Մտավոր տարածություն, որ պետք էր բացահայտել և հետազոտել
168.am-ը զրուցել է հայտնի հայազգի ֆիզիկոս Արմեն Սեդրակյանի հետ:
Արմեն Սեդրակյանը տեսական ֆիզիկայի և աստղաֆիզիկայի մասնագետ է, դոկտոր, պրոֆեսոր, Ֆրանկֆուրտ-Մայնի համալսարանի տեսական ֆիզիկայի ինստիտուտի գիտաշխատող, ՀՀ ԳԱԱ արտասահմանյան անդամ: Ուսումնասիրում է քվանտային նյութի ֆիզիկան: Աշխատանքներն ուղղված են նեյտրոնային աստղերի ֆիզիկայի պարզաբանմանը, միջուկային և քվարկային նյութին և գերսառը ատոմների ուսումնասիրությանը:
– Ինչպե՞ս սկսվեց Ձեր հետաքրքրությունը գիտության հանդեպ: Հենց սկզբից էլ որոշել էիք գիտնակա՞ն դառնալ:
– Հետաքրքրությունը գիտության հանդեպ սկսվել է դեռևս դպրոցական տարիքից, հատկապես մաթեմատիկա առարկայով էի շատ հետաքրքրված, իսկ ավելի բարձր դասարաններում սկսեցի հետաքրքրվել նաև ֆիզիկայով: Չեմ կարող չխոսել երաժշտության մասին: Ավարտելով երաժշտական դպրոցը՝ շատ հաճախ ինձ մոտ հարց էր ծագում, դառնալ երաժի՞շտ, թե՞ ֆիզիկոս, ի վերջո, ֆիզիկոսը հաղթեց: Սակայն երաժշտությունից չեմ հեռացել և մինչ օրս էլ ազատ ժամանակս նվիրում եմ դրան:
– Ի՞նչ կասեք ընտանիքի ազդեցության մասին․ որքանո՞վ են ծնողները նպաստել Ձեր՝ աստղաֆիզիկոս դառնալու հարցում։ Նրանց մասնագիտությունը նշանակություն ունեցե՞լ է։
– Մայրս՝ լինելով ֆիզիկոս, ինձ հորդորում էր, որ չընտրեմ ֆիզիկան, քանի որ այն բավական ծանր առարկա է և շատ ժամանակ ու աշխատանք է պահանջում: Սակայն որոշումն ինքս եմ կայացրել և չեմ զղջում: Ինձ թվում է, եթե ես միայն երաժիշտ լինեի, ապա իմ աշխարհն ավելի սուղ կլիներ: Ճիշտ է, երաժիշտների դեմ ոչինչ չունեմ, պարզապես ֆիզիկոսների մտահորիզոնը շատ ավելի լայն է, քան այն մարդկանց, ովքեր հեռու են այս ասպարեզից: Ինձ համար ֆիզիկան մտավոր տարածության մի նոր առանցք էր, որը պետք էր հետազոտել և բացահայտել կյանքը լիարժեք ապրելու համար: Հայրս նույնպես ֆիզիկոս է, և ես փոքր տարիքից տեսնում էի, թե ինչպես նա ողջ օրը գիտական հաշվարկներ էր կատարում, ժամերով ինչ-որ հոդվածներ գրում, քննարկումներ անում: Այսպիսով ինձ մոտ էլ հետաքրքրություն առաջացավ դեպի գիտությունը, դեպի ֆիզիկան: Այդ պատճառով կարող եմ ասել, որ այո՛, ընտանիքի ազդեցությունը մեծ է եղել:
– Իսկ այժմ գիտության ո՞ր ճյուղում եք աշխատում, Ձեր աշխատանքները աստղագիտությա՞նն են վերաբերում, թե՞ ֆիզիկային:
– Ես ինձ իրականում աստղագետ չէի անվանի, ես սրտով ավելի տեսական ֆիզիկոս եմ, և շատ հաճախ իմ հետազոտություններն աստղագիտության հետ անմիջականորեն չեն առնչվում: Իմ հետազոտությունների շրջանակը ներառում է նաև միջուկային ֆիզիկան և դրա կիրառությունները նեյտրոնային ֆիզիկայի խնդիրներում: Զբաղվում եմ նաև Ֆիզիկական սիստեմներով, որոնք ընդհանրապես ոչ աստղագիտության, ոչ էլ միջուկային ֆիզիկայի հետ առնչություն չունեն: Օրինակ՝ զբաղվել եմ ցածր ջերմաստիճանային (սառը) ատոմներով, որոշակի մոդելներ եմ առաջարկել, որոնք բուռն կերպով ընդունվել են գիտական հանրության կողմից: Եթե իմ գիտական ներդրումը փորձենք գնահատել հղումների քանակով, ապա իմ ամենաշատ հղում հավաքած աշխատանքը սառը ատոմների ֆիզիկայի ասպարեզում է: Ես ինձ դիտարկում եմ որպես մի տեսաբան, ով տարբեր ասպարեզներում կարող է որոշակի ներդրումներ կատարել, և այդ ոլորտներից մեկը, իհարկե, աստղաֆիզիկան է:
– Այսինքն՝ ավելի հաճախ օգտագործում եք համակարգիչը, քան դիտակը:
– Ես, իհարկե, դիտակ չեմ օգտագործում: Լինելով տեսաբան՝ որոշակի տեսական մոդելներ և տեսություններ եմ կառուցում, և համակարգիչն այդ աշխատանքի մի մասն է: Իսկապես համակարգչային աշխատանքը շատ անհրաժեշտ է: Կան ֆիզիկոսներ, որ միայն համակարգչով են աշխատում, այսինքն՝ իրենք խնդիրը ձևակերպում են և թողնում են, որ համակարգիչն այն լուծի՝ ժամանակի մեջ հավասարումներ ինտեգրելով: Տալով սկզբնական պայմանները՝ նրանք թողնում են, որ մեքենան ինքը հաշվի, թե այդ հավասարումներն ինչ են կանխագուշակում տվյալ ֆիզիկական գործընթացի համար, ասենք, 10 րոպե, մեկ ժամ կամ 1,000,000 տարի հետո: Այսինքն՝ հարցերի պատասխանը միայն մեքենան է տալիս: Ես օգտագործում եմ համակարգիչ, սակայն ոչ այսպիսի ծայրահեղ թվային խնդիրներում:
– Ո՞րն է Ձեր խորհուրդն այն երիտասարդներին, ովքեր ընտրել են գիտությունը և ովքեր ընտրել են հատկապես աստղագիտությունը:
– Խորհուրդ կտամ, որ գրականություն շատ ընթերցեն, փորձեն այդ գրականությունը ակտիվ ընկալել՝ խորը վերլուծելով և վերահաշվելով նյութը: Հաճախ հարցադրումներ անել և պատասխանները մի քանի ճանապարհով որոնել: Հատկապես աստղագետների համար կարևոր է, որպեսզի լավ հասկանան այն բոլոր ֆիզիկական գործընթացները, որոնք առկա են դիտվող աստղաֆիզիկական երևույթներում:
– Ինչպե՞ս է Ձեր աշխատանքն ազդում Ձեր հասարակական և ընտանեկան կյանքի վրա:
– Նկատել եմ, որ ոչ գիտական հասարակությունը մեծ հետաքրքրություն է ցուցաբերում ֆիզիկայի և աստղագիտության հանդեպ: Իմանալով, որ ֆիզիկոս եմ, հաճախ են հարցեր տալիս այն ամենի շուրջ, ինչն իրենք թերթերում են ընթերցել կամ տեսել են հեռուստացույցով: Նորից հարցնում են, նորից ավելի մանրամասն են ուզում իմանալ: Բացի դրանից, իմ դասավանդման փորձից ելնելով՝ կարող եմ ասել, որ իմ ուսանողները շատ մեծ հետաքրքրություն են ցուցաբերում աստղաֆիզիկայի նկատմամբ: Անշուշտ աստղաֆիզիկային վերաբերող թեմաները շատ գրավիչ են:
– Կգնահատե՞ք աստղագիտական կրթությունը Հայաստանում: Որևէ լուծում կառաջարկե՞ք՝ ինչպես բարելավել այն:
– Հայաստանում աստղագիտական կրթությունը դժվարանում եմ գնահատել: Ես այստեղ դասավանդում եմ Երևանի պետական համալսարանի ֆիզիկայի ֆակուլտետի տեսաբաններին, ոչ աստղագետներին, իսկ տեսաբանների կրթությունը լավն է: Դա կարող եմ սեփական փորձից ելնելով հաստատել, թեպետ արդեն երրորդ կուրսից հետո մեկնել եմ Գերմանիա և այնտեղ եմ շարունակել կրթությունս: Այն կրթությունը, որ ստանում են Երևանի պետական համալսարանի տեսական ֆիզիկայի ամբիոնում, բավական բարձր մակարդակի վրա է, կարելի է ասել՝ հասնում է միջազգային մակարդակի:
Դա է վկայում այն փաստը, որ մեր ուսանողներն ավարտելով տեսական ֆիզիկայի ամբիոնը՝ կարողանում են ընդունվել աշխարհի առաջատար համալսարաններ: Այս տարի հենց նույն ամբիոնից մի երիտասարդ ընդունվել է Ֆրանկֆուրտ-Մայնի համալսարանի ասպիրանտուրա, և ես նրա թեկնածուական թեզի ղեկավարն եմ: Իսկ աստղաֆիզիկայի և աստղագիտության դասավանդման մեջ վերջին տարիներին առկա են խնդիրներ: Հիմնական խնդիրը դասախոսների մեծամասնության տարիքն է: Երիտասարդ դասավանդողներ չկան, կամ երիտասարդ աստղագետներին բավական չեն վարձատրում, որպեսզի նրանք ունենան հետաքրքրություն՝ կրթական գործընթացում ներգրավվելու: Ես ակտիվ չեմ մասնակցել ուսանողների աստղաֆիզիկական կրթությանը, դա է պատճառը, որ չեմ կարող շատ բան նշել:
– Ինչպե՞ս կգնահատեք պրոֆեսիոնալ աստղագիտության մակարդակը Հայաստանում: Որևէ լուծում կառաջարկե՞ք՝ ինչպես բարելավել այն:
– Դժվարանում եմ պրոֆեսիոնալ աստղագիտությանը գնահատական տալ, քանի որ այն բազմաշերտ է, և ոչ բոլոր խմբերի աշխատանքներին եմ հետևում: Սակայն ընդհանուր մակարդակը բարձր է, հատկապես՝ մեր հարևան երկրների և ընդհանրապես տարածաշրջանի հետ համեմատած: Հայաստանի ներդրումն աստղաֆիզիկայում ավելացնելու լավագույն ճանապարհը համարում եմ միջազգային համագործակցություններին ակտիվ մասնակցությունը, հատկապես՝ դիտողական ոլորտում: Իհարկե, ես այս պահին չեմ տեսնում խոշոր ուղղություններ, որ զուտ Հայաստանում են զարգանում: Իրավացի չենք լինի, եթե ասենք, որ այժմ կա արդի Բյուրականյան կոնցեպցիա կամ Բյուրականյան ուղղություն, որի առաջատարը մենք ենք: Մեր աստղագիտությունը մասնատված է, և փոքր խմբերը (2-3 հոգուց բաղկացած) փորձում են ճանապարհ հարթել իրենց ասպարեզում: Թերևս, սա էլ իր առավելություններն ունի:
– Ի՞նչ է Ձեզ տալիս ՀՀ ԳԱԱ անդամակցությունը: Ի՞նչ եք Դուք տալիս ՀՀ ԳԱԱ-ին:
– ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի անդամակցությունը մեծ պատիվ է ինձ համար: Առաջին հերթին՝ մեծ պատիվ է դառնալ մի կազմակերպության անդամ, որտեղ աշխատել են մարդիկ, սկսած՝ Վիկտոր Համբարձումյանից, որոնց հանդեպ խորը հարգանք և ակնածանք եմ տածում: Իմ ուսուցիչներից շատերն այս Ակադեմիայի անդամ են: Եվ ահա, երբ դու տեսնում ես, որ դու հաջորդ սերունդն ես, դա քեզ մեծ խթան է տալիս և պարտավորեցնում է էլ ավելին ներդնել գիտության, հատկապես՝ Հայաստանի գիտության մեջ: Ինչպես հայտնի է, Ակադեմիայի արտասահմանյան ակադեմիկոսները հատուկ առաքելություն ունեն: ՀՀ ԳԱԱ-ն վարում է հայաստանյան գիտության և արտասահմանում ակտիվ գործող գիտնականների միջև կապ հաստատելու և ամրապնդելու քաղաքականություն: Ակադեմիայի արտասահմանյան անդամների հիմնական նպատակը պետք է լինի այդ քաղաքականության ներդրումը:
Դա կարող է լինել գիտական համագործակցություն, ասպիրանտի կրթում, գիտաժողովների և այլ միջոցառումների կազմակերպում: Մինչ Ակադեմիայի անդամ դառնալն արդեն սերտ կապեր ունեի Հայաստանի հետ, մասնավորապես՝ 2008թ. կազմակերպել եմ գիտաժողով՝ նվիրված կոմպակտ աստղերի ֆիզիկային, որն ընդգրկված էր Վ. Համբարձումյանի 100-ամյակին նվիրված միջոցառումների մեջ: Այդ գիտաժողովը մեծ հաջողությամբ անցավ, և մենք կազմակերպեցինք երկրորդ գիտաժողովը նույն թեմայով 2013թ.-ին՝ այս անգամ նվիրված ակադեմիկոս Գուրգեն Սահակյանի 100-ամյակին: Այժմ նախատեսում ենք 2015թ. սեպտեմբերին կազմակերպել ևս մեկ գիտաժողով այս թեմայի շուրջ: Մեր նպատակն է՝ հաստատել գիտաժողովների շարք, որը կկրկնվի ամեն 2-3 տարի պարբերությամբ: Հետաքրքիր փաստ է, որ այն գիտնականները, ովքեր արդեն եղել են Հայաստանում և ճանաչում են մեր երկիրը, մեծ սիրով են վերադառնում այստեղ, իսկ նրանք, ովքեր դեռևս չեն եղել Հայաստանում, հաճախ չեն կարողանում կողմնորոշվել:
Իհարկե, խոսքը չի գնում Ռուսաստանի կամ հետսովետական երկրների մասին՝ նրանք ծանոթ են և մեծ սիրով այցելում են Հայաստան: Ինչ վերաբերում է գիտական համագործակցությանը, ապա մենք իրականացրել ենք երեք տարվա ծրագիր ԵՊՀ-ի և Ֆրանկֆուրտ-Մայնի համալսարանի միջև: Ծրագիրը նվիրված էր կոմպակտ աստղերի ֆիզիկային և գրավիտացիոն ալիքներին: Ծրագրի իրականացմանն օժանդակեց Ֆոլկսվագեն հիմնադրամը և մեզ 3 տարվա համար տրամադրեց 70,000 ԱՄՆ դոլար:
Ծրագրի մեջ ներգրավված էր ԵՊՀ-ի դասախոսների մի խումբ, նաև մեկ ասպիրանտ: Նրանք մի քանի անգամ այցելեցին Գերմանիա և աշխատեցին իմ գիտական խմբի հետ միասին: Անցյալ տարվանից ԵՊՀ ավարտած ուսանողներից մեկը տեղափոխվել է Գերմանիա և հաջողությամբ աշխատում է իմ գիտական խմբում: Առաջիկայում նախատեսում եմ բոլոր վերը նշված համագործակցության ձևերը շարունակել: Ակադեմիայի արտասահմանյան անդամ դառնալն ինձ հնարավորություն կտա էլ ավելի ակտիվ ներգրավվել հայ գիտության զարգացման գործին և էլ ավելի հաճախ լինել հայրենիքում:
– Ապագայում Հայաստանի հետ կապված ի՞նչ գիտական ծրագրեր ունեք:
– Շատ հաջող են Ֆոլկսվագեն հիմնադրամի դրամաշնորհային ծրագրերը, որը նաև Գերմանիա-Հայաստան ծրագրերն է ֆինանսավորում: Մեր ծրագիրն ավարտվեց անցյալ տարի, մենք որոշեցինք մի փոքր դադար տալ, նոր թեմա ընտրել, նոր ուղղություն մշակել և նորից դիմել ֆինանսավորման: Պետք է փորձել ավելի խորացնել կապերը, թե ինչպես դա կստացվի՝ դեռ չգիտեմ: Բայց կարող եմ ասել, որ ես հաճույքով եմ վերադառնում Հայաստան և աշխատում հայաստանցիների հետ: Իհարկե, մեծ դեր է խաղում նաև այն փաստը, որ այստեղ են իմ ծնողները և ընկերները:
– Հայ գիտնականն արտերկիր գալով՝ ի՞նչ մասնագիտական դժվարությունների է բախվում:
– Ես չեմ կարծում, որ մեր երիտասարդ մասնագետներն ինչ-որ էական դժվարությունների են հանդիպում: Տեղյակ եմ, որ մեր լավ ուսանողներն առանց դժվարության շարունակում են ուսումն առաջատար համալսարանների ասպիրանտուրաներում: Իսկ ավագ սերնդի մասնագետները հասկանալի պատճառներով համակարգիչների հետ որոշ խնդիրներ ունեն: Մեզ մոտ սովետական ֆիզիկան լավ էր դրված, և ովքեր բախտ են ունեցել այդ տարիներին սովորելու և աշխատելու, բավական լավ մակարդակի պատրաստվածություն ունեն և ֆիզիկայում, և աստղաֆիզիկայում այսօր: Ինչ վերաբերում է երիտասարդներին, հիմնական խոչընդոտները ոչ գիտական բնույթի են: Նախ՝ լեզվի իմացության խնդիր կա, որը, սակայն, ֆիզիկոսների համար էական չէ, քանի որ հաղոդակցությունն ամբողջ աշխարհում իրականացվում է անգլերենով: Նաև անկարելի է անտեսել հոգեբանական բնույթի դժվարությունները հայրենիքից երկարատև բացակայության դեպքում:
– Ամփոփելով մեր զրույցը՝ կխնդրեի նշել Ձեր ամենակարևոր աշխատանքը կամ հայտնագործությունը:
– Թույլ տվեք նշել մի քանի արդյունք: Աստղաֆիզիկայում իմ ամենակարևոր ներդրումը կոմպակտ աստղերի գերխիտ հիպերոնային և քվարկային նյութի ուսումնասիրություններն են, ինչպես նաև պուլսարների պրեցեսիայի խնդրի լուծումն աստղի բազմակոմպոնենտ ընդերքի դեպքում: Ֆիզիկայում իմ ամենակարևոր ներդրումը գերհաղորդականության ուսումնասիրությունն է երկու տիպի ֆերմիոններ պարունակող սիստեմներում:
Զրուցեց Սոնա Ֆարմանյանը
