Պայքար տնտեսական ճգնաժամի դեմ. Կհաջողի՞ արդյոք Հայաստանի կառավարությունը

Կորոնավիրուսը, ինչ խոսք, իր բացասական ազդեցությունն է ունեցել ոչ միայն Հայաստանի, այլև համաշխարհային տնտեսության բնականոն ընթացքի վրա։ Սակայն առավել խոցելի եղան այն երկրները, որոնց տնտեսությունը մինչ համավարակի տարածումն արդեն իսկ այդքան կայուն չէր, ինչպես, օրինակ, Հայաստանը, և դա էին վկայում դեռ հունվար-փետրվար ամիսների տնտեսական ակտիվության ցուցանիշները։ Հիշեցնենք, որ կորոնավիրուսի վարակման առաջին դեպքի մասին իշխանությունները հայտարարել են փետրվարի 28-ին։

Հայաստանում կորոնավիրուսի (COVID-19) հետևանքով առաջացած տնտեսական հետևանքների չեզոքացման և հակաճգնաժամային միջոցառումների մեկնարկից հետո անցել է մոտ 1,5-2 ամիս, ինչը քիչ ժամանակահատված չէ վերլուծելու և գնահատելու մեկնարկած միջոցառումների նպատակայնությունը և հնարավոր արդյունավետությունը։ Հարկ է նշել նաև, որ հակաճգնաժամային միջոցառումների հաջողությունը կախված է նրանից, թե արդյո՞ք կառավարությանը կհաջողվի արդյունավետ կերպով համադրել սոցիալական, տնտեսական և զարգացման նպատակները, քանի որ հասարակական համակարգերում սոցիալական և տնտեսական խնդիրները սերտորեն փոխկապակցված են:

Ինչպես գիտեք, համավարակի սոցիալ-տնտեսական հետևանքների հաղթահարման նպատակով ՀՀ կառավարությունը հանդես եկավ հակաճգնաժամային ծրագրով, որը նախատեսում է ֆինանսական ներարկումներ՝ շուրջ 150 մլրդ դրամի չափով (ՀՆԱ-ի 2.29 %): Փաթեթով տարանջատվել են աջակցության հիմնական 4 ուղղություն՝ 1․ տնտեսական ծրագրերի համար՝ 25 մլրդ դրամ բյուջեով (ՀՆԱ-ի 0.38 %), 2․ սոցիալական ծրագրերի իրականացման համար՝ կրկին 25 մլրդ դրամ բյուջեով (ՀՆԱ-ի 0.38 %), 3․ երկարաժամկետ զարգացման ծրագրերի համար՝ 80 մլրդ դրամ բյուջեով (ՀՆԱ-ի 1.22 %), և 4․ անհրաժեշտ վերաբաշխումների համար պահուստային միջոցներ՝ 20 մլրդ դրամ բյուջեով (ՀՆԱ-ի 0․31 %)։ Սա՝ ընդհանուր տեղեկություն ծրագրերի բյուջետային ծավալների վերաբերյալ։ Սակայն Հայաստանում COVID-19 ճգնաժամի հաղթահարման կառավարության ֆիսկալ ծրագիրն ունի մի շարք բացեր՝  և՛ ծավալի, և՛ կառուցվածքի առումով: Նշված խնդիրներն ակնհայտ են դառնում, երբ համադրվում են միջազգային փորձի հետ և դիտարկվում են երկրի սոցիալ-տնտեսական վիճակի տեսանկյունից:

Առաջնային կարևորություն ունի հակաճգնաժամային ծրագրերի արդյունավետության դիտարկումը երկրի սոցիալ-տնտեսական վիճակի տեսանկյունից։ Այս համատեքստում անհրաժեշտ է նշել, որ Հայաստանում COVID-19 ճգնաժամի հաղթահարման կառավարության ֆիսկալ փաթեթի ծավալը, ինչպես նաև՝ դրանում սոցիալական բաղադրիչի մասնաբաժինը, համահունչ չեն երկրի սոցիալ-տնտեսական վիճակին և ժամանակի պահանջներին: Ըստ ս․թ․ ապրիլի 24-ին և 30-ին հրապարակված տվյալների՝ սոցիալական ծրագրերին են ուղղվել շահառուներին տրված ընդհանուր գումարի միայն մոտ 23 %-ը, ինչը չի կարող համարվել բավարար աղքատության, գործազրկության, եկամուտների բևեռացման ներկայիս բարձր մակարդակի պայմաններում: Բացի այդ, իրավիճակին համարժեք չէ սոցիալական ծրագրերի նույնիսկ ընդհանուր բյուջեն՝ 25 մլրդ դրամը (ՀՆԱ-ի 0.38 %), որը, մի շարք փորձագետների կարծիքով՝ անհրաժեշտ է առնվազն կրկնապատկել:

Ըստ ս․թ․ ապրիլի 24-ին և 30-ին հրապարակված տվյալների՝ անհատույց հիմունքներով է իրացվել տնտեսական օժանդակության միայն 4.9 %-ը: Իսկ մնացած մասը՝ 95.1 %-ը, ենթադրում է վարկավորում՝ առևտրային բանկերի մասնակցությամբ: Հաշվի առնելով միջազգային փորձը (օրինակ՝ ԱՄՆ, որտեղ «անհապաղ ֆիսկալ աջակցությունը» կազմում է ընդհանուր փաթեթի ավելի քան 60 %-ը, Գերմանիան, որտեղ կիրառվել են «անհապաղ ֆիսկալ աջակցության» գործիքների բազմազանություն և գործում է COVID-19 ճգնաժամից տուժած ընկերությունների կապիտալիզացիայի բարձրացման ծրագիրը, որը նախատեսվում է նաև կառավարության կողմից փայաբաժինների ձեռքբերման ճանապարհով)՝ անհրաժեշտ է ավելացնել տնտեսական բնույթի անհատույց միջոցառումների ծավալները ՀՀ-ում։

Ի դեպ, ֆիսկալ փաթեթում «անհապաղ ֆիսկալ աջակցության» ծավալն ավելի փոքր է, քան «երաշխիքներինը և իրացվելիության ներարկման այլ գործիքներինը». եթե առաջինը կազմում է ՀՆԱ-ի միայն 0.213 %-ը, ապա երկրորդը՝ 0.583 %-ը: Սա նշանակում է, որ անհատույց հիմունքներով աջակցությունը դրամային արտահայտությամբ էականորեն (ավելի քան 2.7 անգամ) զիջում է պետական օժանդակության՝ ապագայում փոխհատուցվող ձևերին՝ չնայած նրան, որ բնորոշվում է միջոցառումների ավելի մեծ քանակով: Բացի այդ, «անհապաղ ֆիսկալ միջոցառումներում» գերակշռող են սոցիալական ուղղվածություն ունեցողները, իսկ «երաշխիքները և իրացվելիության ներարկման այլ գործիքները» կազմված են բացառապես տնտեսական միջոցառումներից: Ի գիտություն՝ տնտեսական ծրագրերի ընդհանուր բյուջեն 25 մլրդ դրամ է (ՀՆԱ-ի 0.38 %), ճիշտ նույնքան, որքան սոցիալական ծրագրերի ընդհանուր բյուջեն։

Պակաս խնդրահարույց չէ նաև Հայաստանում COVID-19 ճգնաժամի հաղթահարման տնտեսական օժանդակության փաթեթում հարկային արձակուրդների բացակայությունը, որը Կառավարությունը հիմնավորում է հարկային կարգապահության պահպանման կարևորությամբ, մինչդեռ այս գործիքի կիրառության ազդեցությունը դրսևորվում է չափազանց արագ և թիրախային, ինչի վառ օրինակն է ԱՄՆ և Գերմանիայի նույնատիպ փորձը։ Հարկային հետաձգումները չեն վատթարացնում բյուջետային հաշվեկշիռը, քանի որ տվյալ ժամանակահատվածում չվճարված հարկերը չեն չեղարկվում և ենթակա են վերադարձման ապագայում: Այս համատեքստում օգտակար է հիշատակել Հունգարիայի օրինակը, որի ֆիսկալ աջակցության փաթեթի շուրջ 95 %-ը բաղկացած է հետաձգումներից, իսկ մնացած 5 %-ը՝ հարկային չեղարկումներից:

Ճգնաժամի պայմաններում, որպես կանոն, ավելանում են չաշխատող վարկերը: Արդյունքում՝ աճում են նաև բանկերի կողմից հնարավոր կորուստների պահուստաֆոնդին կատարվող ծախսագրումները, և նվազում է բանկերի նորմատիվային կապիտալը: Այս իրավիճակում բանկերը հարկադրված են կրճատել վարկավորումը, մինչդեռ ճգնաժամի հաղթահարման համար անհրաժեշտ է, հակառակը՝ բանկային վարկավորման աշխուժացումը, որը կարող է նպաստել ձեռնարկությունների կարողությունների վերականգնմանը, այդ իսկ պատճառով հակաճգնաժամային փաթեթի ծավալը որոշելիս անհրաժեշտ էր, որպես ուղենիշ, նկատի ունենալ նաև բանկային համակարգի վարկային պորտֆելի ռիսկայնությունը, այն է՝ չաշխատող վարկերի մասնաբաժինն ընդհանուր վարկային պորտֆելում, որը 2020թ․-ի մարտի դրությամբ արդեն իսկ կազմել է 5.5 %:

Կենտրոնական բանկը, ցանկալի կլիներ, որ դիտարկեր պրուդենցիալ կարգավորումները ժամանակավորապես մեղմելու հնարավորությունը՝ բնականաբար, առանց զոհաբերելու ֆինանսական համակարգի կայունությունը: Ներկայումս այսպիսի պրակտիկա կիրառվում է տարբեր երկրների կենտրոնական բանկերի կողմից՝ նպատակ ունենալով հաղթահարել COVID-19-ի տնտեսական հետևանքները։

Ի դեպ, Հայաստանում COVID-19 ճգնաժամի հաղթահարման ֆիսկալ փաթեթով սոցիալական աջակցությունը դրամային արտահայտությամբ էականորեն (ավելի քան 3.3 անգամ) զիջում է տնտեսական աջակցությանը՝ չնայած նրան, որ սոցիալական միջոցառումներն ավելի մեծաթիվ են։ Ըստ ս․թ․ ապրիլի 24-ին և 30-ին հրապարակված տվյալների՝ սոցիալական միջոցառումները թերակատարվել են, իսկ տնտեսականները՝ գերակատարվել: Ընդհանուր առմամբ, ծախսվել է 54.9 մլրդ դրամ՝ նախատեսված ընդհանուր բյուջեի շուրջ 36.6 %-ը, որը համարժեք է ՀՆԱ-ի ընդամենը 0.838 %-ին:

Եթե խոսում ենք միջազգային փորձի հետ համադրման մասին, ապա հարկ է նշել նաև, որ Հայաստանը, համեմատելով հարևան երկրների հետ, ֆիսկալ հակաճգնաժամային փաթեթի հարաբերական մեծությամբ (ՀՆԱ-ի 2.29 %) տարածաշրջանում զբաղեցնում է նախավերջին տեղը՝ առաջ անցնելով միայն Թուրքիայից (ՀՆԱ-ի 2.1 %): Իրանում այս ցուցանիշը 14 % է, Վրաստանում՝ 4 %, իսկ Ադրբեջանում՝ 3 %: Այսինքն՝ ՀՀ կառավարությունը կարող էր թիրախավորել ավելի բարձր ցուցանիշ՝ ձևավորելով առավել հավակնոտ հակաճգնաժամային փաթեթ:

Ամփոփելով բերված հանգամանքները, ինչպես նաև համադրելով Հայաստանի կառավարության կողմից ապագա տնտեսական զարգացումների վերաբերյալ որոշ դեպքերում անորոշություն ավելացնող քաղաքականությունը, մասնավորապես, երբ հստակ չէ առողջապահական համակարգի և տնտեսական գործունեության փոխկապակցվածությունը, ինչի պատճառով տնտեսվարողների և բնակչության շրջանում առաջանում են խուճապային տրամադրություններ, գալիս ենք եզրակացության, որ տնտեսության վերականգնումը կարող է պահանջել կանխատեսվածից ավելի երկար ժամանակ՝ հասարակությանը ստիպելով վճարել ավելի բարձր «սոցիալական գին»: