ՌԴ-ի հետ կապերի խզումն ինքնասպանություն կլինի Հայաստանի համար. Ադրբեջանը և Թուրքիան Արևմուտքի քաղաքականության հենասյունն են Կովկասում՝ ընդդեմ ՌԴ-ի. եվրոպացիներն ու ամերիկացիները չեն կարող ՀՀ-ին օգնել ու փրկել. Րաֆֆի-Ֆիլիպ Կալֆայան

ԱՄՆ Սթենֆորդի համալսարանի քաղաքագիտության դոկտոր Արթուր Խաչիկյանը զրուցել է միջազգային իրավունքի մասնագետ, փաստաբան, Paris Pantheon Assas համալսարանի միջազգային իրավունքի դոցենտ հետազոտող, Մարդու իրավունքների միջազգային ֆեդերացիայի նախկին քարտուղար, ֆրանսահայ Րաֆֆի-Ֆիլիպ Կալֆայանի հետ:

Րաֆֆի-Ֆիլիպ Կալֆայանը 2001-2007թթ. զբաղեցնում էր Մարդու իրավունքների միջազգային ֆեդերացիայի (International Federation for Human Rights/FIDH) փոխքարտուղարի պաշտոնը և առայսօր առանցքային դեր ունի այդ կազմակերպությունում: Սկսած 2003-ից Կալֆայանն աշխատում էր նաև որպես Եվրոպայի խորհրդի գլխավոր տնօրինության մարդու իրավունքների և իրավունքի գերակայության հարցերով խորհրդական:

– Պարոն Կալֆայան, շնորհակալ եմ, որ ընդունեցիք մեր հրավերը: Ես չգիտեմ՝ Դուք հետևո՞ւմ եք մեր տարածաշրջանի իրադարձություններին: Վիճակը բավականին լարված է, ճգնաժամային: Մենք ուղղակիորեն դառնում ենք գերտերությունների, Արևմուտքի և Ռուսաստանի առճակատման օբյեկտ: Մի քանի հայտարարություն է արվել, որոնցում Ռուսաստանին մեղադրում են պատերազմ հրահրելու համար, ասում են, որ Ռուսաստանն է սադրել Ադրբեջանի հարձակումը: Որոշում է ընդունվել ռուս սահմանապահներին դուրս հանել «Զվարթնոց» օդանավակայանից: Վստահորեն, մենք շուտով կլսենք ռուսական զորքերի դուրսբերման պահանջի մասին, Հայաստանում 102-րդ ռուսական ռազմաբազան փակելու մասին էլ շուտով կլսենք: Եվ մեզ ներկայացնում են այլընտրանք: Այլընտրանքն Արևմուտքն է, Եվրոպան և Ֆրանսիան: Ասում են, որ կլինի ռազմական օգնություն, զինատեսակների մատակարարում, որը մենք արդեն ստացել ենք: Մեզ ներկայացվում է Եվրոպայի դաշնակիցն ու Եվրոպայի միության անդամ դառնալու հեռանկարը: Ֆրանսիական տեսանկյունից նայելով՝ Դուք ի՞նչ եք կարծում՝ այս սպասումների տակ ինչ-որ ռեալ հիմք կա՞ դրված: Արդյո՞ք սա մեր արտաքին քաղաքական կողմնորոշումը փոխելու ռեալ այլընտրանք է, մենք կկարողանա՞նք ստանալ այն ամենը, ինչ մեզ խոստանում են Եվրոպան և Ֆրանսիան:

– Շնորհակալ եմ, ճիշտ ժամանակին էր հարցազրույցի այս հրավերը, որովհետև իսկապես շատ բան կա հստակեցնելու այն ամենում, ինչ մենք կարդում ենք մամուլում ու լսում փորձագետների կողմից: Հենց սկզբից նշեմ, որ ես այսօր հայտնում եմ իմ անձնական կարծիքը և չեմ ներկայացնում որևէ այլ կազմակերպություն կամ անգամ Ֆրանսիայի հայ համայնքը: Ձեր տված հարցը բավականին ծավալուն է և բազմաթիվ ասպեկտներ ունի: Եթե դուք ծանոթ եք իմ հոդվածներին, ես միշտ բավականին զգույշ եմ արտահայտվել 2 բլոկների միջև հարաբերությունների մասին: 2023թ. նոյեմբերին ես հրապարակեցի մի հոդված, որտեղ արտահայտվեցի ի շահ դրական չեզոքության: Դա նշանակում է՝ կիսել եվրոպական արժեքներն ու սկզբունքները՝ միաժամանակ պահպանելով ռազմավարական հարաբերությունները Ռուսաստանի հետ՝ հաշվի առնելով առաջինը, որ Հայաստանի տնտեսությունը չի կարող գոյություն ունենալ՝ առանց հաշվի առնելու Ռուսաստանի շահերը մեր ռեգիոնում: Հայաստանի տնտեսության կեսը կախված է Ռուսաստանից, և չի կարելի շուտափույթ կերպով խզել Ռուսաստանի հետ տնտեսական կապերը: Նույնը կարելի է արձանագրել ռազմական ոլորտում: Այսօր մարդիկ լավ պատկերացում չունեն այս բնագավառի մասին, կարծում են, որ մենք կարող ենք փոխել մեր ռազմավարական գործընկերոջը: Բայց մի տարվա կամ մի ամսվա ընթացքում այսպիսի բաներ չեն արվում: Հայաստանում գոյություն ունի ռազմական ժառանգություն, զինատեսակներ, որոնք մենք ստացել ենք: Գոյություն ունի ռազմական դոկտրին, և այն մինչև վերջերս չէր ընդգրկում ո՛չ արևմտյան զենքի, ո՛չ արևմտյան կոմունիկացիայի միջոցների հասկացություններ: Հետևաբար՝ Հայաստանն իրեն չի կարող թույլ տալ այսպես ռադիկալ ձևով խզել իր ռազմական հարաբերությունները Ռուսաստանի հետ:

Մյուս կողմից՝ բոլորը գիտեն, որ այսօր արևմտյան, այսինքն՝ Եվրոպայի, ԱՄՆ և Կանադայի ռազմավարությունն այն է, որ մաքսիմալ կերպով թուլացնեն Ռուսաստանը: Եվ ոչ միայն Կովկասում: Միացյալ Նահանգները կարևոր շահեր ունեն Ուկրաինայում, հատկապես՝ գյուղատնտեսության բնագավառում: Եվ ոչ միայն, և հենց սա է Ռուսաստանը բոլոր հնարավոր ճակատներում թուլացնելու նպատակը: Եվ Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև կոնֆլիկտն արևմտյան տերություններին հնարավորություն է տվել թուլացնել Ռուսաստանի ներկայությունը Հայաստանում: Հայաստանը միակ այն բաստիոնն էր, որ դեռ գոյություն ուներ այս ռեգիոնում: Եվ ես կարծում եմ, որ իրենց վերջապես հաջողվեց գտնել մի անձ՝ ի դեմս Նիկոլ Փաշինյանի, որը դարձավ Հայաստանի կառավարության ղեկավարը, ով կարողացավ նրանց օգնել հասնել իրենց նպատակին: Անհանգստացնող է, որ Հայաստանի կառավարության ղեկավարը՝ Նիկոլ Փաշինյանը, այս խաղում գնում է մինչև վերջ, մի բան, որի հետ Հայաստանում որոշ քաղաքական խմբեր համաձայն չեն: Նրանք ասում են, որ վարչապետը մնում է Ռուսաստանի դաշնակիցը: Դժվար է դրա ապացույցները գտնել: Ամենավառ արգումենտը, որ այս ապացույցը լուրջ չէ, այն է, որ Հայաստանի կառավարության ղեկավարը շատ ճանաչված չէ ԱՄՆ-ում կամ եվրոպական երկրներում, բայց ճիշտ է ասել, որ նա շատ մեծ հույսեր է կապում Ֆրանսիայի հետ հարաբերությունների հետ: Նա մեծ ներդրում է արել այս բնագավառում, այցելել է Ֆրանսիա, բայց իր շնորհքը չէ, որ հայ-ֆրանսիական հարաբերությունները զարգացել են ու այս մակարդակի վրա են: Դա այն տասնյակ տարիների երկար աշխատանքն է, որ կատարվել է Ֆրանսիայի հայ համայնքի կողմից, և որի արդյունքում հայերը ստացան Ֆրանսիայի համակրանքը: Դրա համար պետք էր լոբբինգ իրականացնել Ֆրանսիայի ընտրված իշխանությունների շրջանում: Եվ տեղին է նշել, որ այդ աշխատանքն է, որ այդ խմբի ղեկավարին՝ Փաշինյանին հնարավորություն տվեց մոտ հարաբերություններ ունենալ Ֆրանսիայի ղեկավարի հետ:

Սա իրերի ավելի հաճելի կողմն է: Իսկ եթե խոսենք կոնկրետ բաների մասին, ձեր հարցին պատասխանելով՝ պետք է ասել, որ Եվրոպական միության անդամ դառնալու հեռանկարը, ցավոք սրտի, շատ հեռվում գտնվող մի հորիզոն է: Մի մոռացեք, որ կան թեկնածուներ, որոնք սպասում են ԵՄ-ի մեջ մտնելու իրենց հերթին: Օրինակ՝ Ուկրաինան և Վրաստանը, որոնք իրենց հայտը ներկայացրել են երկար ժամանակ առաջ: Վրաստանը պաշտոնապես ստացել է ԵՄ անդամության թեկնածուի կարգավիճակ, բայց շատ քիչ ուրիշ պետություններ կան, որոնք ԵՄ անդամ կարող են դառնալ, եթե, իհարկե, չլինի 3-րդ համաշխարհային պատերազմը: Դա մեծ հարված կհասցներ եվրոպացիներին, որոնք արդեն մտահոգված են իրենց տնտեսական ու ֆինանսական հնարավորություններով: Այսինքն՝ ես կարծում եմ, որ ԵՄ կազմում տնտեսական կամ քաղաքական ինտեգրացիան այսօրվա հարց չէ: Հիշեցնեմ, որ Հայաստանը երկար տարիներ փորձում էր ստանալ Եվրոպա առանց վիզաների գալու հնարավորությունը, բայց դա մինչև հիմա չի հաջողվել: Այսինքն՝ Հայաստանի և Եվրոպայի մեջև մեղրամսի այս դիսկուրսն արդարացված չէ, քանի որ հայերին անգամ թույլ չտվեցին վիզաներն ազատականացնել:

Ինչ վերաբերում է ռազմական ասպեկտին, տեսնում եք, որ Եվրոպան մինչև հիմա տեխնոլոգիապես զարգացած հզոր զենքեր չի մատակարարում Ուկրաինային, օրինակ, երկար խոցման հնարավորության հրթիռներ, որոնք հնարավորություն կտային հարվածներ հասցնել հենց Ռուսաստանի սրտին, Ռուսաստանի խորքում գտնվող տարածքներին, թիրախներին: Եվրոպայի այս կասկածները Հայաստանի կառավարությանը մտածելու տեղիք պիտի տան, որովհետև Ուկրաինայի համեմատությամբ Հայաստանը բացարձակապես ոչինչ իրենից չի ներկայացնում այս միջազգային շախմատի խաղատախտակի վրա:

Հայաստանն իրենից Եվրոպայի համար ոչինչ չի ներկայացնում ոչ ռազմական, ոչ քաղաքական, և ոչ էլ հատկապես տնտեսական տեսակետից: Սա 2-2.5 միլիոն մարդու շուկա է, երկիր, որը չունի շատ կարևոր ու մեծ բնական ռեսուրսներ: Այսինքն՝ ի՞նչ շահ կունենար Եվրոպան Հայաստանի հետ արտոնյալ պայմաններով ռազմաքաղաքական հարաբերություններից: Ես խոսում եմ այն պատրաստակամության մասին, որ կողմերը կարող են ներդրումներ կատարել զինտեխնիկայի ձեռքբերման բնագավառում, մանավանդ հարձակողական զինատեսակներ մատակարարելու հարցում: Այդ ամենը լուրջ չէ: Համեմատած Մակրոնի արտասանած ճառերի հետ՝ ԵՄ-ն շատ լուրջ է: Մակրոնը՝ որպես արևմտյան պետության լիդեր, փորձում է հակամարտել Ռուսաստանի հետ, ուզում է առաջնորդ դառնալ Ռուսաստանի դեմ պատերազմի ժամանակ: Նա այս պրոցեսի առաջնագծում է: Նա բավականին սադրիչ գաղափարներ է առաջարկում: Մի շաբաթ առաջ Մակրոնն ասաց՝ մենք չենք բացառում, որ եվրոպացի զինվորներ կուղարկենք Ուկրաինա, որպեսզի պաշտպանենք Ուկրաինան: Այս հայտարարությունը զայրույթի ալիք առաջ բերեց եվրոպական և ամերիկյան գործընկերների շրջանում, ովքեր ասել են՝ «ի՞նչ եք ասում, պարոն Մակրոն: Մենք երբևիցե չենք քննարկել այս հարցը: Դա բացառվում է»: Այսինքն՝ նրանք բոլորը դատապարտել են այս անպատասխանատու հայտարարությունը, որ արեց նախագահ Մակրոնը, որ նա զինված ուժեր կուղարկի Ուկրաինա:

Հետևաբար՝ մենք ռեալ պրոբլեմ ունենք նախագահ Մակրոնի հետ միջազգային արենայում: Դա մի մարդ է, որը փորձում է իր համար միջազգային հարթակում գտնել գոյություն ունենալու միջոցներ ու նպատակ գտնել, ինչպես արեց տարիներ առաջ Բեյրութի նավահանգստում պայթյունից հետո: Նա գնաց այնտեղ, ներկայացավ որպես փրկիչ, մի մարդ, ով կստեղծի նոր կառավարություն, Լիբանանը կազատեր օլիգարխներից և տարբեր ղեկավարներից: Նրա մոտ դա չստացվեց, և երբ Պաղեստինում սկսվեց այս վերջին առճակատումը, նա չափազանց ուժեղ բառեր օգտագործեց, երբ ասաց, որ պետք չէ ներխուժել Գազա ու զրկանքներ պատճառել Պաղեստինի բնակչությանը: Բայց հետո կրկին հետ կանգնեց իր ասածից: Սա մի մարդ է, որը ցանկացած պարագայում անկայուն է իր գործողությունների մեջ:

Մակրոնը մի մարդ է, որը շատ է խոսում, սիրում է շփվել մարդկանց հետ: Նա խելացի է, ինտելիգենտ, բայց, ցավոք, վստահելի չէ՝ նայելով նրան, թե նա ինչ է ասում և ինչ է անում: Նա հնարավորություն չունի անել իր ասածը, և վերադառնալով ձեր հարցին՝ եթե նրան այսօր ասեն՝ Հայաստանը հարվածի տակ է, մենք պետք է նրան պաշտպանենք, անհնար է, որ ֆրանսիական հասարակությունը սատարի այդ կոչին ու ռազմական օգնություն մատակարարի Հայաստանին, ինչպես այսօր արվում է Ուկրաինայի վերաբերյալ: Եթե սկզբում Ֆրանսիայի հասարակական կարծիքը Ուկրաինայի կողմն էր, այսօր մարդկանց մեծ մասն ասում է՝ բավական է, պետք է սկսել բանակցություններ, դադարեցնել այս սարսափելի վայրագությունները և վերջ տալ երկու կողմերի մարդկային զոհերին, որովհետև սրա վերջը չի երևում: Այսօր Ֆրանսիայի հանրային կարծիքը չի սատարի Հայաստանին օգնելու կոչերին, և ես չեմ կարծում, որ Ֆրանսիայի պետական գործիչները, օրինակ՝ սենատորները, կսատարեն Հայաստանին ռազմական գործողություններով պաշտպանելու բանաձևին:

Այսօր Ֆրանսիայի Պառլամենտը մեծ համակրանք ունի հայերի նկատմամբ, հայերի և ոչ Հայաստանի պետության նկատմամբ: Սա կարևոր է, քանի որ տասնյակ տարիների ընթացքում հայերին հաջողվեց այսպիսի համակրանք առաջացնել ֆրանսիական հասարակության մեջ: Հետևաբար՝ Ֆրանսիայի Պառլամենտի անդամները բավականին ուժեղ և կտրուկ բանաձևեր են ընդունել, բայց կա մի բան: Մարտի 17-ին Պառլամենտում քննարկում է նախատեսվում Ուկրաինային տրամադրվելիք ռազմական օգնության վերաբերյալ: Այդ քննարկումների ժամանակ մենք կտեսնենք միտումը: Եթե Ֆրանսիայի Պառլամենտը հրաժարվի Ուկրաինային օգնելու բոլոր համարձակ առաջարկներից, դուք կունենաք այն հարցի պատասխանը, թե ի՞նչ կպատասխանի ֆրանսիական հասարակությունը Հայաստան ռազմական օգնություն ուղարկելու հարցին:

Եվ եթե նրանք չուզենան իրենց զորքերը տեղակայել Ուկրաինայում, բացառված է, որ նրանք ցանկանան իրենց զորքերը բերել Հայաստան: Բացառվում է, որ որևէ լուրջ մարդ Ֆրանսիայում ցանկանա այդ քայլին դիմել: Ես ուզում եմ նաև ձեզ բացատրել, թե ինչու է նախագահ Մակրոնն իրեն այսպես պահում:

– Այո՛, նախագահ Մակրոնը մի անձ է, ում ես շատ հարգում եմ: Նա շատ ու գեղեցիկ է խոսում: Նրա բառերը մեզ՝ հայաստանցիներիս համար շատ հաճելի են, դրանք մեծ էնտուզիազմով են ընդունվել Հայաստանում, մասնավորապես՝ նրա գրառումները հայերենով Թվիթթերում, բայց արդյո՞ք վտանգավոր չէ չարդարացված, սին հույսեր տալը: Կարող է ստացվել այնպես, որ այդ հույսն իրական չէ, իր տակ որևէ հիմք չունի ու մեզ կարող է տանել վտանգավոր տեղ:

Օրինակ՝ Նա Շերբուրում իր ճառի ժամանակ Հայաստանի մասին է խոսում: Նա խոսում էր պատմական իրադարձությունների մասին, որոնք վերաբերում էին Հայաստանին: Ես բառացի չեմ մեջբերում, բայց Մակրոնն ասում էր, որ արտաքին քաղաքականության մեջ փոփոխություններ կլինեն, և անգամ խոսեց Հայաստանի մասին: Նա Շերբուրում ունեցած ելույթում նշեց Հայաստանը:

Սա, իհարկե, հաճելի է, բայց եթե մենք խոսենք իրերի ռեալ դրության մասին, պիտի հարց տանք՝ ինչի՞ մասին է խոսքը: Դուք տեսաք, որ Հայաստանի և Ֆրանսիայի պաշտպանության նախարարների կողմից փոխադարձ այցեր եղան, և մի քանի համաձայնություններ են ստորագրվել: Ինչի՞ մասին է խոսքը գնում կոնկրետ, ինչի՞ մասին են այս պայմանավորվածությունները, ինչի՞ մասին է խոսքը: Արդյո՞ք մենք կարող ենք փոխարինել Ռուսաստանը և ՀԱՊԿ-ը: Ֆրանսիայի և Հունաստանի միջև կա ռազմական համագործակցության համաձայնագիր, և դրանում շատ կոնկրետ բաների մասին է խոսվում. կան ռազմական նավեր, կան հրթիռներ, կան կործանիչներ։ Ֆրանսիան Հունաստանը պաշտպանելու պարտավորություն է վերցրել իր վրա, եթե Հունաստանը ենթարկվի հարձակման: Բայց մեր դեպքում խոսքը դրա մասին չի: Արդյո՞ք Հայաստանի և Ֆրանսիայի միջև նման համաձայնագիր գոյություն ունի, որքան որ դուք տեղյակ եք:

– Ես չեմ կարող խոսել հայ-ֆրանսիական հարաբերությունների գաղտնի հատվածի մասին, եթե դրանք գոյություն ունեն: Ես կարող եմ միայն մեկնաբանել այն բաները, որոնց մասին բաց է խոսվում, որոնք հասարակությանն են մատուցվում: Եթե խոսենք երկկողմանի հարաբերությունների մասին, առաջինը պետք է նշենք, որ մենք չենք կարող համեմատել Հունաստանն ու Հայաստանը: Հունաստանը ՆԱՏՕ-ի և ԵՄ անդամ երկիր է: Եվ հետևաբար՝ Ֆրանսիայի համար ավելի հեշտ է Հունաստանի հետ ունենալ ռազմական համագործակցության պայմանագիր: Հայաստանը ոչ ՆԱՏՕ-ի անդամ է և ոչ էլ ԵՄ-ի: Ես իմ կողմից շատ երկար ժամանակ լուրջ ջանքեր եմ գործադրել, որպեսզի Ֆրանսիան ավելի սերտ համագործակցի Հայաստանի հետ ռազմական հարցերում: Ի՞նչն է Ֆրանսիային խանգարել դա անել: Դրա պատճառը միշտ Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև եղած սերտ կապերն են եղել:

Արևմտյան գործիչներին միշտ սա հոգեբանորեն խանգարել է: Ֆրանսիացիները մտահոգված են եղել, որ եթե ինչ-որ բարձր տեխնոլոգիաներ մատակարարեն Հայաստանին, դրանք հետո կարող են արտահոսել դեպի Ռուսաստան: Բոլորը հասկանում են, կրկնում եմ, որ մի օրվա ընթացքում չի կարելի խզել Ռուսաստանի հետ այդ սերտ կապերը: Հետևաբար՝ այդ արտահոսքի ռիսկը կա: Իմ կարծիքով՝ Հայաստանի որոշ պաշտոնյաների, մասնավորապես՝ Անվտանգության խորհրդի քարտուղարի հայտարարությունները հենց այդ նպատակն ունեին՝ Արևմուտքին հավաստիացնել, որ մենք տրամադրված ենք երկարատև ռազմավարական հարաբերություններ ունենալ ձեզ հետ: Հետևաբար, եկեք նստենք սեղանի շուրջ և նոր ռազմական դոկտրին մշակենք միասին:

Իմ կարծիքով՝ դա շատ պրիմիտիվ մտածելակերպ է: Չի կարելի մտածել, որ կանենք հայտարարություններ, ու Արևմուտքը կգա, մեզ կօգնի: Այդպես հարցերը չեն լուծվում: Նախ Ֆրանսիան ֆինանսական հնարավորություններ չունի այս ուղղությամբ առաջ գնալու համար: Երկրորդը՝ ֆրանսիացիները չունեն Հայաստանի համար անհրաժեշտ տեխնոլոգիաները: Մի օրինակ բերեմ: Ֆրանսիան հետ է ընկել հակադրոնային պաշտպանության բնագավառում: Մենք շատ քիչ զինատեսակներ ունենք, որոնք թույլ են տալիս չեզոքացնել դրոններին: Մենք կախված ենք արտասահմանյան տեխնոլոգիաներից: Ինչ վերաբերում է ռազմական ավիացիային, Rafale կործանիչներին, ապա նրանց անհնար է օգտագործել Կովկասի նման փոքր տարածաշրջանում, քանի որ հենց որ դուք օդ բարձրանաք, արդեն կարող եք անցնել ձեր երկրի սահմանները ու հայտնվել Թուրքիայի օդային տարածքում: Ռազմական կործանիչը լայն ռադիուսի կարիք ունի: Այսինքն՝ սա բավականին բարդ հարց է: Ես չեմ կարծում, որ այն զինատեսակները, որ Ֆրանսիան ունի, կարող են կիրառելի լինել Հայաստանի տարածքում:

Ֆրանսիան այսօր կարող է ի վիճակի չլինել մատակարարել անհրաժեշտ զինատեսակները: Բացի դրանից, Հայաստանում արդյո՞ք մտածել են համատեղելիության մասին: Այսինքն՝ այն սարքավորումները, որոնք Հայաստանն ունի, և նրանք, որոնք ուզում է ձեռք բերել, ինչպե՞ս են համատեղելու միմյանց հետ: Մենք զինատեսակներ ենք ձեռք բերում Ֆրանսիայից, Հնդկաստանից, ունենք նաև ռուսական զենք: Գուցե այլ երկրներից ևս դրանք ձեռք բերվեն: Օրինակ՝ Իրանից։ Օրերս եղել է Հայաստանի պաշտպանության նախարարի այցը Իրան։

Օրինակ՝ Իրանն ունի բավականին էֆեկտիվ զինատեսակներ, հատկապես իրանական դրոնները: Դա շատ լավ է, բայց այդ զինատեսակները պիտի կարողանան «խոսել» միմյանց հետ, և տարբեր զինատեսակների հետ աշխատող ռազմական միավորումները նույնպես պետք է կարողանան հաղորդակցվել միմյանց հետ: Արդյո՞ք այսօր այդպիսի համակարգ գոյություն ունի Հայաստանում: Այս հարցերն այնքան էլ հեշտ չէ լուծել, դրանք ժամանակ են պահանջում։ Սա շատ լուրջ հարց է:

Ես կարծում եմ, որ Հայաստանի կողմից հնչող սադրիչ հայտարարությունները Ռուսաստանի հասցեին ոչ մի օգուտ չեն բերում, վտանգավոր են, ներողություն եմ խնդրում արտահայտությանս համար, քանի որ ես Ֆրանսիայի քաղաքացի եմ, բայց նախագահ Մակրոնի վերաբերմունքը Հայաստանի նկատմամբ բավականին անզգույշ է: Նա դրանով հրդեհ է բռնկում Հայաստանի, Ադրբեջանի և Թուրքիայի հետ հարաբերություններում: Նախագահ Մակրոնի կողմից անպատասխանատու քայլեր են կատարվում, քանի որ Ֆրանսիան Հայաստանի հողի վրա ներկա չէ, և ես համոզված եմ, որ չի էլ լինի: Եվ հրդեհ վառել Հայաստանի և Ադրբեջանի, ինչպես նաև Հայաստանի և Թուրքիայի միջև հարաբերությունների միջև, նշանակում է կործանել Հայաստանը: Բացի դրանից, իր հայտարարություններով Ֆրանսիան սադրում է Ռուսաստանին՝ գործել Հայաստանի դեմ: Ֆրանսիան զոհաբերելու է Հայաստանը: Հայաստանը կորուստներ կունենա բոլոր բնագավառներում: Դա էր 2023թ. նոյեմբերին իմ գրած հոդվածի ուղերձը:

Այսօր անհնարին է մտածել անգամ Ռուսաստանի հետ կապերը խզելու մասին: Դա ինքնասպանություն կլինի Հայաստանի համար: Եվ ես չեմ հասկանում՝ ինչո՞ւ ավելի շատ մեծ թվով մարդիկ չեն դատապարտում այս մոտեցումը:

Ես չեմ արդարացնում Ռուսաստանին, քանի որ պարզ է, որ նա ավելի շուտ բացասական վերաբերմունք ունեցավ Լեռնային Ղարաբաղի վերաբերյալ, բայց սա չպետք է պատճառ դառնա, որ մենք ներքաշվենք այս խաղի մեջ: Մենք ոչ մի բան մեզանից չենք ներկայացնում:

Կցանկանամ մի բան էլ ավելացնել նախագահ Մակրոնի ներկա քաղաքականության մասին: Ֆրանսիայում շատ մարդիկ կան, որոնք իրենց հարց են տալիս, թե ինչո՞ւ է իրեն այդքան ակտիվ, ոգևորված դրսևորում միջազգային հարթակներում, և, մասնավորապես, իր պարտավորությունների կամ իր ներգրավվածության մասին են հարց տալիս Ուկրաինայի պատերազմում: Ինչպես ասացի՝ նա միաձայնորեն մերժվել է և Միացյալ Նահանգների, և Արևմուտքի այլ երկրների կողմից, Մակրոնի բոլոր կոչերը մերժվել են:

Նա անգամ շատ վտանգավոր բան է արել ռազմական բնագավառում. մարտի 5-ին ֆրանսիական երեք ռազմական ինքնաթիռներ փորձել էին խախտել Ռուսաստանի սահմանը Սև ծովում և դա արել են իրենց տրանսպոնդերները անջատած վիճակում: Տրանսպոնդերները էլեկտրոնային համակարգեր են, որոնք գտնվում են ռազմական այդ ինքնաթիռներում, որոնք թույլ են տալիս ցանկացած երկրին որոշել, հայտնաբերել, թե որ երկրին են պատկանում ռազմական այդ ինքնաթիռները: Ռազմական գործերում դրանք շատ կարևոր են, որպեսզի հնարավոր լինի խուսափել այնպիսի պատահարներից, որոնք կարող են ռազմական շատ ծանր հետևանքներ ունենալ:

Այդ երեք ինքնաթիռների մեջ կային ռազմական հետախուզության կամ ռազմական դիտարկման համար նախատեսված AWACS (Ավակս) հետախուզական, լրտեսական, ռազմական գործողությունները վերահսկող ինքնաթիռները, և Ֆրանսիայի ռազմաօդային ուժերի երկու Rafale կործանիչներ: Ռուսական կործանիչի մոտենալուն պես ֆրանսիական ինքնաթիռները շրջադարձ էին կատարել պետական սահմանից և լքել օդային տարածքը Սև ծովի վրայով։ Ռուսները տեսնում էին այդ երեք ինքնաթիռները ռադարների միջոցով, բայց չգիտեին, թե դրանք ում էին պատկանում:

Տեղի ունեցածը դիվանագիտական և ռազմական շատ լուրջ ինցիդենտ է ստեղծել, Ռուսաստանը տեղի ունեցածը գնահատեց որպես սադրանք: Ֆրանսիայում դիվանագիտական և ռազմական ոլորտի շատ մասնագետներ իրենք իրենց հարց են տալիս՝ ո՞րն էր Ռուսաստանին նման ձևով սադրելու իմաստը:

Ուզում եմ ասել, որ Փաշինյանի վարվելակերպը Հայաստանում ունի նույն տրամաբանությունը, ինչպես տվյալ պարագայում Մակրոնի վարվելակերպն էր: Նպատակը՝ սադրանքն էր: Չափերն անցնող սադրանքի տրամաբանություն է դա: Եվ մարդիկ բարձրաձայն հարց են հնչեցնում՝ ո՞րն է Ռուսաստանի Խաչակրաց այս արշավանքին մասնակցելու Ֆրանսիայի շահը ո՞րն է:

Քննարկվող երկու հիպոթեզ կա, որոնք քննարկվում են: Առաջինն այն է, որ քանի որ ամերիկացիները շատ զբաղված են, որոշակիորեն լքել են այս թատերաբեմը, քանի որ պատրաստվում են ԱՄՆ-ում կայանալիք ընտրություններին: Այնտեղ արդեն նախընտրական քարոզարշավն է սկսվել, և ամերիկացիները չեն ուզում առնվազն պաշտոնական մակարդակում իրենց վրա պարտավորություններ վերցնել գոնե թե ռազմական բնագավառում: Եվ, հետևաբար՝ Ֆրանսիան այդ դերի համար ամերիկացիներին փոխարինող է փնտրում: Հարցն այն է, թե արդյո՞ք Մակրոնը դա անում է ամերիկացիների համաձայնությամբ:

Դա մենք այսօր չենք կարող իմանալ: Եվ եթե նա սա անում է առանց ամերիկացիների համաձայնության, ուրեմն պետք է բացատրությունները փնտրել ներքին քաղաքականության մեջ: Այսօր նախագահ Մակրոնի վարկանիշը բարձր չէ: Նա կորցրել է անգամ իրեն սատարող քաղաքական ուժերի աջակցությունը: Հասարակության մեջ զայրույթ կա, որը տարածվում է շատ բնագավառների վրա: Դա եղել է իր կառավարման բոլոր ժամանակաշրջաններում, բայց այսօր այն ավելի է սաստկացել:

Մասնավորապես, խնդիր կա գյուղմթերքներ արտադրողների հետ: Անհանգստացնում է նաև այն, որ Ֆրանսիայի պետական պարտքը շատ արագ կերպով աճում է: Ֆրանսիայի կառավարությունը շատ մտահոգված է այդ բոլոր ասպեկտներով:

Արդյո՞ք այն, որ մեզ համոզում են, թե Ռուսաստանը պատրաստվում է հարձակվել մեզ վրա, ուղղված է նրան, որ մեղմացվի հասարակական բողոքի ալիքը Ֆրանսիայի ներքին քաղաքական կյանքում: Դա անհնար չի կարելի համարել, քանի որ եթե ազնիվ լինենք, հավատալ նրան, որ Ռուսաստանը պատրաստվում է հարձակվել Եվրոպայի վրա, բացարձակ զառանցանք է: Ռուսաստանը երբևիցե նման մտադրություն չի ունեցել: Ռուսաստանն ասել է՝ մենք ուղղակի ցանկանում ենք, որ դուք չանցնեք այն գծերը, որոնք գծվել են ԽՍՀՄ փլուզումից հետո, և, որ դուք չմտնեք մեր ազդեցության գոտին ու այնտեղ տեղակայեք տարբեր զինատեսակներ ու ՆԱՏՕ-ական ուժեր:

Պրոբլեմ այն է, որ Ռուսաստանին սադրելով՝ մեծանում է ռազմական էսկալացիայի ռիսկը: Եթե մենք շատ հեռու գնանք Ռուսաստանին ճնշելու գործողությունների մեջ, Ռուսաստանը կարող է փոքր թիրախների վրա օգտագործել տակտիկական միջուկային զինատեսակներ, այդ թվում՝ Ուկրաինայի տարածքում: Այդ պատճառով նախագահ Մակրոնի խաղն այս պայմաններում շատ վտանգավոր է, ու կրկնում եմ, կա էսկալացիայի ռիսկ:
Հենց այս պատճառով է, որ Մակրոնի խաղը շատ վտանգավոր է։

-Այո, ձեզ հետ լիովին համաձայն եմ: Իսկապես ռիսկերը շատ բարձր են, և մի քանի օր առաջ նախագահ Պուտինն ընդգծեց, որ իսկապես կա միջուկային էսկալացիայի ռիսկ, եթե իրավիճակն այսպես շարունաի զարգանալ: Եվ հիմա գերմանական կառավարությունը խոսում է Ուկրաինա զորքեր ուղարկելու մասին, ինչը Ռուսաստանի հետ ուղիղ առճակատման և միջուկային էսկալացիայի է տանելու: Նրանք ասացին՝ մենք չենք ուզում դա անել, բայց քննարկում ենք այդ հնարավորությունը:

– Այո, դա այդպես է, որովհետև մինչև հիմա Գերմանիան Ուկրաինայում զորքերի տեղակայման հարցում դեմ է դուրս գալիս Ֆրանսիային: Եվ ես վստահ չեմ, որ հասարակական կարծիքը Գերմանիայում դրական կվերաբերվի սրան: Անգամ համոզված եմ, որ հակառակն է տեղի ունենում: Պետք է հիշել, որ Գերմանիան հրաժարվել էր ռազմական տարբերակով ներքաշվել այս պատերազմի մեջ: Եվ միայն ԱՄՆ ճնշման ներքո Գերմանիան ստիպված եղավ քվեարկել Ուկրաինային տրվող ռազմական բյուջեն մեծացնելու օգտին: Եվ Գերմանիայի պաշտոնական հերքումը Մակրոնի խոսքերին, թե ՆԱՏՕ-ն պետք է իր զորքերն ուղարկի Ուկրաինա, դա ցույց է տալիս:

Պետք է հասկանալ, որ Եվրամիությունում ոչինչ չի կարող լինել, եթե Գերմանիան և Ֆրանսիան համաձայնության չգան: Ֆրանսիան ու Գերմանիան ամենակարևոր զույգն են ԵՄ-ի մեջ: ԵՄ-ի ապագայի վերաբերյալ որևէ որոշում չի կարող կայացվել, եթե այս երկու երկրները համաձայնության չգան: Կարևոր է հետևել այս երկու պետությունների հարաբերություններին, հաշվի առնել նրանց քաղաքականությունը մինչև ԵՄ-ին վերաբերող ցանկացած հարց բարձրացնելը:

-Համաձայն եմ ձեզ հետ: Դուք խոսեցիք նախագահ Մակրոնից, ում ես շատ հարգում եմ, բայց երբեմն նա ասում է բաներ, որոնք կարող են լինել բավականին վտանգավոր: Ու նա կարող է չհիմնավորված հույսեր տալ: Չմոռանանք այն դերակատարությունը, որ նա կատարեց Պրահայի բանակցությունների ժամանակ, երբ Նիկոլ Փաշինյանը Ղարաբաղը հանձնեց Ադրբեջանին՝ որևէ երաշխիք չտալով Ղարաբաղի անվտանգության համար, չխոսելով մշակութային ինքնավարության մասին: Ժամանակին այդպիսի հնարավորություն կար:

Ինչո՞ւ նախագահ Մակրոնը չէր պնդել, որ Ալիևը անվտանգության երաշխիքներ տա Ղարաբաղի հայերին, գուցե մշակութային ինքնավարություն կամ այլ կարգավիճակ: Մեր ղեկավարն ամեն ինչ հանձնեց, իսկ ի՞նչ նա ստացավ փոխարենը, ես չգիտեմ:

Եվ երկրորդը, դուք գիտեք, որ մենք այստեղ ունենք բավականին մեծ թվով կազմակերպություններ, սոցցանցային խմբեր, որոնք ուղղակիորեն գրանտներ են ստանում Արևմուտքից, և որոնք, ցավոք սրտի, զբաղվում են մասնավորապես հակառուսական քարոզչությամբ:

Մի քանի արգումենտներ կան, որոնք բավականին ծիծաղելի են: Օրինակ՝ Ղարաբաղի էթնիկ զտումը ընդունելի էր միջազգային հանրության համար, որովհետև դա Ադրբեջանի տարածք էր: Դուք՝ որպես միջազգային իրավունքի մասնագետ՝ կարո՞ղ եք սա մեկնաբանել: Այդ մարդիկ ասում են՝ Ղարաբաղը մեր տարածքը չէր, այսինքն՝ Ղարաբաղի հայերին տեղահանելը՝ ոչինչ, խնդիր չէ, շատ կարևոր չէ:

Բայց եթե մենք խոսում ենք Հայաստանի տարածքի մասին, այդ դեպքում միջազգային հանրությունը, ներառյալ՝ Ֆրանսիան, Արևմուտքը և ԱՄՆ-ն, վճռականորեն կարձագանքեն: Բայց ինչի՞ մասին է խոսքը կոնկրետ, մենք չգիտենք:

Ի՞նչ է նշանակում՝ վճռականորեն կարձագանքեն: Ձեր կարծիքով՝ արդյո՞ք էթնիկ զտումն ընդունելի էր, ինչո՞ւ Ֆրանսիայի նախագահ Մակրոնը չփորձեց բանակցությունների միջոցով որևէ երաշխիք ստանալ այդ բնակչության անվտանգության համար, երբ Նիկոլ Փաշինյանն այդ տարածքը հանձնեց Ադրբեջանին, և արդյո՞ք դուք կարծում եք, որ մեծ տարբերություն կա Ղարաբաղի վրա հարձակման ու Հայաստանի տարածք ներխուժելու միջև:

Այսինքն՝ էթնիկ զտման ու Հայաստանի վրա հարձակվելու մեջ տարբերություն կա՞, թե՞ ոչ, քանի որ այստեղ մարդիկ կան, որ հավանական է, որ այս տարի մեր հարևան երկրի հետ կարող են պատերազմական գործողություններ տեղի ունենալ: Արդյո՞ք այդ դեպքում միջազգային հանրությունը կարձագանքի և կոնկրետ ինչպես:

– Ինչ վերաբերում է ձեր առաջին հարցին՝ Պրահայի հանդիպմանը և այն ղեկավարների դերին, որոնք նրանք խաղացին բանակցությունների ընթացքում, դժվար է հստակ կարծիք ունենալ դրա մասին: Մի բան պարզ է, որ Պրահայում Հայաստանի կառավարությունը՝ Նիկոլ Փաշինյանը հանձնեց Ղարաբաղը: Արդյո՞ք դա նախագահ Մակրոնն էր, թե՞ Շառլ Միշելը, ովքեր ճնշում գործադրեցին այս արդյունքին հասնելու համար, պարզ չէ: Նախագահ Մակրոնը փորձեց պաշտպանել Ղարաբաղի հայերի ինքնորոշման իրավունքը և Պրահայում, և Պրահայից առաջ: Բայց նա այդ քննարկման ժամանակ չստացավ այն աջակցությունը, որը նա հույս ուներ ստանալ Հայաստանի վարչապետից:

– Սա շատ կարևոր ու ծանր փաստ է:

–Թույլ տվեք դրանով սահմանափակվել: Եվ դրա մասին ենթադրություններով կամ սպեկուլյացիաներով խոսելու կարիք չկա: Ես կարծում եմ, որ Հայաստանի ղեկավարության դիրքորոշումն այս հարցով շատ հանրային է և հստակ: Հետագայում դա հաստատվեց. Հայաստանի ղեկավարն ասաց՝ Ղարաբաղը մեզ չի պատկանում:

Հենց դրա մասին եմ ես գրել «Armenian mirror» հայկական պարբերականում հրապարակված իմ վերջին հոդվածում: Հիմնական իմաստն այն է, որ մենք խառնում ենք տարածքի և ազգային Սահմանադրության հասկացությունները:

Սահմանադրությունը չի հիմնվում ճշգրիտ դելիմիտացված տարածքի վրա: Այն նկարագրում է պետության հայեցակարգը և կենսագործունեության կարգը: Եվ ինչպես ես բացատրում եմ, շատ քիչ սահմանադրություններ կան, որոնք սահմանում են պետության տարածքը, ինչպես դա արված է Ադրբեջանի կամ Իսրայելի Սահմանադրության մեջ: Եվ ես կարծում եմ, որ Հայաստանում սխալ արեցինք (Փաշինյանը և նրա թիմը,-հեղ.), երբ համարեցինք, որ Սահմանադրությունը պետք է սահմանի դելիմիտացված պետության տարածքը՝ հիմնվելով Ալմա Աթայի հռչակագրի վրա, որն ընդունվեց ԽՍՀՄ փլուզումից հետո: Ես ցույց եմ տալիս, որ Ադրբեջանը չէր ճանաչել այդ հռչակագրով սահմանված սահմանները, քանի որ իրենց անկախության հռչակագրի ընդունման ժամանակ՝ 1991թ., Ադրբեջանը հրաժարվեց ամբողջ խորհրդային ժառանգությունից, այսինքն՝ բոլոր այն որոշումներից, որոնք ընդունվել էին խորհրդային իշխանության կողմից դրանից հետո:

Ըստ իրենց Սահմանադրության՝ Ադրբեջանի Հանրապետությունը Մուսաֆաթական Ադրբեջանի իրավահաջորդն է: Դա նշանակում է, որ Ադրբեջանի Հանրապետությունն իր տարածքով չի համապատասխանում այն տարածքին, որը սահմանվել է Ալմա Աթայի հռչակագրով:

Այդտեղ Հայաստանն ինքն իրեն գցեց թակարդի մեջ՝ խառնելով սահմանադրական հասկացությունները խառնելով տարածքային հարցերի հետ՝ դրանով զենք տալով Ադրբեջանի ձեռքը, որն օգտագործելով՝ նա ավելին է պահանջում: Ես կարծում եմ, որ հիմա իսկապես Ադրբեջանը ռազմական ուժի դիրքերից է խոսում: Բացի դրանից, նա Հայաստանի նկատմամբ ունի նաև հոգեբանական առավելություն, քանի որ հաղթել է վերջին պատերազմում և իր առաջ ունի պարտված բանակցող:

Ադրբեջանը ուժի դիրքից է խոսում՝ նաև աշխարհաքաղաքական վերադասավորումները հաշվի առնելով: Նա գիտի, որ Արևմուտքն Ադրբեջանի նավթային և գազային ռեսուրսների կարիքն ունի: Բոլոր խաղաքարտներն Ադրբեջանի ձեռքում են՝ ավելի պահանջելու, ավելի առաջ գնալու համար:

Առաջինը Ադրբեջանը պահանջում է փոքր անկլավները, բայց և հայտարարում է, որ Հայաստանի ողջ տարածքը Արևմտյան Ադրբեջան է: Կրկնում եմ, բոլոր խաղաքարտերն իրենց ձեռքում են, և եթե Հայաստանն ավելի վճռական դիրք չզբաղեցնի, ավելի պինդ չլինի իր սուվերենության և իր ապագայի հարցում, և եթե Հայաստանը սադրի այն պետությանը, որը մինչև հիմա օգնում էր պաշտպանել մեր անվտանգությունը, նկատի ունեմ Ռուսաստանին, սա իսկապես վատ ավարտ կունենա:

Ես չեմ կարծում, որ եվրոպացիներն ու ամերիկացիները Հայաստանին օգնության կհասնեն ու կփրկեն: Դա անհնար է: Դուք տեսաք, որ արդեն շաբաթներ առաջ Միացյալ Նահագները Ադրբեջանի հետ քննարկումներ է անցկացնում այն մասին, թե ինչպես պետք է ապահովել գազի և նավթի էներգառեսուրսների բաշխումը, ինչպես ապահովել ադրբեջանական նավթագազային ռեսուրսների արտահանումը դեպի Եվրոպա: Այսպիսով՝ ԱՄՆ-ը դիմում է երկակի ստանդարտների քաղաքականությանը: Մի կողմից՝ նրանք հայերին աջակցելու ուղերձներ են հղում, իսկ մյուս կողմից՝ շատ ավելի կոնկրետ տնտեսական պայմանագրեր են ստորագրում Ադրբեջանի հետ:

– Այո, մենք տեսնում ենք, թե ինչ է այդտեղ կատարվում: Եվ, ի դեպ, ԱՄՆ-ը հայտարարել է, որ Ադրբեջանն իրենց հիմնական դաշնակիցն է այս տարածաշրջանում, քանի որ նրանք այնտեղ ունեն կարևոր շահեր: Սա նորմալ է: Սրանք նրա խաղի կանոններն են: Բայց մեզ այստեղ որոշ մարդիկ ասում են, որ Հայաստանի տարածքի վրա հարձակումը կբերի միջազգային հանրության մասսայական արձագանքին, որ Եվրոպան, Արևմուտքը, միջազգային հանրությունը վճռական ձևով կմիջամտեն, եթե լինի հարձակում Հայաստանի տարածքի վրա: Նրանք մի փոքր «մանրուք» են մոռանում, որ Հայաստանի տարածքի 200-1000 քկմ-ն զավթված է Ադրբեջանի զորքերի կողմից, որոնք հրաժարվում են հետ քաշվել: Ալիևն ասում է, որ իրենց զինուժը կմնա այնտեղ, որտեղ կանգնած են, ու հետ չեն քաշվելու: Ձեր կարծիքով՝ մենք կարո՞ղ ենք արդյոք սպասել միջազգային հանրության վճռական արձագանքին, եթե լինի հարձակում՝ հաշի առնելով այն փաստը, որ ԱՄՆ-ն ու Եվրոպան անգամ պատժամիջոցներ չեն կիրառել Ադրբեջանի նկատմամբ: Այսինքն՝ ինչի՞ մասին է խոսքը, ի՞նչ արձագանքի: Ի՞նչ է անելու միջազգային հանրությունը, եթե այս տարի լինի հարձակում:

– Իմ պատասխանը շատ պարզ է: Ես կարծում եմ, որ Հայաստանում մարդիկ կույր են և խուլ: Նայեք, թե ինչ է կատարվում Պաղեստինում և Ուկրաինայում: Արդյո՞ք դուք տեսել եք, թե ինչպես է Արևմուտքը միջամտում: Ի՞նչ է, Արևմուտքը միջամտել է, որ պաշտպանի այս պետությունների տարածքը կամ միջազգային իրավո՞ւնքը: Դուք նման բան տեսնո՞ւմ եք… Բացարձակ ոչ: Արդյո՞ք կան պատժամիջոցներ Իսրայելի դեմ… Բացարձակ ոչ: Պատժամիջոցներ կան Ռուսաստանի դեմ, այն պատճառներով, որոնք մենք արդեն քննարկել ենք: Այսօր միջազգային իրավունքը չի հարգվում, ոչ ոք այն չի հարգում, ոչ էլ միջազգային իրավունքն այն վիճակում է, որ նրան հարգեն:

Այսինքն՝ բռնապետությունները գործելու ազատ տարածք ունեն՝ անելու այն, ինչ ուզում են: Եվ իրականում որևէ պատժամիջոց Ադրբեջանի դեմ չի լինի տնտեսական, գեոստրատեգիական պատճառներով: Ադրբեջանը, ինչպես նաև Թուրքիան, հիմա հանդիսանում են Արևմուտքի քաղաքականության հենասյունը Կովկասում, որն օգտագործվում է Ռուսաստանի դեմ:

Հայաստանին այս խաղում հաշվի չեն առնում: Եվ իրականում կարծում եմ, որ Արևմուտքն այն կարծիքը կունենա, որ եթե Թուրքիան և Ադրբեջանը մի մաս էլ խլեն Հայաստանից, դա կլինի ի շահ Արևմուտքի խաղին՝ Ռուսաստանի դեմ: Կարծում եմ, որ Ադրբեջանն այս խաղը շատ նուրբ է խաղում Մոսկվայի և Վաշինգտոնի հետ հարաբերություններում: Ադրբեջանը խաղում է շատ փխրուն գծի վրա, բայց խաղում է շատ խելացի և խորամանկ կերպով:

Եվ ցանկացած դեպքում Ադրբեջանը չէ, որ վճռելու է Հայաստանի ճակատագիրը. Դա լինելու է Թուրքիան: Մինչև հիմա Թուրքիան համեմատաբար զուսպ դիրքորոշում ունի այս հարցում, Ադրբեջանին հորդորում է այդքան ագրեսիվ չլինել Հայաստանի նկատմամբ, բայց եթե վաղը լայնածավալ կոնֆլիկտ սկսվի, Թուրքիայի վերաբերմունքը կորոշի Հայաստանի ճակատագիրը: Այսինքն՝ ավելի ճիշտ կլինի հետևել Թուրքիայի վարքին:

Եվ վերադառնալով Հայաստանի և Ֆրանսիայի հարաբերությունների վերաբերյալ ձեր սկզբնական հարցին՝ պետք է հասկանալ, որ Ֆրանսիայի և Թուրքիայի հարաբերությունները շատ ամուր են և ավելի ամուր են դարձել այն բանից հետո, երբ Մակրոնի խորհրդատուներից մեկը նշանակվել է Ֆրանսիայի դեսպան Թուրքիայում:

Դա նույն այն խորհրդատուն է, ով մասնակցում էր ռազմական համագործակցության հարցերով հայ-ֆրանսիական հանդիպումներին: Դա մի բան է, որ պետք է հաշվի առնել: Կարծում եմ, որ Հայաստանում մարդիկ պետք է լուրջ մտածեն այս ամենի մասին, քանի որ պարզ է, որ այսօր Ֆրանսիան չի կարող մեջքով շրջվել դեպի Թուրքիան: Թուրքիան չափից դուրս կարևոր երկիր է տնտեսական առումով և շախմատի գեոստրատեգիկ խաղատախտակի վրա, այն խաղում, որը տեղի է ունենում այս տարածաշրջանում և ընդհանրապես աշխարհում:

– Շատ շնորհակալ եմ ձեզ, որ ժամանակ տրամադրեցիք մեզ, ընդունեցիք հարցազրույցի մեր հրավերը, և հուսով եմ՝ մենք մեկ այլ առիթ կունենանք՝ այս հարցերը քննարկելու համար:

– Շատ շնորհակալ եմ: