Վարդան Այվազյան. Հայաստանն ու Արցախը մենք դիտարկել ենք՝ որպես մեկ մաքսային տարածք
Հարցազրույց ՀՀ Ազգային ժողովի Տնտեսական հարցերի մշտական հանձնաժողովի նախագահ Վարդան Այվազյանի հետ
– Պարոն Այվազյան, ինչպե՞ս եք գնահատում Աստանայում տեղի ունեցածը և Արցախ-Հայաստան սահմանին մաքսակետի տեղադրման հարցն ինչպե՞ս եք պատկերացնում, հնարավոր համարո՞ւմ եք նման բան:
– Համենայն դեպս, թե՛ քննարկման, թե՛ նախապատրաստական աշխատանքների շրջանակներում դա մենք դիտարկել ենք` որպես մեկ մաքսային տարածք: Մաքսային միության և ազատ տնտեսական գոտու հետ կապված խնդիրները հստակեցված էին, որ 2015-ից Մաքսային միությունը դադարում է գործելուց, և սկսում է գործել միասնական տնտեսական գոտին, պարզապես խաղի կանոնները չէին հստակեցվել: Եվ բոլորը գիտեին, որ հիմնարար փաստաթուղթը ստորագրելու են 3 հիմնադիրները` Բելառուսը, Ղազախստանը և Ռուսաստանը:
Հայաստանի ճանապարհային քարտեզը 80-90%-ով իրականացված է: Նրանք աշխատել էին 10-15 տարի, որ ունենային կայացած մաքսային միություն, իսկ մենք անցած տարի սեպտեմբերից սկսել ենք ճանապարհային քարտեզի աշխատանքները, ստեղծվել է 22 աշխատանքային խումբ: 900 ապրանքատեսակների շուրջ համաձայնեցրել են մաքսազերծման սակագները, կան մի քանի հազարի հասնող տեխնիկական կանոնակարգեր, մաքսազերծման ռեժիմներն են հստակեցվել: Մենք մինչև տարեվերջ, 100%-ով համոզված եմ, կմիանանք այդ գործընթացին:
Եթե Մաքսային միության մեջ խոսքը միայն մաքսատուրքերին էր վերաբերում, այստեղ ընդհանրապես ռեժիմների մասին է խոսքը, եթե վաղն ինտեգրացիան խորանա, դառնա Եվրասիական տնտեսական միություն, ինչպես Եվրամիությունն է, որի մաքսային միությունը 1954-ին ստեղծվել է մի քանի երկրների միջև, որից հետո 70-80-ականերին նոր միություն են ստեղծել, ու մինչ օրս որոշ երկրներ իրենց դրամը չեն փոխել, շենգենը չեն փոխել, և այլն: Խորը ինտեգրացիան պրոցես է, մենք դեռ պետք է վավերացնենք մի քանի տասնյակի հասնող տարբեր համաձայնագրեր, պետք է ընդունենք նաև մի շարք օրենսդրական դրույթներ: Ֆիզիկապես մեզ ժամանակ է պետք, որ հասցնենք:
– ՀՀ նոր կառավարության մեկնարկը, կարծես, այնքան էլ հաջող չի ստացվում, մի շարք խնդիրների մասին է խոսվում, բյուջեի մուտքերի և այլն: Կառավարության ծրագիրն ինչպե՞ս եք գնահատում, ի՞նչ ակնկալիքներ ունեք ու ի՞նչ ռիսկեր եք տեսնում:
– Կառավարության ծրագիրը քաղաքական կամքի դրսևորում է և, ունեցած բազայի հիման վրա, տվյալ իրավիճակում, քաղաքական մարտահրավերների առկայության պայմաններում այն առավելագույն հնարավորությունն է, որ կառավարությունը ցանկանում է իրականացնել: Ինչո՞ւ եմ ես հավատով լցված: Կան շատ լուրջ հարցադրումներ, որ կարող է, առաջին հայացքից` ձեզ համար մի քիչ անսովոր է, բայց ինձ համար այլ է: Երկրի վարչապետը հստակ հայտարարում է` փոքր ու միջին բիզնեսից հարկ հավաքելը գերխնդիր չէ:
47 հազար տնտեսվարող ցույց է տալիս, որ իր տարեկան շրջանառությունը 10 մլն դրամից չի անցնում, բայց դա աբսուրդ է: Սակայն վարչարարությունն այդ ուղղությամբ խստացնել չեն ուզում, ուզում են արտոնյալ ռեժիմ տրամադրել: Սա քաղաքական կամքի դրսևորում է, երբ դու եկամտային մասում ունես լուրջ խնդիրներ, որ տարեցտարի եկամուտները 100 մլրդ դրամով ավելացնում ես, իսկ տնտեսական աճի համապատասխան ցուցանիշն էլ չունես: Արտաքին ազդակների հետ կապված, օրինակ, Ռուսաստանի նկատմամբ պատժամիջոցներն էական ազդեցություն են ունենալու Հայաստանի համար: Եվ մեր կառավարությունը հստակ հայտարարում է` փոքրերին լուրջ հարկային ռեժիմ տալու մասին, ստվերային շրջանառությունը խոշորի հաշվին էապես կրճատելու մասին:
Դրա համար խոշորին կանչում է ու քաղաքական հայտարարություն է անում, որ լուրջ մեխանիզմներ է կիրառելու, եթե փաստաթղթաշրջանառությունից փորձեն խուսափել: Նաև հայտարարում են բյուրոկրատական քաշքշուկներից հրաժարվելու մասին` լիցենզիաների ու թույլտվությունների էական կրճատում, ստուգող կազմակերպությունների թվաքանակի կրճատում և այլն:
Բացի դրանից, իրատեսական թիվ են ներկայացրել. երբ ունենք 3-3.5% աճ, ինչպե՞ս հայտարարենք, որ 10% աճ պետք է ունենանք: Ընդ որում` ՀՆԱ-ն քիչ է աճում, իսկ հարկերի տոկոսները` շատ, այսինքն` ճնշումը մեծացվել է: Բայց այդ ճնշումը պետք է հասցեագրված կատարես, որ խոշորի նկատմամբ կիրառվեն միջոցները, որ թույլին էլ հնարավորություն տրվի զարգանալու:
Իրականացվում է բիզնեսին որոշակի աջակցության ծրագիր` սահմանի վրա ԱԱՀ-ի գանձնման հետաձգում, որը թիվ մեկ կարևորագույն խնդիր է, մաքսային ռեժիմների հստակեցում, որոշակի թուլացում, որ մինչև ՄՄ մտնելը ՀՀ բնակչությունը կարողանա այս ժամանակամիջոցում ավելի շատ ապրանքներ և ծառայություններ ձեռք բերել: Պարտադիր աուդիտը, ես գտնում եմ, որ ավելորդ գործառույթ էր, որ իր նպատակին չծառայեց, այժմ հանում ենք պարտադիր աուդիտի մի մասը, իսկ հանրային հաշվետվողականության հետ աուդիտի տարրեր ենք մտցնում: Կատարվող առաջին քայլերը և մոտեցումները թույլ են տալիս եզրակացնել, որ ծրագիրն իրատեսական է, որոշակի հաշվի է առնելու բոլոր բարձրացված հարցերը, իսկ խստապահանջության արդյունքը շատ կարճ ժամանակում կերևա: Եթե նորից թողնեն, որ մեծերը փախչեն, դա կարճ ժամանակում ակնհայտ կերևա: Մնում է ժամանակ տանք, որ կառավարությունն իրեն դրսևորի:
– Ամեն դեպքում վարչապետի և խոշոր բիզնեսի հանդիպման ժամանակ որոշ գործարարներ ասել էին, որ եթե բոլորը գան հարկային դաշտ, ապա իրենք էլ կգան: Այդ «եթե»-ն մնում է: Ընդունում են, որ ստվերում են, ու պայման են դնում:
– Չէ, գիտեք, կարելի է տարբեր կերպ մեկնաբանել: Համամիտ եմ, միշտ խոսում ենք` կա ստվեր, բայց անցած տարի հարկերից չարամտորեն խուսափելու համար հարուցվել է 2007 քրեական գործ: Դա ամբո՞ղջ պատկերն է: Իմ կարծիքով` ոչ: Հիմա ինչքան էլ ստվերը կրճատենք, չի լինի մի երկիր, որտեղ լավագույն մեխանիզմներ են կիրառվել, ու ինքը հասել է լավագույն արդյունքի: Երբ ճնշման մամլիչն ուղղում ես, պետք է հասցեագրված ուղղես: Հիմա եթե տնտեսվարողը 10 մլն շրջանառություն է ցույց տալիս, նշանակում է, որ օրական ընդամենը 2-3 հազար դրամ է աշխատում, որից տալիս է աշխատավարձ, էլեկտրաէներգիայի ծախս և այլն: Այդքան շրջանառությամբ 50 հազար ձեռնարկության գոյությունն իրական չէ:
– Բայց մարզերում իրավիճակն իսկապես ծանր է…
– Այո, բայց ինչի՞ է ձեզ թվում, թե դուք մարզերից տեղյակ եք, ես տեղյակ չեմ: Բայց դուք ուզում եք ասել, որ Հայաստանի մարզերի 50 հազար տնտեսվարող այդ վիճակո՞ւմ է: Ենթադրենք` 11 մարզում եթե հաշվենք 1000 նման խանութ, ստացվում է` 11000 խանութ: Բա մնացա՞ծը: Բայց խնդիրը դա չէ, մենք չենք ուզում այդ քաղաքականությունը նայենք, մենք ասում ենք` 3 անգամ ավելի հեշտացնենք բեռը, որ հանգիստ աշխատեն, միայն փաստաթուղթ ցույց տան, որ խոշորը չփախնի: Լա՞վ ենք ասում, թե՞ վատ ենք ասում:
– Փոքրերն էլ բողոքում են, որ խոշորը փաստաթուղթ չի տալիս:
– Դրա համար հայտարարագրման մեխանիզմ կա, գան-հայտնեն, որ խոշորին տուգանեն:
– Պարոն Այվազյան, Ձեր կարծիքով` հանքարդյունաբերությունը չի՞ վերածվում նոր տնտեսական փուչիկի, ինչպես նախկինում շինարարությունն էր: Ներկայումս տնտեսական աճի ողջ հույսը հանքարդյունաբերությունն է: Տնտեսության դիվերսիֆիկացիան այնքան էլ չհաջողվեց:
– Դիվերսիֆիկացիայի գաղափարախոսը ես չէի: Ի՞նչ փուչիկի մասին եք խոսում: Կարո՞ղ եք մի նման փուչիկ էլ դուք ստեղծել, որ եկամուտ ապահովի: Դե ֆակտո եկել է, չէ՞, այդ գումարը: Շինարարությունը փուչիկ չէր, կոնկրետ 13% ՀՆԱ աճ էր տալիս: Հիմա հանքարդյունաբերությունը ՀՀ-ում քաշող ուժերից մեկն է: Դա լավ կլինի, վատ կլինի, չգիտեմ: Ես գիտեմ, որ տնտեսության մեջ ինքն իր ծանրակշիռ տեղն ունի: Միայն մեկ կազմակերպությունը բյուջե է վճարում 50-60 մլրդ դրամի չափ գումար: 60 հազար տնտեսվարող վճարում են 13.5 մլրդ դրամ, 1 կազմակերպություն` 50-60 մլրդ դրամ: Կարևո՞ր է, թե՞ կարևոր չի:
– Այո, բայց շատ մասնագետներ մատնանշում են հանքարդյունաբերության հարկային բեռի թեթևությունը:
– Ես գտնում եմ, որ հանքերի վճարած հարկային բեռը համարժեք է: Իրենք բոլորի հետ հավասար վճարում են շահութահարկ, եկամտահարկ, ԱԱՀ, կենսաթոշակային և այլն, բացի դրանից, պետական ունեցվածքն օգտագործելու համար վաճառված հողի 4%-ը հավելած շահութաբերության տոկոս է վճարում:
– Այդ տոկոսները վերանայելու կարիք կա՞, թե՞ չէ:
– Նախկինում դա 1.5-2% էր, հիմա միջին ծանրաբեռնվածությունը 7-8% է ստացվում, այսինքն` 5-6 անգամ բարձրացվել է, մոտ 2-3 տարի առաջ: Համաչափությունը պետք է նայել ընդհանուր համակարգի մեջ: Եթե հարկային դրույքաչափն այնքան է, որ թույլ է տալիս մյուսներին զարգանալ, նոր հզորություններ առաջ գան, ուրեմն համարժեք է:
Եթե համարժեքությամբ վերցնենք, կարող ենք ԱԱՀ-ն դարձնել 80%, պետական բյուջեն 1 տարի կամ կկատարես, կամ չես կատարի, իսկ երկրորդ տարին մարդ չես ունենա: Տնտեսական աճն ու տնտեսական զարգացումն ուղղակիորեն կապված են հարկային բեռի հետ. իջեցնում ես` ակտիվությունն ավելանում է: Այսինքն, պետք է գտնել այն նոմինալ տարբերակը, որի դեպքում պետք է հավասարակշռված լինի: Օրինակ` 2013-ին հարկային վարչարարության գործիքները շատ են կիրառել, և այժմ 2014-ին հարկայինը խնդիր է ունենալու: Որովհետև եթե շատ ես ճնշում, հետևից համարժեք աճ չես ունենում:
Մեկը մեկի հետ փոխկապակցված է: Իսկ ոլորտը, որի մասին խոսում էինք, շատ լուրջ ներուժ ունի, որը պետք է բացահայտվի և օգտագործվի, բայց ո՛չ շրջակա միջավայրի հաշվին, ո՛չ սոցիալական վիճակի, ո՛չ էլ մարդկանց իրավունքների հաշվին: Իսկ համադրելիությունը, իմ խորին համոզմամբ, նորմալ է, հարկային բեռը ցածր չի:
Միջազգային պրակտիկայում ռոյալթիները միայն զուտ շահութաբերությունից է գալիս, շատ դեպքերում ֆիսկալ է գալիս: Մեզ մոտ 4% նվազագույն շեմ է դրված, հավելած հասույթը` բաժանած շահույթ` անգամ 100-ով: Այսինքն, բարձր շահույթի դեպքում բավականորեն բարձր թիվ են վճարում:
