Նոր Այբբենարանում չկան խորհրդանիշները՝ եկեղեցի, դրոշ, Մասիսն ու Արագածը, Մաշտոցի նկարը, այբուբենը․ Վաչագան Սարգսյան

2025-2026 ուսումնական տարում 1-ին դասարանում գործածության մեջ դրված Այբբենարանում բազմաթիվ թերություններ կան. ասում է գրող, մանկավարժ Վաչագան Սարգսյանը: Նրա հետ զրուցել ենք ԿԳՄՍՆ փորձագետների կողմից դրական եզրակացություն ստացած «Այբբենարան» և «Մայրենի 1» դասագրքերի՝ մրցութային հանձնաժողովի կողմից մերժման ու հնարավոր պատճառների մասին։

– Դուք ստեղծագործել եք փոքրուց, բայց հիմքերն ավելի ամրացրել եք ուսանողական տարիներին։ Թարգմանել, խմբագրել եք գրքեր։ Իսկ ուսանողական կյանք ունեցե՞լ եք։

– Թարգմանական գրքերը հիմնականում գիտահանրամատչելի էին, այն ժամանակ՝ բավականաչափ հրատապ։ Օրինակ, «Ինչպե՞ս փրկել երկիրը» բնապահպանական շատ խորը հարցեր էր արծարծում՝ ֆիզիկայի, մաթեմատիկայի վերաբերյալ էր։ Կար այսպիսի մի գիրք՝ «Միջուկային գրոհ», որը ռուսերենից եմ թարգմանել։ ԽՍՀՄ-ում ատոմային ռումբի ստեղծման պատմությունն էր, որի կարկառուն ներկայացուցիչներն Ալիխանյան եղբայրներն էին։

Թարգմանչական գործը նպաստեց իմ ռուսերենի իմացությանը։ Սովորել եմ ԵՊՀ մաթեմատիկայի և մեխանիկայի ֆակուլտետում, ավարտել Ինֆորմատիկա և կիրառական մաթեմատիկայի ֆակուլտետը, բայց շատ ռոմանտիկ էինք, չէինք բավարարվում քաղաքային անցուդարձով, սարերում էինք շատ լինում։ Ամեն ծառ ու թուփ, եկեղեցի գիտեինք։ Նաև պաթոսային հայրենասերներ էինք, որը բացասական չեմ համարում։

Պաթոսը մեզ պետք է, ինչքան էլ հիմա քննադատվում է։ Այն մեզ նման փոքր ազգի համար ուղեցույց-լապտերի պես է, որը միշտ պետք է գալու։ Ապրիլի 24-ին թաքնվելով որևէ մեկի տանը՝ անձամբ ազդագրեր էի գրում, պատրաստում էինք լոզունգներ ու համալսարանից գնում էինք ոգեկոչելու զոհերի հիշատակը։ Դա այնքան էլ «էժան չէր նստում» մեզ վրա, հետևում էին համապատասխան մարմինները։ Սակայն դա մեզ չէր խանգարում, կյանքը սիրում էինք, և հիմա էլ սիրում եմ։ Այն մեծագույն հրաշք է։

– Այդ տարիներին գրել եք նաև երգիծական նյութեր: Ինչի՞ մասին էին։

– Խորհրդային տարիներին թեմաներ էինք մտածում, այսօրվա պես չէ, որ հայացքդ որ կողմ թեքես՝ երգիծելու նյութ կա։ Այն ժամանակ երգիծանքը պետք էր պեղել։ Հետաքրքիր էր, որ նույնիսկ հնարավորություն ստեղծվեց երգիծանքով բացել ներսի եղած անսովոր հայացքը՝ դեպի շրջապատ։ Երեխաներին հաճախ դասի ժամանակ տալիս եմ խնդուկի կեսը ու հորդորում եմ, որ շարունակեն և ասեն ավարտը։ Դա շատ է օգնում, որովհետև ավարտը միշտ անսպասելի է։

Մի անգամ այս խնդուկը ներկայացրեցի․ «Հայր ու տղա գնում են գազանանոց, երեխան նայում է ընձուղտին ու հարցնում, թե վիզն ինչո՞ւ է երկար»։ Այսքանից հետո երեխաներին ասացի, որ շարունակեն, ու մի աղջնակ ասաց, թե փոքր տարիքում ընձուղտի մայրը նրան շատ է երկարավզիկ արել։ Ուզում եմ ասել՝ եթե փոքրուց երգիծանքը սերմանենք երեխաների մեջ, դա նրանց հետագայում շատ կօգնի ապրելու համար, որովհետև, եթե մարդը կարողանում է կատակել, սուր աչքով նայել, ավելի ճիշտ կողմնորոշում կարող է ունենալ։

Անախորժություններից հնարավոր է խուսափել երգիծանքի միջոցով։ Ինչքան նուրբ, գեղարվեստական, անսովոր լինի հումորը, այնքան ուժը զորավոր է։ Ատելություն ամեն քայլափոխի կարող ենք գտնել։ Մարդն ավելի հեշտ է ապրում ատելությամբ, քան սիրով, որովհետև սիրո համար հարկավոր է տառապել, ստեղծել։ Երգիծանքը պետք է օգնի, որ կարողանաս սիրելով ապրել։

Ցավոք, ատելությունը լավ ցանվում է մեր հասարակության մեջ, պետք է կարողանալ խուսափել, որովհետև ստեղծել ատելությամբ վարակված հասարակություն՝ նշանակում է նրան սանձել։

– Երիտասարդ տարիների՞ն եք մտածել Այբբենարան ստեղծելու մասին։

– Երբ բանակից զորացրվեցի՝ աշխատում էի «Լույս» հրատարակչությունում, որը միակ դասագրքեր ստեղծողն էր։ Երկար տարիներ աշխատում էի, ամբողջ ընթացքը գիտեի ու այդպես աստիճանաբար հասունացա։ Երիտասարդ տարիներին, բնականաբար, իմ մտքով չէր անցնի նման համարձակ քայլի դիմել․ դա գիտություն է, որը պահանջում է շատ մեծ իմացություն։

Նախանձում էի նրանց, ովքեր «Մուրզիլկա» էին ստանում։ Դա ռուսական գունավոր ամսագիր էր, ու մտածում էի մեծանալ ու նման մի բան անել։ Երբ հնարավորություն ունեցա՝ ստեղծեցի «9-րդ հրաշալիք» շաբաթաթերթը։ 25 տարի գոյատևեց ու շատ սիրվեց թերթը։ Հայոց լեզուն, մշակույթը, հումորը կարողացա ներկայացնել խաղերի միջոցով։

Ինչ վերաբերում է Այբբենարանին, ապա սկսեցին նյութերը փոխվել, երբ անկախացանք, և մտածեցի նման մի փորձ անել․1993-1994 թիվն էր։ Սկսեցի ուսումնասիրել Այբբենարանը։ Շատ տպավորիչ էին Թումանյանի, Աղայանի Այբբենարանները։ Ու այն, ինչ խաղերի միջոցով կարողացել էի ներկայացնել թերթում՝ փորձեցի դրանք շատ ավելի պարզ մակարդակով ներկայացնել երեխաներին, ու իմ դեմ սկսվեց արշավ՝ խաղագի՞րք, թե՞ Այբբենարան։ Անընդհատ հոդվածներ էին տպագրվում, թե խաղն Այբբենարանում չի կարելի, բայց ես համառեցի, որովհետև գիտեի խաչբառի ուսումնական նշանակությունը։ Այն զվարճանքի համար չէր։ Երեխան նկարի անունը մտապահում է, բաժանում հնչյունների և լրացնում, իսկ դրանք Այբբենարանի գործառույթներն են։ Արդյունքում երեխան սկսում է վարժ կարդալ։

Այդ Այբբենարանը կարողացանք տպագրել Մալազիայում։ Շքեղ գիրք էր։ Մոտ 26 տարի լույս տեսավ։

– Այս տարի Ձեր հեղինակած Այբբենարանը չհայտնվեց աշակերտների սեղանին, ինչո՞ւ։

– Ինձ համար անսպասելի էր։ 3-րդ դասարանի դասագրքի հետ կապված բարձրացված աղմուկից սկսեցի մտահոգվել, որ այստեղ ինչ-որ բան այն չէ։ Կատարյալ ձևով տվել էի ԿԳՄՍ նախարարությանը, նրանք՝ հրատարակչությանը, որը տպագրել էր, և այնպես էր ստացվել, որ կազմին ՀՀ դրոշն այրվում է։ Ես ի՞նչ կապ ունեի դրա հետ, չնայած ամբողջ կուժն ու կուլան կոտրվեց իմ գլխին։

Այնուամենայնիվ, կարողացա Այբբենարանին և «Մայրենի 1»-ին, ինչպես պահանջում էր չափորոշիչը, ամենայն լրջությամբ վերաբերվել, կատարվեց տիտանական աշխատանք, հետո զարմանքով կարդացի, որ Այբբենարանը մերժվել է մրցութային հանձնաժողովի կողմից, չնայած ԿԳՄՍՆ փորձագիտական հանձանաժողովը դրական էր գնահատել։

Իմ կարծիքով, մի քիչ քաղաքական գնահատականով մերժել էին դասագրքերը։ Ստեղծվել են դասագրքեր, որոնք, եթե անկեղծ ասեմ, ինձ դուր չեն գալիս։ Հապճեպ, ձեռքի հետ արված, շատ մեծ թերություններով են։ Իմ ստեղծած խաղային համակարգը տեղափոխել են Այբբենարան՝ աղավաղելով։ Շատ սխալներ կան, հնաոճ են։ Զարմանալ կարելի է․ գրել են իլիկի, անտառում կացնով փայտ կտրող փայտահատի մասին․ այս դարում կացնո՞վ են կտրում։ Կամ պատից կախված օրացույցից թերթեր պոկող բալիկ, միասին ընկերոջը նամակ տանող երեխա․ հիմա նման բան չկա։

Կամ՝ սայլի դեզի վրա նստած երեխաներ․ ես իմ մանկության ժամանակ եմ նման բան տեսել, հիմա չկա։ Գրված է՝ միայն նուշի և ընկույզի հետ ուտվող չամիչ։ Այսինքն՝ չամիչն առանձին չի կարելի, երեխաներ, հանկարծ չուտեք։ Կամ տեքստ կա, վերաբերում է ճայ թռչունին, նկարազարդել են մեր սպիտակ որորով։

Նկարված է Կառավարության շենքը՝ տարօրինակ ծռված, վրան Կասկադը, Օպերայի շենքը ու չկա խորհրդանիշը՝ դրոշը. զարմանալի է։

Այդ Այբբենարաններում չտեսա որևէ խորհրդանիշ, իսկ Այբբենարանն այն գիրքն է, որի միջոցով պետք է երեխայի մեջ կաթիլ-կաթիլ մտնի հայրենիքը, հայրենասիրությունը, որն այսօր մեր գոյության բաղադրիչներից է, և միշտ է այդպես եղել։ Տարօրինակ է, Այբբենարան են ստեղծում, որի մեջ չկա Մեսրոպ Մաշտոցը, այբուբենն՝ ամբողջական։ Դա պատահական չէ։ Այբուբենն ինչ-որ մի թաքնագիտական իմաստ էլ ունի իր ներսում։ Ինչո՞ւ Մաշտոցի նկարը չկա, շատ զարմանալի է։ Ինչո՞ւ է Սասունցի Դավթի թուր կեծակին դարձել կայծակի սուր։

Ինչո՞ւ է ամբողջ Այբբենարանի մեջ Մասիս սարը մի փոքր տեղ։ Մեկ էլ Սևանի ուրվագիծը, ու այդքանով բավարարվել են։

– Ասացիք՝ քաղաքական ենթատեքստ եք տեսնում, այն ինչի՞ հետ է կապված։

– Մեր այսօրվա քաղաքականությունը, որ վարվում է, ամենայն հավանականությամբ, սա դրա արդյունքն է, որպեսզի ստեղծվեն այնպիսի Այբբենարաններ, որոնց մեջ հակասություն չլինի՝ տարվող «կուրսի» հետ։ Երերեխաներն այնտեղ չեն տեսնում հայկական որևէ խորհրդանիշ, եկեղեցի, մասունք, դրոշ, Երևանը, Մասիսն ու Արագածը, մի խոսքով այն, ինչ հային հայ է դարձնում, պահում, չեն տեսնում հերոսների՝ Հայկ Նահապետ, Սասունցի Դավիթ, Մոմիկին, ով խաչքար էր քանդակում։ Իմ նախկին Այբբենարանում կային Զորավար Անդրանիկը, Դրոն, Գարեգին Նժդեհը։ Գ տառը սովորելու ժամանակ ասում էի, որ նրանք մեր հերոսներն են, դու էլ լավ սովորիր, որ կարողանաս հերոսանալ քո գործերով։ 2-4-րդ դասարանների դասագրքերում էլ գրում էի Արամ Խաչատրյանի, Մարտիրոս Սարյանի, Հովհաննես Ադամյանի, Հովհաննես Թումանյանի մասին։ Ուզում էի, որ երեխաները տեսնեն, թե ինչպիսի դեմքեր ունենք, և, եթե երեխային զրկում ես հպարտանալու հնարավորությունից՝ նրանց ուղղակի դարձնում ես ցածր, ուղղակի կդառնան անդեմ։

Եթե իմ Այբբենարանը մերժեին չափորոշչին չհամապատասխանելու պատճառով՝ կասեի՝ հա, բայց փորձագետների բարձր գնահատականը ցույց է տալիս, որ համապատասխանում է։

– Եթե հերթական անգամ Այբբենարանի համար մրցույթ հայտարարվի՝ կմասնակցե՞ք։

– Ես էլ եմ այդ մասին մտածել։ Եթե նույն սկզբունքով պետք է քննարկվեն այբբենարանները, նույն վերաբերմունքը լինի՝ չեմ մասնակցի։ Այբբենարանը դիտարկում եմ՝ որպես գիրք, որով պետք է ներդրվի հայրենիք, բոլոր սրբազան հասկացությունները։ Դատապարտված եմ համարում այս Այբբենարանները, որովհետև իրենց ֆունկցիան չեն կատարում։

– Երբ մերժել էին՝ պատճառը նշե՞լ էին։

– Պատճառը սա էր. գրել էին, որ կրկնում է հին Այբբենարանը։ Չափորոշչում նման խնդիր դրված չէ, թե նոր դասագիրքն ինչին պետք է բավարարի։ Պետք է բավարարի միայն չափորոշչային պայմաններին, իսկ այնտեղ չկա որևէ կետ, որն արգելում է, որ քո հին, փորձված, տասնամյակներում գնահատված գիրքը չօգտագործես․ հիմարություն կլինի։ Եթե այդ գիրքը 25 տարի փորձարկվել է, դարձել լավը, գնահատվել, եղել ժամանակի քննությունը, այդ գրքից բան չվերցնելը ո՞նց կլինի։ Իրականում չէր կրկնում։ Նախկին Այբբենարանը 156 էջ էր, սա՝ 102։

Բավական կրճատվել է, նոր մեթոդներ, խաղեր են ընդգրկվել, թվային գրագիտության համար հսկայական նյութ, բայց պահպանել է իր ազգային բնույթը, հիշողությունը, որը պետք է ներարկվի երեխայի մեջ։