Պարույր Սևակի նորահայտ ինքնակենսագրականը

Պարույր Սևակի ստեղծագործություններին ու կյանքին առնչվող շատ ու շատ էջեր դեռ սպասում են իրենց բացահայտմանը: Այսօր ուզում ենք ներկայացնել երեք նորահայտ վավերագրեր, որոնք ոչ միայն գրված են Սևակի ձեռքով, այլև հնարավորություն են ստեղծում մի շարք էական շտկումներ ու լրացումներ կատարել հատկապես բանաստեղծի կենսագրության վաղ շրջանին վերաբերող տեղեկություններում, առավել ևս, որ այդ ժամանակահատվածն անհամեմատ քիչ է ուսումնասիրված: Մյուս կողմից` այս անտիպ փաստաթղթերը թույլ կտան լրացուցիչ պատկերացում ձևավորել Սևակի գրական ճաշակի և սկզբունքների կազմավորման նախնական փուլի մասին` տրամաբանական կապ ստեղծելով հետագա տարիների հետ:

Եվ այսպես, 1952 թ. հուլիսի 20-ին Պարույր Սևակը Գրողների միությանն է ներկայացնում իր 1949-1951 թթ. ստեղծագործական հաշվետվությունը, ինչպես նաև ինքնակենսագրականն ու անձնական թերթիկը: Դրանք երեքն էլ ստանդարտ ձևաթղթեր էին, և հեղինակից պահանջվում էր պատասխանել ներկայացված հարցերին: Հաշվետվության մեջ Սևակը գրում է, որ նշված ժամանակահատվածում աշխատել է «բանաստեղծությունների ժողովածուի և հայկական սոցիալիստական գյուղի հետպատերազմյան շրջանի մարդկանց մասին պատմող պոեմի վրա»:

Նշում է, որ 1949-51 թթ. ստեղծագործական գործուղման է մեկնել Ստեփանավանի շրջան: «1949-51 թթ. հրապարակված գործեր» տողի դիմաց լրացնում է. «Անմահները հրամայում են» բանաստեղծությունների ժողովածուն 1949 թ., թարգմանել եմ ռուս, ուկրաինական, վրացական, ադրբեջանական պոեզիայի ժողովածուներում»: «Ներկա պահին ինչի՞ վրա եք աշխատում» հարցին Սևակը պատասխանում է.

«Բանաստեղծությունների նոր ժողովածուի: Աշխատանքը կավարտեմ հավանաբար ընթացիկ տարվա վերջին»:

«Հետագայում ենթադրում եմ աշխատել» տողի դիմաց լրացված է. «Լենինի մասին պոեմի վրա, համալրել Մոսկվայի մասին բանաստեղծությունների շարքը, ինչպես նաև ուժերս փորձել արձակում»:

Հաշվետվության վերջում Սևակը գրում է. «Աշխատանքը հաջող ավարտելու համար ինձ առաջին հերթին անհրաժեշտ է լինել Մոսկվայում և հետևողականորեն ժողովել անհրաժեշտ նյութերը»:

Նույն օրը Սևակը մեկ այլ ձևաթղթի վրա գրում է իր ինքնակենսագրությունը, ռուսերենով:

«Ծնվել եմ 1924 թ. հունվարի 26-ին, Հայկական ՍՍՀ Վեդիի (նախկին Ղարաբաղլարի) շրջանի Սովետաշեն (նախկին Չանախչի) գյուղում: Ծնողներս հողագործությամբ են զբաղվել ինչպես Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից առաջ, այնպես էլ հետո: Մտել են կոլտնտեսություն:

Նախնական և միջնակարգ կրթություն ստացել եմ 1929-1939 թթ., տեղի լրիվ միջնակարգ դպրոցում: Ավարտելուց հետո ընդունվել եմ Երևանի Վ. Մ. Մոլոտովի անվան պետական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետը և ավարտել եմ 1945 թվին: 1946 թվից սովորել եմ Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների ակադեմիայի Գրականության ինստիտուտի ասպիրանտուրայում: Ասպիրանտուրան ավարտել եմ 1948 թվի վերջին:
Բանաստեղծություններ գրել եմ դեռ աշակերտ եղած ժամանակ: Սկսել եմ տպագրվել 1942 թ, հանրապետական մամուլում ու «Սովետական գրականություն և արվեստ» ամսագրում:

Բանաստեղծությունների առաջին ժողովածուն լույս է տեսել 1949 թվին, «Անմահները հրամայում են» խորագրի ներքո:

Վերջին տարիներին աշխատել եմ հետպատերազմյան շրջանի հայկական կոլտնտեսային գյուղի մարդկանց ու առօրյայի մասին պոեմի վրա: Այդ պոեմը` «Անհաշտ մտերմություն» խորագրի ներքո, տպագրվել է «Սովետական գրականություն և արվեստ» ամսագրում և առանձին գրքույկով ինչպես Հայպետհրատի, այնպես էլ «Սովետսկի պիսատել» մոսկովյան հրատարակչության կողմից:

Պատրաստ է և հրատարակման է հանձնված նաև բանաստեղծությունների ժողովածու` «Խաղաղության խրամատներում» վերնագրով:

Համալսարանն ավարտելուց հետո նախ աշխատել եմ «Ավանգարդի» խմբագրությունում որպես բաժնի վարիչ (1945 թ. սեպտեմբերից 1946 թվի ապրիլը), իսկ հետո` Արտասահմանի հետ մշակութային կապերի հայկական ընկերության մամուլի բաժնում որպես ավագ ռեֆերենտ (1946 թվի ապրիլից մինչև 1947 թ. մայիսը): Ասպիրանտուրան ավարտելուց հետո աշխատել եմ Հայաստանի ՍԳՄ օրգան «Գրական թերթում» որպես պոեզիայի բաժնի վարիչ:
ՀամԼԿԵՄ անդամ եմ 1938 թվից:

Ինչպես դպրոցական և ուսանողական տարիներին, այնպես էլ աշխատանքի ժամանակ մասնակցել եմ հասարակական կյանքին. եղել եմ ագիտատոր, պատի թերթի խմբագիր, ՀամԼԿԵՄ սկզբնական կազմակերպության քարտուղար, շրջկոմի բյուրոյի և քաղկոմի պլենումի անդամ և այլն:

Հայրենական Մեծ պատերազմին չեմ մասնակցել, քանի որ ճանաչվել եմ զինվորական ծառայությանը ոչ պիտանի:
Ներկայումս սովորում եմ ԽՍՀՄ ՍԳՄ կից Մոսկվայի Գորկու անվան գրական ինստիտուտի երրորդ կուրսում:
Պ. Ղազարյան (Սևակ), 20.7.1952 թ.»:

Շրջանցելով գրառման մեջ տեղ գտած մյուս փաստերը` անդրադառնանք դրանցից մեկին: Խոսքը զինվորական ծառայությունից ազատվելու մասին է: Այս առնչությամբ նախ պետք է նկատել, որ Սևակի բացատրությունը համապատասխանում է թատերագետ Ռուբեն Զարյանի վկայությանը, ըստ որի` վերջինիս 1942 թ. մայիսի միջնորդությամբ` Սևակն ազատվել է բանակից: Այդ նպատակով ինքը դիմել է ճանաչված բժշկուհի Արշա Նիկիտիչինա Վարդազարյանին, որը սկզբում կտրականապես մերժել է, սակայն ծանոթանալով Սևակի գործերին, համաձայնել է: Այնուհետև Զարյանն ասում է, որ բժշկուհուն օգնել է նաև Արամ Պապայանը, որն այդ տարիներին պատասխանատու պաշտոն էր զբաղեցնում ռազմական հաստատություններում:

Բայց ահա 1965 թվականին գրված «Անցյալը ներկայացած» ինքնակենսագրականում բանաստեղծն այս հարցի առնչությամբ շարադրում է մեկ այլ հիմնավորում: Սևակը գրում է. «գՊատերազմին չմասնակցելու պատճառը տարիքս էր (միայն երկրորդ կուրսի վերջում զինվորական գրքույկ ստացա), և որովհետև երրորդ կուրսը փաստորեն վերջին կուրսն էր (չորրորդ-հինգերորդ կուրսերը միանգամից ավարտեցին, ու բանակ տարան), ապա, ըստ գործող օրենքի, մեր կուրսեցիք броня-ի տակ եղան մինչև պատերազմի վերջը: Իմ փոխարեն 50-ամյա հայրս էր բանակումգ»:
Նույն փաստի մասին այս` եթե ոչ իրարամերժ, ապա գոնե անհամապատասխան տեղեկությունները ենթադրել են տալիս, որ Սևակի ռազմաճակատ մեկնելու պատճառ կարող էր լինել թե՛ մեկը, թե՛ մյուսը:

Ինչպես արդեն նշեցինք, նույն օրը Սևակը լրացրել է Հայաստանի ԳՄ անդամի անձնական թերթիկը: Այստեղ կրկնվում են վերը շարադրված կենսագրական տվյալներից շատերը: Այնուհետև հաջորդում է «Լեզուներ, որոնց տիրապետում է» տողը, որի դիմաց Սևակը գրել է. «Հայերեն, ռուսերեն, ադրբեջաներեն, անգլերեն»: Կնոջ մասին ասված է. «Ավագյան Մայա Վարդանովնա, ծնված 1922 թ., Թբիլիսիում, աշխատում է Հայաստանի Գիտությունների ակադեմիայում»: Ներկա հասցեն` «Մոսկվա, Տվերսկոյ բուլվար, 25, Գորկու անվան գրական ինստիտուտ»:
«ՀԼԿեՄ անդամ լինելիս տույժի ենթարկվե՞լ եք» հարցին Սևակը պատասխանել է. «Ենթարկվել եմ: 1950 թ. ՀԼԿԵՄ Մոլոտովի շրջկոմի կողմից, ք. Երևան: Ոչ ճիշտ ելույթի համար: Հանվել է»:

Ի՞նչ ելույթի համար կարող էին Սևակին նկատողություն հայտարարել: Թերթելով արխիվային աղբյուրներն ու այդ օրերի վավերագրերը, մենք հանդիպեցինք մեկ տասնյակից ավելի վկայությունների այն մասին, որ 1950 թվականին այս կամ այն հավաքի ժամանակ բանաստեղծը հրապարակավ հայտնել է իր տեսակետը: Ընդ որում, ելույթների նյութը խիստ բազմազան է եղել. սկսած գրական քննարկումներից` մինչև սպասվելիք Գերագույն սովետի ընտրությունների քարոզչությունը (այդ օրերին Սևակն ագիտատորի պարտականություններ էր կատարում): Ի վերջո, մեզ հաջողվեց գտնել մամուլի մի հրապարակում, որտեղ շարադրվածն էլ հենց կարող էր հիմք հանդիսանալ անցանկալի հետևանքների համար:

1950 թ. հոկտեմբերին տեղի է ունենում մայրաքաղաքի Մոլոտովյան շրջանի կոմերիտական կազմակերպության 8-րդ կոնֆերանսը: Հոկտեմբերի 21-ին «Ավանգարդ» թերթը, տեղեկացնելով այդ մասին, ներկայացնում է զեկուցողի խոսքն ու հավաքի ժամանակ հնչած ելույթները: Այդ առթիվ թերթը նաև գրում է. «Կոնֆերանսում հանդես եկած դելեգատների մեծ մասն իրենց ելույթները նվիրեցին ԼԿԵՄ ռայկոմի կողմից սկզբնական կազմակերպություններին ցույց տրվող ղեկավարության հարցերին: Երիտասարդ բանաստեղծ Պարույր Սևակը քննադատեց ռայկոմին այն բանի համար, որ նա անհրաժեշտ ղեկավարություն չի ցուցաբերել Գրողների միության ԼԿԵՄ կազմակերպության աշխատանքներին:

– Մեր ռայկոմը,- ասաց նա իր ելույթում,- մեզ հիշել է միայն այն դեպքում, երբ այս կամ այն առիթով անհրաժեշտություն է զգացել հանդիպումներ կազմակերպել երիտասարդ ստեղծագործողների հետ»:

«Հասնել յուրաքանչյուր սկզբնական կազմակերպության լավ աշխատանքին»:
Դժվար չէ կռահել, որ նման համարձակությունն այն օրերին հազիվ թե անպատիժ մնար: Ի դեպ, ասվածի ապացույցը դարձավ այն, որ շատ շուտով մեկ այլ «անհնազանդ քայլի» համար Սևակը ստիպված էր գործուղվել (նույնն է թե` հարկադրաբար հեռանալ Հայաստանից) և մի քանի տարի անցկացնել Մոսկվայում:
ՀՈՎԻԿ ՉԱՐԽՉՅԱՆ