այլ տեղերում, ես ուղղակի հիշեցնեմ՝ մենք ունենք փակ սահման Թուրքիայի հետ, որը սահման է երկկողմ՝ հայ-թուրքական, սահման է՝ Հայաստան-Հյուսիսատլանտյան դաշինք (ՆԱՏՕ), սահման է՝ ՀՀ-ԵՄ ընդհանուր մաքսային տարածք: Այս երեքը միասին փակ է մի երկրի կամքով, և մեր այսքան անգամ ԵՄ-ի հետ հարաբերությունների բարի, դրական ընթացքի պարագայում, անգամ՝ ԵՄ-ի կողմից հնչած բոլոր ազդակների պարագայում՝ այդ սահմանը չի բացվում:

ՆԱՏՕ-ի հետ մենք ունենք արտակարգ համագործակցություն՝ տարբեր բնագավառներում, և շարունակելու ենք, բնականաբար, այդ համագործակցությունը: Անգամ այդ պայմաններում ՆԱՏՕ-ի տարաբնույթ էլեմենտները ստիպված է լինում հաշվի նստել նրա հետ, որ հայ-թուրքական սահմանը միակողմանիորեն՝ Թուրքիայի կողմից փակված է: Այսինքն՝ ի՞նչն ենք փնտրում, և որտե՞ղ է մեր իրատեսությունն այս պարագայում:

Շատ լավ նշվեց, որ եվրոպական շուկա դուրս գալու համար մեր ապրանքատեսակների, մեր չափորոշիչների բավարարման համար առնվազն ժամանակ է պետք: Մեզ նման փոքր երկրի պարագայում, եթե դու դուրս չեկար լայն շուկա, դու որևէ կերպ գոյատևմանդ խնդիրը չես լուծի: ԵՏՄ մեր մուտքը տալիս է 180 միլիոնանոց շուկա, այսինքն՝ մեր գործարարների համար ստեղծում է հնարավորություն:

Այդ շուկա դուրս գալով ու որակը բարձրացնելով՝ եվրոպականի հետ շարունակել քո ընթացքը, որի հետ ունենք արտոնյալ պայմաններ: Երբ հայտարարվեց, որ մենք, ասոցիացման համաձայնագրի հետ կապված՝ պատրաստ ենք ԵՄ-ի հետ նախաստորագրման, այդ հայտարարության մեջ կար երկու պարբերություն. առաջինը նշում էր, որ ավարտված են բանակցությունները, և հնարավոր է նախաստորագրել, և երկրորդ՝ ԵՄ գնահատմամբ՝ կարճաժամկետ և միջնաժամկետ հեռանկարում ՀՀ-ն դրանից ինչ է շահելու, թվերով տրված էր, ԵՄ-ն ինչ է շահելու, նորից տրված էր. այդ թիվն ավելի փոքր էր, քան, եթե Հայաստանը ԵՏՄ անդամ չլինելով՝ էներգակիրները նույն ՌԴ-ից տարբեր գծերով՝ բերեր շուկայական, այլ ոչ՝ ԵՏՄ գներով: Հիմա, երբ մենք այս շփոթը ստեղծում ենք ու մարդկանց մոտ ստեղծում ենք տպավորություն, որ մեզ համար սա արժեքների խնդիր է, մենք եվրոպական ուղղության արժեքները չգնահատելով՝ մտել ենք ԵՏՄ, սրա տակ բլեֆ կա: Մենք ԵՏՄ չենք մտել, որովհետև եվրոպական արժեքները համարում ենք ոչ մերը կամ չենք ձգտում դրան, մենք ԵՏՄ մտել ենք… կրկնում եմ՝ ցանկացած ընտանիք առաջինը լուծում է անվտանգության խնդիրը, նոր ունենում է շունչ քաշելու հնարավորություն՝ ուրիշ հարցեր լուծելու համար:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Պարոն Զուրաբյան, որքանո՞վ են ձեզ համոզիչ թվում իշխող քաղաքական ուժի՝ ՀՀԿ ներկայացուցիչ Կարեն Բեքարյանի բերած փաստարկները:

Արարատ Զուրաբյան.- Նախ՝ նշեմ, որ մենք գտնվում ենք նախընտրական շրջանում և ժամանակ առ ժամանակ մտնում ենք դաշտեր, որտեղ, կարծում եմ, շատ հարցերում ունենք շատ ընդհանուր մոտեցումներ՝ անկախ նրանից, թե որ քաղաքական թիմում ենք գտնվում: Եթե կան էլ տարաձայնություններ, ապա դրանք միտված են միայն մի բանի՝ բոլորս ցանկանում ենք, որպեսզի ՀՀ-ն լինի ավելի անվտանգ պետություն, որ այն զարգանա: Ինչպես ասվեց՝ չեմ կարծում, որ որևէ հայ մարդ ունենա հնարավորություն իր երեխային հարվարդյան կրթություն տալ, գերադասի մեկ այլ տիպի, ասենք՝ բելառուսական կրթություն: Ես ասեմ, թե ինչում կքննադատեի հանրապետականներին, որովհետև շատ երկար տարիներ է՝ նրանք գտնվում են իշխանության ղեկին, և կարծում եմ՝ կորցրած հնարավորությունների առումով՝ սրանք հարցեր են, որոնց մասին պետք է խոսենք:

Անվտանգության գործոնը նույն ԵՏՄ-ին միանալու պրոցեսում շատ ավելի էր բարձրաձայնված, շեշտվում, քան թե այն կար: Յուրաքանչյուր պետություն պաշտպանում է իր շահերը, և պետք չէ այստեղ մեղադրել ո՛չ Ղազախստանին, ո՛չ Բելառուսին, ո՛չ Ռուսաստանին: Ցավոք, մենք բոլորս ականատես ենք եղել, որ մեր իշխանությունները, եղել են դեպքեր, երբ մեր շահերը, մեղմ ասած՝ ոչ պատշաճ մակարդակով են պաշտպանել: Ես գտնում եմ, որ ապրիլյան իրադարձություններից հետո բոլորիս զգոնությունն ինչ-որ տեղ բարձրացավ, և որակապես կարևորում եմ դա, իրոք դրա անհրաժեշտությունը կար, բայց նաև կարծում եմ, որ այդ զգոնությունն անկում էր ապրել, որ դրա բարձրացման կարիքը կար:

Այս տարիներին ՀՀ-ն՝ լինելով պատերազմող երկիր, իմանալով, թե ինչ հեղհեղուկ շրջանում է գտնվում, գիտակցելով նաև, որ աշխարհն ընդհանրապես դինամիկ զարգանում է, և մեկ-մեկ լինում են փոփոխություններ, որոնք դու չես տնօրինում, մենք խոսում ենք ԵՏՄ-ի, Ռուսաստանի մասին, բայց մի օր կարող ենք բոլորս քնել, արթնանալ և տեսնել բոլորովին այլ Ռուսաստան՝ լրիվ այլ իշխանությամբ:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Ինչպես վերջին 100 տարվա մեջ երկու անգամ արդեն եղել է…

Արարատ Զուրաբյան.- 1988 թվականին, շարժումը սկսվելուց առաջ երևի թե որևէ մեկը չէր մտածի, որ սույն տարածաշրջանում կարող են նման զարգացումներ լինել, և շատ քչերը կլինեին, որ կարող էին մտածել՝ ԽՍՀՄ-ը կփլուզվի: Մի բան ակնհայտ է, որ մենք պարտավոր ենք մի բան անել, որն ամենակարևորն է: Ընդհանրապես, անվտանգությունը շատ բաղկացուցիչ ուղղություններից ու գործոններից է կախված: ՀՀ-ն էներգակիրներ է ներկրում, Ռուսաստանը ներկայացնում է, որ մեզ տալիս է լավ պայմաններով, շատ ու շատ ընդդիմադիրներ համոզված են, որ Իրանից կարելի էր ավելի լավ պայմաններով ձեռք բերել. ես ուզում եմ դուրս գալ այս իրարամերժ, բայց նաև հիվանդագին թեմայից: Այսօր աշխարհը կանխատեսում է, որ 10-15 տարի հետո վերականգնվող էներգետիկան աշխարհի ամբողջ պահանջարկը բավարարելու է:

Հայաստանում այսօր ոչ ոք չի խոսում այնպիսի երևույթների մասին, որոնք շատ ավելի կարևոր են, քան, օրինակ՝ մենք գազն ինչ գնով կստանանք, որովհետև, կներեք, մի քիչ ավելի թանկ ստանայինք կամ մի քիչ ավելի էժան, այս տիպի կամ սրան մոտ մեր հասարակությունն ապրելու էր:

Բայց մեկընդմիշտ մենք պետք է ունենանք մեր ռազմավարությունը Հայաստանի զարգացման, որը պետք է լինի առանձնահատուկ, տարբերվող: Եվ չպետք է այդ զարգացումը տանել՝ Հայաստան-Ռուսաստան-Եվրոպա կամ քաղաքակիրթ աշխարհ-հետադիմություն հարթակների բանավեճի շրջան մտցնել ու փորձել ստանալ հարվածներ: Ես կարծում եմ, որ մենք պետք է գտնենք ուրույն լուծումներ մեզ համար, մեր պետության, մեր հանրության համար: Մենք ունենք ընդամենը 920 համայնք, և, ենթադրենք, դրանց էներգաապահովման խնդիրը լուծելուց հետո մենք կարող ենք մոռանալ թե՛ գազի, թե՛ նավթի մասին:

Ենթադրենք՝ Հայաստանում ունենք մի քանի հարյուր հազար ավոտմեքենա, և, եթե մենք նույնիսկ ցանկանանք, որ մեր մարդիկ գազով կամ բենզինով լիցքավորեն այդ մեքենաները, հավատացած եղեք՝ 10-15 տարի հետո աշխարհում արգելվելու է ներքին այրման շարժիչով ավտոմեքենայի գործածումը, որովհետև այսօր ավելի քան 30 համաշխարհային ավտոարտադրող կազմակերպություն սկսել են լրիվ այլ ուղղությամբ տանել աշխարհը: Այս ամենը պետք է հաշվի առնել:

Կարծում եմ՝ մեր վեճերի մի զգալի հատվածն արհեստական է: Պետք է մտածել Հայաստանի զարգացման մասին: Իսկ ինչ վերաբերում է արտաքին քաղաքականությանը, միայն զարգացման պարագայում է, որ Հայաստանը կարող է դառնալ սուբյեկտ:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Պարոն Առաքելյան, ձեր կուսակցությունը կարծես արտաքին քաղաքական նախաձեռնություններով մինչ օրս առանձնապես շատ հանդես չի եկել, և տպավորություն կա, թե մեծ առարկություններ էլ չեք ունեցել իշխանությունների կողմից վարվող քաղաքականությանը: Ներկայացրեք ձեր մոտեցումները՝ ի՞նչը կփոխեիք այս քաղաքականության մեջ, ինչպիսի՞ն է ձեր գնահատականը մեր դիվանագիտությանը:

Էդգար Առաքելյան.- Իմ գործընկերներն արդեն նշեցին, որ արտաքին և ներքին քաղաքականություններն ուղղակիորեն փոխկապակցված են, և ներկայիս սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը ՀՀ-ում նաև ինչ-որ առումով արտաքին քաղաքականության արդյունք է, որովհետև շատ հնարավորություններից մեր երկիրը չի օգտվում և չի կարողանում օգտվել: Շատ բան կարելի է փոխել արտաքին քաղաքական կուրսում: Մենք շատ արտաքին քաղաքական զարգացումներ ենք տեսել՝ կապված նաև ՀՀ-ի հետ, երբ մեր դիվանագիտական կորպուսն իրեն շատ պասիվ է դրսևորել: Նույն Վրաստանի օրինակը, երբ դեսպանի անձի ընտրության առումով էլ կարծես ցույց է տրվում, թե մենք ինչպիսի վերաբերմունք ենք ցուցաբերում տվյալ երկրին:

Կարծում եմ՝ արմատական փոփոխություններ մեր արտաքին քաղաքականության մեջ պետք է տեղի ունենան: Մեր երկրի շահերի պաշտպանության առումով շատ է խոսվում թե՛ ՀԱՊԿ շրջանակներում, թե՛ մյուս միջազգային կառույցների շրջանակներում մեր երկրի շահերի պաշտպանության հարցերի մասին, բայց պետք է նշեմ, որ, բնականաբար, թե՛ Ղազախստանը, թե՛ Բելառուսը և մյուսները պետք է հենց իրենց երկրների շահերից ելնելով շարժվեն, մենք պետք է ունենանք հնարավորություն, որպեսզի մենք էլ մեր շահերն առաջ տանենք, որը, ցավոք սրտի, շատ դեպքերում մենք չենք տեսնում ու շատ դեպքերում պասիվ արտաքին քաղաքականություն ենք տեսնում:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Այսինքն՝ ակտիվացնե՞նք:

Էդգար Առաքելյան.- Այո, ակտիվացնենք:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Ուղղությունը պահպանելո՞վ, թե՞, այնուամենայնիվ, դուք որոշակի շեղում եք պատկերացնում:

Էդգար Առաքելյան.- Կարծում եմ՝ ծայրահեղությունները միշտ էլ լավ բանի չեն հանգեցնի: Մենք պետք է հաշվի առնենք ստեղծված իրավիճակը և ստեղծված իրավիճակից ելնելով՝ հնարավորինս լավ տարբերակներ փնտրենք, այդ տարբերակները, կարծում եմ, այսօրվա աշխարհը մեզ հնարավորություն տալիս է, պարզապես պետք է ակտիվ լինել ու տանել այն գիծը, որը բխում է մեր ազգային, պետական շահերից:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Պարոն Զեյնալյան, ելնելով նրանից, որ ձեր դաշինքը միշտ քննադատել է տարվող քաղաքականությունը, իսկ իշխանությունն էլ ձեր պատկերացրածը համարում է ոչ իրատեսական, երևի դուք կառարկեք այդ մոտեցումներին:

Արտակ Զեյնալյան.- Այո: Նախ՝ էներգակիրները մենք կարող ենք ներկրել այլ գնով, քան շուկայականն է, ավելի ցածր գնով: Հիշենք, որ մինչև ԵԱՏՄ-ին անդամակցումը, Հայաստանը հրաժարվեց Պարսկաստան-Հայաստան գազամուղից, և ուղղակի ակնարկ եղավ այն մասին, որ գազը սիմվոլիկ գնով կարող է Հայաստանը ստանալ, Իրանի դեսպանն ասաց, որ դա կարող է լինել ուղղակի 100 դոլարով, անհամեմատ ցածր գնով: Ուստի, երբ Հայաստանը զիջեց իր տնտեսական, քաղաքական անկախությունը, դրվեց մի իրավիճակի մեջ՝ շնորհիվ գործող իշխանության, և այդ փաստարկը չի դիմանում քննադատության: Այս ամենի հետևանքով՝ տեղի ունեցավ 2016 թվականի քառօրյա պատերազմը:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Այսինքն՝ այն, որ 2013թ. նշվում էր, որ դա պայմանավորված է անվտանգությամբ, մենք անվտանգության փոխարեն՝ ստացանք պատերազմ:

Արտակ Զեյնալյան.- Այո, ստացանք պատերազմ: Մյուսը՝ զենքերի հետ կապված. ասվեց, որ Հայաստանում առկա է 1980-ական թվականների զենք, դա մեր հայտարարությունը չէ, սա էլ չի դիմանում քննադատության: Ուստի, շարունակում ենք պնդել, որ քաղաքական սխալ էր ԵԱՏՄ-ին անդամակցումը, և այն ողջ քաղաքականությունը, որ հասցվել է դրան: Մեր գործընկերը, որ թեև իշխանության մաս է կազմել, նշեց, որ արտաքին քաղաքականության ոլորտում մեր դիվանագիտական գործունեությունն անբավարար է:

Շատ ու շատ դեպքերում մենք իրադարձությունների հետևից ենք գնում, քան նախաձեռնում ենք, կամ ինֆորմացիայի առկայության դեպքում արվում են կանխարգելիչ քայլեր և գործողություններ: Շատ կան նման ֆիասկոներ, որ ՀՀ-ն ապրել է դիվանագիտական վատ աշխատանքի պատճառով: Այս ամենը մեր իշխանության գալու պարագայում մենք փոփոխելու ենք, նաև բանակցություններ են վարվելու Ասոցացման համաձայնագիրը ստորագրելու, ինչպես նաև Համապարփակ առևտրի պայմանագիրը ստորագրելու ուղղությամբ: Բնականաբար, հայկական տնտեսությունը կամ ստանդարտները համապատասխանեցվելու են եվրոպական ստանդարտներին, որպեսզի կարողանանք այնտեղ անդամակցել:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Պարոն Սաֆարյան, որքանո՞վ իշխող ՀՀԿ կուսակցության ներկայացուցիչ Կարեն Բեքարյանի հիմնավորումները ձեզ համոզիչ թվացին:

Ստյոպա Սաֆարյան.- Համոզիչ չեն: Պարոն Բեքարյանը խոսեց անվտանգությունն այնտեղ փնտրելու մասին, անվտանգությունը պետք է փնտրել Հայաստանի ներսում:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Հիմնավորեք:

Ստյոպա Սաֆարյան.- Անվտանգությունն այն է, երբ ՀՀ քաղաքացու գրպանում այնքան փող կա, որ որևէ «Գազպրոմ» չի կարողանում նրան շանտաժի ենթարկել գազի գնով: Անվտանգությունը նա է, որ ՀՀ-ն այնքան փող ունի, որ կարող է իրեն պակասող սպառազինությունները գնել թեկուզ շուկայական գնով: Անվտանգությունն այն է, երբ ՀՀ-ի օրինական ձևավորված իշխանությունը կարողանում է Իրանից ներկրել, նաև տարանցիկ երկիր դառնալ գազի ներկրման համար դեպի Եվրոպա, մի բան, որն այսօր ուզում է անել մեր հարևան Իրանը, բայց, ինչպես ընդունված է ասել, չի կարողանում անել, որովհետև մեր խաղալու դաշտը բացարձակ այլ դաշտ է, և մեզ թույլ չի տրվում: Այս կտրվածքով՝ քանի կան գազային պայմանագրեր, որոնք վերանայված չեն, որոնք մենաշնորհներ են սահմանում, քանի դեռ կա ԵԱՏՄ-ում անդամակցություն, մենք ցավալիորեն չենք կարողանալու կնքել նաև խոր և համապարփակ ազատ առևտրի համաձայնագիր, որը 2012 թվականին խոտանվեց:

Խոսվեց այն մասին, որ խոր և համապարփակ ազատ առևտրի և Ասոցացման համաձայնագրերը նախատեսում էին հիմնականում միջնաժամկետ և երկարաժամկետ օգուտներ ՀՀ տնտեսության համար, և ճիշտ հակառակը՝ մեզ ասում էին, որ, քանի որ ԵԱՏՄ-ում մեր ապրանքները և ծառայությունները մոտ են այդ չափանիշերին, մենք կունենանք կարճաժամկետ արդյունքներ:

Ես ձեզ ընթերցեցի անողոք թվերը ճշմարտության մասին, և, ակնհայտորեն, 2 տարվա ընթացքում մենք կարճաժամկետ որևէ օգուտ չենք ունեցել, այլ հակառակը՝ հետընթաց ենք ունեցել: Եվ վերջապես, ե՞րբ է ՀՀ-ն մտածելու իսկապես ավելի մեծ շուկաներ դուրս գալու մասին: Թույլ տվեք ձեզ հիշեցնել, որ նույն Վրաստանը, որը ԵԱՏՄ-ի անդամ չէ, ավելի մեծ մասնաբաժին ունի ռուսական շուկայում իր գինիների համար, մասնավորապես՝ 17 տոկոս, այն դեպքում, երբ ԵԱՏՄ անդամ Հայաստանն ուղղակի չնչին մասնաբաժին ունի Ռուսաստանի շուկայում:

Ղազախստանի և Բելառուսի շուկաների մասին ընդհանրապես չեմ խոսում, որովհետև նման ցուցանիշ չկա: Հետևաբար, հարց է ծագում՝ ո՞րն է նպատակը Եվրոպական Միության և եվրոպական ընտանիքի անդամ դառնալու: Մեր առջև, մեր գործարարների, մեր մտավորականների, մեր երիտասարդների համար առանց վիզայի մուտքի հնարավորություն ստեղծել, որ միայն ճամփորդության մասին չէ, դա գործարար կապերի զարգացման, համատեղ բիզնես դնելու, ինտեգրացիան ավելի խորացնելու մասին է, այլ ոչ թե մուտք ունենալ 170 միլիոնանոց շուկա, որտեղ անգամ սեփական արտադրողի համար Լուկաշենկոն է որոշում՝ ով պետք է շուկայում լինի, ով չլինի, որտեղ Պուտինն է որոշում՝ ով պետք է շուկայում լինի, ով չլինի:

Հետևաբար, եթե խոսում ենք ինտեգրման մասին, ապա միայն մեկ ընտրություն կա Հայաստանի համար, դա եվրոպական ուղղությունն է: Այո, մեր անվտանգության բարձրացման գրավական է լինելու այն, երբ մեր ապրանքները համապատասխանեն եվրոպական չափանիշերին, այդ դեպքում ո՛չ Անգելա Մերկելն է որոշելու՝ մեր ապրանքները մուտք գործե՞ն այնտեղ, թե՞ ոչ, ո՛չ Ֆրանսիայի, ո՛չ էլ այլ երկրի նախագահը, պարզապես լինելու է կապիտալի, մարդկանց, ապրանքների և ծառայությունների ազատ տեղաշարժ, որոնք բերելու են սիներգիզմի էֆեկտ և Հայաստանի անվտանգության բազմապատիկ ավելացում:

Այսօր քարոզարշավի ժամանակ մի կին ինձ ասաց՝ «ես Եվրոպայից նոր եմ վերադարձել, այնտեղ տեսա, որ ամեն ինչ մարդու համար է»: Ի վերջո, մեր նպատակը պետք է լինի՝ այնպիսի պետություն ստեղծել, որտեղ մարդն իրեն հարգված և արժանապատիվ է զգում, և ինստիտուտները պետք է աշխատեն, այլ ոչ թե անձերը ստեղծեն հզորություններ, և մարդիկ կախված լինեն անձերի կամքից՝ այն էլ ընտրությունից ընտրություն ընկած ժամանակահատվածում, մարդու խնդիրները ոչ թե մարդկանց կողմից պետք է լուծվեն, այլ պետական ինստիտուտների: Ի վերջո, մենք չենք կարող սպասել՝ երբ է ԵԱՏՄ-ն քանդվելու, որպեսզի մենք այլ ուղղություն վերցնենք, դա շատ վտանգավոր է, մենք՝ որպես փոքր պետություն, չենք դիմանա, հետևաբար, մենք պետք է փոխենք ուղղությունը, պետք է ստեղծենք այդ ինստիտուտները մեր երկրում, որոնք արդեն կստեղծեն հավելյալ արժեք, որոնք այդ արժեքն արդարաբար կբախշեն:

Կարծում եմ՝ ՀՀԿ-ն շատ լավ գիտի, որ Եվրոպան, Վրաստանը շատ ավելի էժան են ձեռք բերում գազը, քան մենք, բայց ոչ մեկը չի խոսում այս մանիպուլյացիաներից, որ Ռուսաստանն ասում է՝ սահմանի վրա ձեզ եմ ծախսում, բայց նա մեզ սահմանին գազ չի ծախում, Ռուսաստանը սահմանին ծախում է գազ իր դուստր ձեռնարկությանը, և այդ գազը վերավաճառվում է: Հետևաբար՝ խնդիր կա՝ լինենք հարուստ, վճարենք շուկայական գնով, բայց չի կարելի բարեկեցություն և առաջընթաց խոստանալ մի իրավիճակում, որտեղ ճահիճ է: Եկեք իսկապես սթափվենք և հասկանանք, որ Հայաստանը պետք է փոխի իր ուղղությունը, և այս առումով՝ անվտանգության լուծումները, այո, մեր ձեռքում են, և եկեք չփնտրենք, ողորմելի չձևանանք, չդառնանք որևէ մեկի հոգածության առարկան:

Արտակ Զեյնալյան.- Փոքրիկ ռեպլիկ՝ վերականգնվող էներգիայի հետ կապված. այս պահի դրությամբ էլեկտրաէներգիայի պահանջարկը 15 անգամ ավելի է, քան արտադրվում է:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Հայաստանո՞ւմ, թե՞ ընդհանրապես:

Արտակ Զեյնալյան.- Ընդհանրապես ամբողջ աշխարհում: Վերականգնվող էներգետիկան առաջիկայում չի կարող այդ դեֆիցիտը լրացնել, այնպես որ, դեռևս էներգակիրների պահանջարկը մեծ է լինելու:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Հայաստանում գերակայող դիսկուրսն այն է, որ հակասություն չկա նրանում, որ Հայաստանը և՛ ԵԱՏՄ-ում է, և՛ նաև իր հարաբերություններն է հաստատում ԵՄ-ի հետ, չկա հակասություն նրանում, որ Հայաստանը ՀԱՊԿ-ում է և նաև փորձում է իր հարաբերությունները հաստատել ՆԱՏՕ-ի հետ, բայց նաև մենք տեսնում ենք, որ Ռուսաստանի և Արևմուտքի միջև, հետևապես՝ նաև այդ կազմակերպությունների միջև, դիմակայությունը խորանում է և կրում արժեքային բնույթ: Հայաստանին արդյոք կհաջողվի՞ այս չհակադրվելու քաղաքականությամբ գոնե չընկնել փորձանքի մեջ: Ըստ ձեզ՝ որքանո՞վ է հուսալի նման քաղաքականությունը կարճաժամկետ, միջնաժամկետ և երկարաժամկետ հեռանկարներում:

Կարեն Բեքարյան.- Վերականգնվող էներգիայի հետ կապված՝ շատ շնորհակալություն պարոն Զուրաբյանին, որ այդ թեմային անդրադարձավ, ՀՀԿ-ի ծրագրում դրա հետ կապված բավական մեծ հատված կա: Ինչ վերաբերում է ԵԱՏՄ-ի հետ կապված բերվող սարսափազդու թվերին, էքսպերիմենտը կոռեկտ չէ արված, հաշվարկը կոռեկտ չէ, մեթոդաբանությունը կոռեկտ չէ: Հաշվարկն անելիս պետք է ունենաս համադրման եզր, համադրման եզրը ոչ միայն այն է, ինչ նախորդ տարի, այլ համադրման եզրի մեջ էական դեր ունի՝ քո արտաքին միջավայրն ինչ փոփոխություն և դինամիկա է ունեցել այդ ընթացքում: Եթե մենք ունենայինք նույն միջազգային կոնյունկտուրան, չլինեինք ԵԱՏՄ անդամ, մենք այս անկումները կարող է կրկնակի կամ եռակի ունենայինք: Կարևոր է, թե մենք ինչի մասին ենք խոսում, մենք խոսում ենք մեր երազանքների՞ երկրի մասին, թե՞ մենք այդ երազանքների և ցանկությունների խնդիրը համեմում ենք գոնե հնարավորություններով: Այս բոլոր խոսակցությունները՝ մեր անվտանգությունը՝ մեր հարստությամբ, մեր անվտանգությունը՝ մեր գրպանով, և այլն, այսօրվա իրականության հետ նրանք որևէ կապ չունեն:

Ինչ վերաբերում է արտաքին քաղաքական գծին և նրա որոշակի տրանսֆորմացիաներին, նշեմ մի հանգամանք՝ Հայաստանի արտաքին քաղաքականության ուղղվածությունը իր 3 նախագահների օրոք իրականում շարունակականության էֆեկտ է ապահովել, և սա հեչ պատահական չէ, որովհետև արտաքին քաղաքականությունն այն դաշտը չէ, որտեղ կարելի է ներքին մանիպուլյացիաների հաշվին փորձել դիվիդենտներ բերել: Իրանի հետ կապած մեր խնդիրները ոչ միայն կապված են Ռուսաստանի հետ առկա պայմանագրով, և այլն, այլ նաև կապված է նրանով, որ այդ ժամանակ Իրանը գտնվում էր Արևմուտքի, Միացյալ Նահանգների աննկարագրելի մեծ լարվածության ներքո, և Հայաստան-Իրան հարաբերությունների անգամ այդ փոքրիկ շրջանակը բերում էր բավականին մեծ հակազդեցություն նույն Արևմուտքի կողմից:

Հայաստանն օրիգինալ չէ նրանում, որ մեզ մոտ դեսպաններ կան, որոնք դիվանագիտական ճանապարհ չունեն անցած. աշխարհում ընդունված կարգ է, որ դեսպանի նշանակումը քաղաքական նշանակում է, և միշտ չէ, որ պահպանվում են այդ բոլոր ցենզերը՝ նրա դիվանագիտական կրթության, մասնագիտացման, և այլն: Իհարկե, կարող են լինել անհաջող օրինակներ, բայց կյանքն ընթանում է նրանով, որ այդ օրինակներից ելնելով՝ անում ես որոշակի փոփոխություններ և այդ փոփոխություններից փորձում ես նաև անցում կատարել ավելի արդյունավետ տարբերակի: Պետք չէ մոռանալ ռեսուրսների խնդիրը. ռեսուրսները, ինչպես կյանքի ցանկացած ոլորտի վրա, նույն ձևով անդրադառնում են նաև դիվանագիտական աշխատանքին: Պետք չէ թացը չորի հետ խառնել ու մեղադրել մեր ողջ դիվանագիտական կորպուսին: Երբ փորձում եք միջազգային կոնյունկտուրայից ամեն ինչ կտրել, ինչ-որ իզոլյացված պատկեր եք տալիս, երազանքների վիճակ եք տալիս, եկեք մեր հասարակությանն այդ էլեմենտներով շփոթի մեջ չմտցնենք:

Ստյոպա Սաֆարյան.- Չենք մտցնում, բայց ապրիլյան պատերազմն ինչո՞ւ տեղի ունեցավ:

Կարեն Բեքարյան.- Հարցն ուզում եմ շատ հստակ ուղղել՝ ապրիլյան պատերազմին մենք ունեցել ենք առնվազն հավասար իրավիճակ և ուժերի այնպիսի հավասարակշռություն, որ Ադրբեջանն իր առջև դրած խնդիրները, գոնե այն ծավալով, որ նա դնում էր կամ պատկերացնում էր, չի կարողացել լուծել: Հետևաբար, եթե մենք անվտանգության խնդրի մեջ մինչև այդ մեզ թույլ տված լինեինք որոշակի շեղումներ, բացթողումներ և այլն, ապրիլյան պատերազմն այն հանգուցալուծումը կունենա՞ր, ինչ ունեցել է: Իհարկե՝ ոչ: Այսինքն՝ նույն այն հավասարակշռման էլեմենտը չէ՞, որ ապրիլյան պատերազմին նրա պատկերացրած, նրա երազած վիժնը բերեց՝ ի չիք դարձրեց: Իհարկե, հայ զինվորն է, հայրենասիրությունն է, բայց նաև անվտանգության մնացած բոլոր կոմպոնենտներն են, որոնցից ահագին մասը հայ-ռուսական երկկողմի տակ է, մի հատվածը ռուսական բազայի առկայության տակ է, մի հատվածը ՀԱՊԿ-ի ստեղծած հնարավորությունների ներքո է, մի հատվածը նստած է ԵԱՏՄ-ում՝ մաքսատուրք չունենալով այդ զենք բերելու հնարավորությունը: Այս պարագայում Բելառուսի տարաբնույթ կեցվածքները, պահվածքները, Ղազախստանի տարաբնույթ պահվածքները, կեցվածքները, իհարկե, պետք է արժանանան արձագանքի, ու լավ էլ ֆիքսել ենք բոլորս, որ արժանացել են, բայց սա չէ կշեռքի նժարի որոշիչը, այդ որոշիչը այն մեծ կոմպոնենտներն են, որի շարքը փորձեցի թվարկել:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Պարոն Զուրաբյան, Հայաստանը կկարողանա՞ խուսափել այս հավասարակշիռ մոտեցումից, որ մենք միշտ ասում ենք, որ չի հակասում, կամ փորձում ենք այնպես անել, որ չհակասի. կստացվի՞, թե՞ ոչ, և ի՞նչ է պետք անել դրա համար:

Արարատ Զուրաբյան.- Կարծում եմ՝ բանականությունը ցանկացած պարագայում աշխարհում հաղթելու է. մենք ունենք խնդիր, կցանկանայի այդ խնդիրը մի քիչ փիլիսոփայական հարթություն տանել. ոչ թե Հայաստան ու համակարգեր խնդիրն է, այլ համակարգեր խնդիրն է, որտեղ Հայաստանը փորձում է ապրել: Դա մեր ժողովրդի ճակատագիրն է երևի, մշտապես գտնվել երկու համակարգերի բախման կիզակետում և փորձել կոնկրետ կենսապահովումն ապահովել: Իհարկե, շատ բարդ խնդիր է սա, ինչքանո՞վ կհաջողվի, կարծում եմ՝ կհաջողվի հիմա, որովհետև աշխարհն է փոխվել, մի քիչ ավելի քաղաքակրթվել է, պետք է օգտագործել բոլոր հնարավորությունները բոլոր հարթություններում:

Մենք խոսում ենք այն մասին, թե ինչպիսի երկիր ենք ուզում ունենալ, մենք խոսում ենք նրա մասին, թե ինչ է հնարավոր այսօր անել, գիտակցում ենք եղած ռեսուրսներն ու հնարավորությունները, պետք է մի քիչ ազնիվ լինենք յուրաքանչյուրիս նկատմամբ, ասել մի բան, որ իշխանությունն իրոք ունեցել է կորուստներ, ունեցել է չօգտագործած հնարավորություններ: Տարրական մի բան, նույն ռազմաարդյունաբերական համալիրին ոչ թե պետք է նոր ուշադրություն դարձվեր, որ ապրիլյան պատերազմից հետո պետք է այդ ուղղությունը զարգանա, այլ սկսված պատերազմից, երբ սկիզբ էին առել ինչ-որ համակարգեր, երբ փորձ էր կատարվում ինչ-որ բան անել: Հայաստանը պետք է արդեն ունենար նորմալ ռազմաարդյունաբերական համալիր, որովհետև այդ ժամանակից անցել է արդեն քառորդ դար:

Ինչևէ, մենք ունենք իրողություններ, որոնցում ապրում ենք. խոսել նրա մասին, թե էսինչը կարելի է ներկրել էսինչ գնով, ի պատիվ մարդկանց, որոնք շատ ավելի ինֆորմացված են, երբեք որոշակի տվյալներ չեն բարձրաձայնվել ու բացահայտվել, թե ինչը՝ ինչ գնով է ներկրվել, բոլոր նրանք, ովքեր իրազեկ են, նաև կիմանան, որ շատ բաներ ներկրվել են ծիծաղելի գներով, և Ադրբեջանը նույնատիպ համակարգ կարողացել է ձեռք բերել 40 անգամ մեծ գնով: Սրանք էլ իրողություններ են, որոնց մասին միշտ չէ, որ խոսում ենք: Լավ օրից չէ, որ այսպես է, բայց սա մեր իրականությունն է, որի հաղթահարելու ձևը չի գտնվում արտաքին հարաբերությունների բնագավառում, սա հաղթահարելու ճանապարհը Հայաստանում է, Հայաստանի վերափոխման մեջ է, մեր սրտում, մտքում կատարվող փոփոխության մեջ է, եթե դա մեզ հաջողվի, կարծում եմ՝ ցանկացած մարտահրավերի կարող ենք դիմակայել, եթե դա չլինի, մենք չենք լինի պետություն:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Պարոն Առաքելյան, կհաջողվի՞ արդյոք Հայաստանին՝ այս չհակադրության իրողության մեջ պահպանել ինքն իրեն որպես սուբյեկտ, և արդյոք արվո՞ւմ է այդ ամենը հիմա, պարոն Բեքարյանի բերած փաստարկները բավարարո՞ւմ են ձեզ, թե՞ ոչ:

Էդգար Առաքելյան.- Կարծում եմ՝ ինչ-որ մի պահի, ինչ-որ մի ժամանակահատվածում մենք կհակադրվենք աշխարհաքաղաքական ինչ-որ կենտրոնների, գործընթացների, բայց կցանկանայի, որ այդ հակադրությունը չվերածվեր բախման: Դրա համար մենք պետք է զարգացնենք մեր ներքին ռեսուրսը: Կարծում եմ՝ բավականին մեծ ռեսուրս է, որ այսօր չի օգտագործվում՝ և՛ մարդկային, և՛ տնտեսական: Կարծում եմ՝ սրանք ռեսուրսներ ենք, որոնք մենք չենք օգտագործում, նաև տեսնում ենք, որ քայլեր չեն ձեռնարկվում այդ ռեսուրսները ճիշտ օգտագործելու, մեր երկրում պահելու համար: Մինչև ապրիլյան պատերազմը, նաև դրանից հետո բազմիցս հայտարարվել է ռազմաարդյունաբերական համալիրի զարգացման, սահմանին նկարահանող սարքերի տեղադրման մասին, սակայն, ցավոք սրտի, նույն ապրիլյան պատերազմից հետո միայն գործուն քայլեր կատարվեցին: Եղել են ինչ-որ դեպքեր, բայց համատարած բնույթ չեն կրել: Կարծում եմ՝ մեզ հնարավոր կլինի բալանսավորել մեր արտաքին քաղաքականությունը, եթե մեզ հաջողվի ճիշտ օգտագործել մեր ներքին ռեսուրսը:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Պարոն Զեյնալյան, փորձում ենք հակասություն չտեսնել այս երկու ուղղությունների մեջ, համաձա՞յն եք դրա հետ, և կստացվի՞ Հայաստանին խուսափել այս ամենի արանքում մնալուց:

Արտակ Զեյնալյան.- Չեմ կարող չհամաձայնել այն դիտարկման հետ, որ արտաքին քաղաքական մարտահրավերներին դիմակայելու համար անհրաժեշտ է ներսում ունենալ ամուր պետություն, համախմբված հասարակություն և ժողովրդի աջակցություն, ներքին ամրության պաշար: Հայաստանում վերջին 15 տարվա ընթացքում իշխանությունը չի վայելել ժողովրդի վստահությունը, ընտրությունների արդյունքները կեղծվել են, այդպիսի համոզմունք կա ժողովրդի մոտ, և իշխանությունը ենթարկվել է արտաքին մանիպուլյացիաների, կորցրել է անկախությունը, որովհետև ներսում մշտապես եղել է սպառնալիք իշխանությունից հեռանալու: Հետևաբար, չափազանց կարևոր է, որ առաջիկա ընտրություններում իշխանությունը ձևավորվի ժողովրդի կողմից, և ժողովուրդը հավատա այդ իշխանությունների՝ իր կողմից ձևավորված լինելուն, ու նաև այդ իշխանությունը ստանա ժողովրդի աջակցությունը: Անշուշտ, չափազանց բարդ իրավիճակ է, շահերի բախում կա, ու այս ամենը հավասարակշռելու համար միանշանակ անհրաժեշտ է, որ լինի ներքին կայունություն և ամրություն: Հիշենք այն դեպքը, երբ Պուտինը հայտարարեց, որ «Գույք՝ պարտքի դիմաց» ծրագիրն առաջարկվել է Հայաստանի իշխանությունների կողմից:

Ռուբեն Մեհրաբյան.- Խոսքը 2002 թվականի գործարքի՞ն է վերաբերում:

Արտակ Զեյնալյան.- Այո: Դրանից հետո Հայաստանը, գոնե ապահովելու համար արտաքին աջակցությունը Հյուսիսից, մշտապես զիջել է իր անկախությունը՝ թե՛ քաղաքական, թե՛ տնտեսական:

Ստյոպա Սաֆարյան.- Մի քանի ռեպլիկ. Հայաստանի 3 նախագահներն այդպես են մտածել, որովհետև գրեթե նույն գիծն են շարունակել, որովհետև այդպես է ցանկացել Կրեմլը, որովհետև այդ իշխանությունների վերարտադրության համար մենք շնորհակալություն ենք հայտնել Վլադիմիր Պուտինին: Բոլոր ինքնիշխանության զիջման գործարքները կնքվել են կա՛մ իշխանության վերարտադրության նախօրեին, կա՛մ դրանից հետո Հայաստանի ներքաղաքական վտանգավոր զարգացումները կանխելու համար: Մենք գտնում ենք, որ ոչ թե պետք է հարմարվել այն իրավիճակին, որը շատ դեպքերում ստեղծվել է մեր սխալ որոշումների արդյունքում, այլ ստեղծել իրավիճակ, հնարավորություններ, այլապես, եթե մենք մշտապես հարմարվելու ենք իրավիճակին և հանգամանքներին, այո, մենք մշտապես լինելու ենք կոնյունկտուրայի զոհը: Անընդհատ խոսում են ուկրաինական սցենարի մասին՝ մոռանալով, որ 2016 թվականի ապրիլյան պատերազմը մեզ համար հայկական մի յուրօրինակ մայդան էր, թե ինչ է պատահում նրանց հետ, ովքեր անգամ հնազանդ են: Այո, Ռուսաստանը ստեղծել է երկու մոդել՝ մեկն այն մասին, թե ինչ է կատարվում հպատակների հետ, մեկը՝ նրա մասին, թե ինչ է կատարվում ըմբոստների և անհնազանդների հետ: Մենք հպատակ էինք, գիտեք, գաղտնիք չէ, Ռուսաստանն այդ ապրիլյան պատերազմով հետապնդում էր իր շահերը և ռուսական պլանի իրագործումը՝ դա ռուս խաղաղապահների տեղակայումն էր իրավիճակի թեժացման արդյունքում, որպեսզի Ղարաբաղն ուղղակիորեն անցնի Կրեմլի վերահսկողության ներքո:

Կարեն Բեքարյան.- Որ ասում եք՝ գիտեինք, որտեղի՞ց գիտեիք. այնպես եք ասում, կարծես արդեն արել է, և Ղարաբաղն արդեն Կրեմլի ազդեցության տակ է:

Արարատ Զուրաբյան.- Ես կարծում եմ, որ նույնիսկ հանրապետականները չէին առարկի, եթե Պենտագոնը բերեր՝ կոնկրետ բազա դներ Արցախում, և Արցախի ժողովրդի անվտանգությունն ապահովեր:

Ստյոպա Սաֆարյան.- Այ, հենց մենք կառարկեինք: Կարդացեք Լավրովին ուղեկցած դիվանագիտական անանուն աղբյուրի արտահոսքը հենց ռուսական մամուլում ապրիլյան պատերազմից հետո:

Կարեն Բեքարյան.- Ես հիմա պատկերացնում եմ՝ եթե Ձեր (դիմում է Ստյոպա Սաֆարյանին,- խմբ.) տեքստը սղագրեն ու դրսում կարդան, այն տիպի բաների կհղվեն, որ Լավրովի օգնական, խորհրդական, վերլուծաբանին հղվելը դրա դիմաց ուղղակի ծաղիկ կլինի:

Ստյոպա Սաֆարյան.- Ես ասում եմ՝ Լավորվին ուղեկցած դիվանագիտական անանուն աղբյուրը Լավրովին ուղեկցած լրատվամիջոցին բացահայտել է, թե ինչ են ուզում անել՝ կարգավորման հետ կապված: Հիմա, այս կտրվածքով Հայաստանի ինքնիշխանությունը, այո, պետք է վերականգնվի ներսից. դա օրինական ձևավորված իշխանությունն է, որը որևէ շանտաժի, որևէ կոմպրոմատի դիմաց չի ընկճվում: Դա Հայաստանի տնտեսական, քաղաքական, անվտանգության և այլ ոլորտներում ինքնուրույն, փոխշահավետ քաղաքականություն վարելու ինքնիշխան իրավունքի վերականգնումն ու բոլոր խոչընդոտների վերացումն է: Սա երազի մասին չէ, այլ մի բանի մասին է, որն իրականություն պետք է դարձնի Հայաստանում հայկական երազանքը, որն իրականություն է դարձել ԱՄՆ-ում՝ ի դեմս ամերիկյան երազանքի, որն արդեն իրականություն է դառնում մեր հարևան Վրաստանում՝ ի դեմս վրացական երազանքի: Մեր համաքաղաքացիներն են արդեն սկսել տարբերություններ դնել Հայաստանի և Վրաստանի միջև: Ես կարծում եմ, որ հայն իր մտավոր կարողություններով ու ինտելեկտով, գործարար հակումներով՝ ամենևին չի զիջում վրացուն, և ես վստահ եմ, որ առանց արտաքին քաղաքական կուրսը վերանայելու՝ մենք ներքին պաշար չենք ամրացնելու:

Թույլ տվեք՝ մի լավ բան էլ ասեմ իշխող կուսակցության մասին. անգամ Սերժ Սարգսյանը, 3 տարի է՝ կրկնում է 2 մաքսային ռեժիմի՝ եվրոպական և եվրասիական, կամուրջ լինելու մասին, նա անընդհատ ակնարկում է, որ ԵՏՄ-ում մնալով՝ ԵՄ-ի հետ խորը պայմանագիր պետք է ստորագրվի. դա տեղի չի ունենալու, մեզ արդեն ասել են, որ դա չի կարող տեղի ունենալ:

Կարեն Բեքարյան.- Պարոն Սաֆարյան, արդեն եղել է:

Ստյոպա Սաֆարյան.- Ի՞նչն է եղել:

Կարեն Բեքարյան.- Պայմանագիրը. ավարտվել են բանակցությունները:

Ստյոպա Սաֆարյան.- Դուք համեմատում եք այդ պայմանագիրն Ասոցացման պայմանագրի հե՞տ:

Կարեն Բեքարյան.- Նախագահը չի ասել, որ մենք ասոցիացման համաձայնագիր ենք ստորագրելու:

Ստյոպա Սաֆարյան.- Սերժ Սարգսյանն ուղիղ մեկ տարի՝ 2013-14թթ., խնդրում էր ուղղակի՝ թույլ տալ ստորագրել ասոցիացման գոնե քաղաքական մասը: Հետևաբար՝ մինչև արտաքին քաղաքականության վերանայում տեղի չունենա, մենք ներքին քաղաքական իրավիճակում ամրության պաշար չենք ունենալու: Եվ հետևաբար՝ Հայաստանի ինքնիշխանության և Հայաստանի իշխանությունը ժողովրդին վերադարձնելու խնդիրը հրամայական է ՀՀ անվտանգության համար:

Կարեն Բեքարյան.- Ես, լիարժեք կողմ լինելով էլեմենտին, որ արտաքին քաղաքականությունը ներքինի շարունակությունն է, և, եթե մենք ուզում ենք արդյունավետ վիճակ, մենք ներսում պետք է ունենանք արդյունավետ վիճակ՝ բոլոր առումներով: Բայց ես հիմա չեմ մտնի այդ դիսկուրսի մեջ՝ թվարկված տնտեսական էլեմենտների, այլ խնդիրների, որն ասվեց, որովհետև այդ խնդիրներից յուրաքանչյուրն այստեղ կարող է դառնալ քննարկման առարկա՝ հենց ոլորտի մասնագետների կողմից: Հիմա ինչ վերաբերում է արտաքին քաղաքականությանն ու վերջին հնչած մի քանի դիտարկմանը. ՀՀ նախագահի կողմից բազմիցս հայտարարվել է, որ մենք բազմակողմանիորեն խորացնելու ենք հարաբերությունները ԵՄ-ի հետ, հասնելու ենք այնտեղ իրավապայմանագրային օրենքի: Անգամ Հայաստանի կողմից եղել է մոտեցում, որ Ասոցացման համաձայնագրի քաղաքական մասը կարող էր անգամ առանձին ստորագրվել, որը չուներ որևէ հակասություն ԵՏՄ անդամակցության և Խորը և համապարփակ առևտրի համաձայնագրի հետ:

Խոսքը վերաբերում է սրան, և սա իրականացվել է գոնե այն հանգրվանով, որ բանակցություններն ավարտվել են, և մենք սպասում ենք ստորագրմանը: Հանգստացնեմ պարոն Սաֆարյանին՝ մենք եվրոպական ուղղությունը չենք կորցնելու, այսինքն՝ այսօր մենք ԵՄ-ի հետ ունենք այնպիսի ծրագրերում ներգրավվածության լայնակի բազա, որը գրեթե համարժեք է ասոցիացվածներին: Գումարած դրան, եթե խոսքը վերաբերում է վիզաների ազատականացմանը և միջանձնային շփումներին, արդեն իսկ հայտարարվել է, որ դա մեզ համար առաջին օրակարգային հարցերից է ԵՄ-ի հետ, և մենք սպասում ենք ԵՄ արձագանքին:

Ստյոպա Սաֆարյան.- Մենք առայժմ ունենք ռուսական անձնագրերի ազատականացում:

Կարեն Բեքարյան.- Ես փորձեմ ավարտել այն մտքով, ինչից սկսեցի. ցանկացած ընտանիքում անվտանգության խնդիրը շատ կարևոր է, շատ կարևոր է նաև ընտանիքի անդամների քաղաքակիրթ զարգացումը, նրանց հնարավորությունների լիակատար օգտագործումը, ինքնադրսևորումը: Այս երկու խնդիրները չի ստացվում իրարից տարանջատել: ՀՀ-ի համար մեր ազգային և պետական շահերի ամբողջ ծիրում մեզ փորձել որևէ կերպ կանգնեցնել երկընտրանքի առաջ՝ երբևէ չի կարող մեր շահերից լինել: Բնականաբար, բոլոր հնարավոր ռեսուրսներով, դիվանագիտությամբ՝ ամեն կերպ մենք պետք է ունենանք այն իրավիճակը, որ մենք չլուծենք անվտանգությունը՝ առաջընթացի հաշվին, և չլուծենք առաջընթացը՝ անվտանգության հաշվին: Սրանք, ուզեն թե չուզեն, պետք է զուգակցված ընթանան, և դրան է ուղղված եղել արտաքին քաղաքական ողջ գործունեությունը վերջին տարիներին, և դրան է լինելու ուղղված:

Ստյոպա Սաֆարյան.- «Կամ-կամ»-ը վերաբերում է կամ առաջընթացին, կամ հետընթացին: Չի կարելի ընտրել և՛ հետընթացը, և՛ առաջընթացը: Դրա արդյունքները մենք տեսնում ենք: Մեր ընտրությունը պետք է լինի՝ հանուն զարգացման:

Կարեն Բեքարյան.- Շատ սխալ մեկնաբանում է: Մեր ընտրությունը հանուն զարգացման է, դրա համար եվրոպական ուղղությունը երբևէ օրակարգից դուրս չի եկել, և անընդհատ էլ հայտարարվում է գերակայությունների շարքում:

«Պրեսսինգ» ակումբի քննարկումների աջակիցն են «ԴԵՊՈՊ» Կառավարման ինստիտուտը և «Ազատ Ֆարմա» շվեյցարական ընկերությունը։