Աստվածամոր տոնի ժողովրդական սովորությունները
Սուրբ Մարիամ Աստվածածնի վերափոխման տոնը կենցաղում առավել հայտնի է «Խաղողօրհնեք» և «Աստվածածին» անուններով:
Հայաստանի առանձին բնակավայրերում տոնն ուներ անվանման այլ տարբերակներ. Աստվածածնի Զատիկ, Խաղողի Զատիկ (Խաղողը Զադագ) (Մուսալեռ), Աստվարածին (Հարք-Բուլանըխ), Աստաձաձին (Վանք-Մեղրի) և այլն: Շատ բնակավայրերում Սբ. Աստվածածնի վերափոխումը հայտնի էր նաև Պտուղի օրհնանքի տոն հոմանիշ անվանմամբ:
Այս տոնին առանձնանում էին ուխտագնացությունները, մատաղները և հատկապես խաղողօրհնեքի արարողությունները: Մինչև Սբ. Աստվածածնի տոնը, խաղողը պաս էր համարվում, ինչպես Վարդավառից առաջ խնձորը:
Տոնը հատկապես տարածված էր այգեշատ շրջաններում: Այգետերերն ամենաընտիր խաղողը թաշկինակների մեջ կապած, օրհնելու էին տանում նշանավոր վանքերը կամ եկեղեցիները: Նրանցից յուրաքանչյուրն աշխատում էր առաջինը տեղ հասնել, որպեսզի առաջին օրհնությունն իրենց խաղողի և այգիների վրա լինի: Խաղողօրհնեքի արարողությունից հետո այգետերերը կազմակերպում էին խնջույքներ, որից հետո դհոլ-զուռնայի ուղեկցությամբ՝ օրհնված խաղողի ողկույզներով վերադառնում էին տները և շարունակում իրենց ուրախությունը:
Անցյալում քահանան այցելում էր եկեղեցու կամ տվյալ բնակավայրի երեցփոխի այգիները և հենց այնտեղ էլ կատարում խաղողօրհնեքի արարողությունը: Թռչուններին բաժին հանած օրհնված խաղողի ողկույզները կախում էին աղբյուրների կամ խաչքարերի վրա: Պատարագի ավարտից հետո, եկեղեցու բակում բոլորը միասին ճաշակում էին օրհնված խաղողը:
Հայաստանի շատ բնակավայրերում տոնը առիթ էր ընձեռում երիտասարդներին նոր ծանոթությունների:
Սբ. Մարիամ Աստվածածնի վերափոխման տոնին կազմակերպում էին ուխտագնացություններ: Յուրաքանչյուր բնակավայր ուներ Տիրամորը նվիրված ուխտագնացության իր սրբատեղին: Հին երևանցիների համար այն հիմնականում Նորքի Սբ. Աստվածածին եկեղեցին էր: Ջավախքցիների համար՝ Վարձիայի Վերափոխման տաճարն էր, Շիրակի բնակչության համար՝ Ալեքսանդրապոլի Սբ. Աստվածածին (Յոթվերք) եկեղեցին, Օձունի համար՝ Օձունի Սբ. Աստվածածին (նաև՝ Խաչգունդ կամ Խաչգոնդ) եկեղեցին, Զնաբերդի համար՝ Խաչի յուրդ ամառանոցի տարածքում գտնվող Սբ. Աստվածածնի մատուռը, մեղրեցիների համար՝ Մեծ թաղի Սբ. Աստվածածին եկեղեցին և այլն:
Ուխտագնացություններն ուղեկցվում էին մատաղի արարողություններով: Այդ տոնին համեմատաբար շատ էին մատաղներ խոստանում, քանի որ Աստվածամայրը ժողովրդի կողմից ոչ միայն սիրելի էր, այլև՝ զորավոր, իրենց իղձերն ու ցանկություններն ամբողջությամբ իրականացնող: Հատկապես կանայք էին շատ սիրում այդ տոնը թե՛ հիվանդության, թե՛ վշտի և թե՛ ծննդաբերության ժամանակ միշտ դիմում էին Սրբուհու օգնությանը: Պատահական չէ, որ Հայաստանում կային Սուրբ Կույսի անունը կրող բազմաթիվ սրբավայրեր, որոնց վերագրվում էր զավակ պարգևելու զորություն: Դրանցից նշանավոր էր Մոկսի Դաշտ թաղում գտնվող «Աստվածամոր քար»-ը:
Սուրբ Աստվածածնի օգնությանը դիմում էին նաև երաշտի ժամանակ: Գյումրիում, օրինակ, երբ երաշտ է լինում, քահանան Սուրբ Կույսի պատկերը բռնած, տիրացուների հետ առջևից, իսկ ժողովուրդը հետևից, աղոթում էին, իսկ կանայք երկինք նայելով արտասվում, որ երկինքը խղճա, և անձրև գա: Հատկանշական է, որ չի եղել մի դեպք, որ անձրև չգար:
Մուսալեռցիների մոտ բավական տարածված էր Սբ. Աստվածածնի տոնին հարիսայի մատաղ-օրհնության արարողությունը:
Մեղրեցիները Մեծ թաղի Սբ. Աստվածածին եկեղեցում, օրհնել էին տալիս խաղողը և այնուհետև տոնախմբություն կազմակերպում բազարի չինարիների պուրակում: Խնջույնքներն ուղեկցվում էին երգերով ու պարերով, սազանդարների ելույթներով, որից հետո գնում էին ամառանոցային Լիշկվազ և այնտեղ շարունակում ուրախ հանդիսությունները: Ով ամենից շուտ էր հասնում Լիշկվազ, նրան «աղվես» էին անվանում, իսկ ամենաուշ ժամանողին՝ «նալ հավաքող» կամ «հեգին»:
Տոնի հաջորդ երկուշաբթին մեռելոց էր: Գնում էին գերեզմանոց, հարազատների գերեզմաններին խունկ ծխում, մոմ վառում և օրհնել տալիս մերձավոր հանգուցյալների շիրիմները: Յուրաքանչյուրը տնից խաղող էր տանում գերեզմանատուն կամ եկեղեցի, ուր միասին ճաշակում էին՝ միաժամանակ բաժին հանելով նաև աղքատներին: Վերջում կատարվում էր հոգեհանգիստ:
Կազմեց Կարինե Սուգիկյանը
