«Դեռ քաղաք մուտք չգործած՝ օտարերկրացուն դուրս են հրավիրում՝ սլաքն ուղղելով դեպի դեսպանատներ»

Արվեստաբան, նկարիչ Արա Հայթայանը կարծում է, որ եթե սահմանին հայ զինվոր է զոհվում՝ մենք պարտավոր ենք դրա հակաքայլը կատարել: Այսինքն՝ նման թանկ կորուստներ կրելը մեզ պետք է մղի լուրջ քայլեր կատարելուն: Ըստ նրա՝ պետք է սկսենք մեր վիրտուալ գոյություններն ապահովել մարդկային հիշողությունների մակարդակների մեջ, որպեսզի արժևորվենք: Այլ կերպ ասած՝ սահմանի մեր զոհերը պետք է արժևորվեն նրանով, որ մենք պիտի արժևորենք մեր ներկայությունը ստեղծագործական դաշտում, և այդ զոհը սկսի արժեք ստանալ համաշխարհային կոնտեքստի մեջ: Հակառակ դեպքում՝ մշտապես արձանագրելու ենք հերթական հայ զինվորի մահը:

«Այսինքն, որպեսզի մեր խնդիրը կարողանանք ներկայացնել՝ պիտի այդ հարվածը հստակ ընդունենք` որպես քաղաքակրթական հարված, կարողանանք աշխարհին ցույց տալ, որ դա քաղաքակրթությանն է խփում, որովհետև խփում է մի երկրի, որը համաշխարհային քաղաքակրթության այսպիսի մաս է, և ինքը ստացավ հարված՝ ևս մեկ զոհ:

Դա պետք է ուրիշ երկրների կողմից ընկալվի` որպես սեփական ապտակ»,- ասում է Ա. Հայթայանը՝ հավելելով, որ մշակութային, պետական գերատեսչություններում առկա անգործությունը նպաստում է նրան, որ մենք առհասարակ` որպես մարդկային տեսակ, երկրի տեսակ, ամբողջովին արժեզրկվենք: Հետևաբար` այդ վիշտը զուտ դառնում է միայն մերը և մերը, մենք չենք կարողանում անգամ մեր վիշտն արժևորել, քանի որ դա պիտի ունենա իր մշակութային համարժեքը:

– Այսինքն, այդ հակաքայլը պետք է կատարենք արվեստի՝ գրականության, ֆիլմարտադրության միջոցով՝ գործի դնելով մտավորականության ներուժն ու, բնականաբար, վերանայելով մշակութային քաղաքականությունը:

– Տեսե՛ք, մենք հիմա որևէ երկրի պայմանական անուն ենք տալիս, որը մեզ համար գոյություն ունի իր ձայնային համակարգով, գրականությամբ, և, եթե այդ երկիրը հարված է կրում՝ մենք սկսում ենք զգալ մեր արժևորած կետերին ուղղված հարվածը: Եթե Փարիզին հարվածեն, ապա ես գիտեմ` Փարիզի մեջ ի՛նչն եմ սիրում, Փարիզն ինձ տվել, մատուցել է դա, և դա հարված է` նաև ինձ ուղղված: Եթե Լուվրին հարվածեն՝ ես այդ հարվածը կզգամ, որովհետև ինքն իր մեջ կրում է արժեքային համակարգ: Հալեպին ռմբակոծելիս մենք ինչո՞ւ ենք ցավ ապրում, որովհետև այնտեղ ներկայություն ունենք՝ մարդիկ, մեր մշակույթը, թանգարանը. զգացողությո՛ւն ունենք: Հիմա, եթե գործ չենք անում, հայ արվեստի մարմինը փոշիանում է` որպես այդպիսին, այլևս կամուրջներ չեն լինում այդ մարմնին մոտենալու համար:

Վերջին հաշվով, չասեմ՝ ամբողջովին մշակույթը, բայց թանգարանները ստրատեգիական կետեր են, որովհետև և՛ ինքնություն են ձևավորում, և աշխարհի հետ հարաբերվելու քո մոդելն են ձևավորում, փաստում են, որ դու արձագանքող ես՝ ինքդ քո մեջ չես, անընթեռնելի չես: Օրինակ՝ տեսեք, Սուրենյանցի ֆենոմենն ինչո՞ւմ է. վրացին չունի Սուրենյանց, այդ շրջանում եվրոպական ամբողջ փիլիսոփայական դպրոցին արձագանքող վրացին մեկը չունի իր մոտ: Հիմա մենք այդ արձագանքն ունենք և մի ամբողջ համակարգի հետ, հանձին Սուրենյանցի, կարող ենք մուտք գործել, և՛ յուրացնել, և՛ մերը դարձնել, ասենք, օրինակ՝ իսպանական օրիենտալիզմը:

– Բայց մենք սիրում ենք համաշխարհային հաղորդակցություններից մեր հեղինակներին «կտրել» և մատնանշել նրանց ինքնությունը, ազգությունն ու հայկականությունը, այն դեպքում, երբ արվեստում ճիշտ հակառակ ուղղությամբ պետք է քայլել:

– Մենք անընդհատ փորձում ենք մեր հեղինակների ոչ թե առնչությունները տեսնել, այլ՝ ազգակենտրոնությունը: Սուրենյանցի Մարիամ Աստվածածինն ամեն տեղ արտատպում ենք և դա անում ենք վատ՝ այն դնելով Նորավանքի 14-րդ դարի եկեղեցու մեջ՝ չհասկանալով, որ ոճական տարբերություն է, և այլն, զուտ Սուրենյանցի արած հայկական գործերը՝ Հռիփսիմեն և մյուսները, բայց չենք նայում, որ մարդը շատ մեծ գիտելիք ուներ իսլամական արվեստից՝ Ալհամբրան է նկարել այդ ձևով:

Այսինքն՝ հայկականն այդ հսկայական մշակույթների մասն էր կազմում իր հետաքրքրությունների ոլորտում, այլ ոչ թե` ինքը հայակենտրոն էր այդ աստիճան, նա հայի այն տեսակն էր, ով կարող է սինթեզել գերմանականը, ավստրիականը, իսպանականը և այլն: Եվ այդ համախմբի մեջ ինքն ավելի ճիշտ էր կարողանում հայկականը տեսնել, ուներ համեմատությունների դաշտ: Սուրենյանցին որպես մոդել եմ ասում. այդպես բևեռելով Պատկերասրահը և պատկերասրահները զուտ հայկականի և մյուսների՝ մենք չենք կարողանում տեսնել համաշխարհային խնդիրները:

– Ինչո՞ւ ենք մենք բարդույթավորված մեր ազգային պատկանելությամբ, ինքնագնահատական բարձրացնելու խնդի՞ր է: Ի դեպ, հաճախ այդ բարդույթից աշխարհի առաջ փակում ենք բոլոր դռները:

– Դա իր պատմական պատճառները և գենետիկ հատկանիշն ունի, հին ազգերին բնորոշ՝ չհարաբերվելու եսակենտրոնություն, ինչպես նաև՝ ծուլություն է: Շատ դեպքերում մեր անվանած հայ արվեստի մեջ մենք ազնիվ չենք, որովհետև մենք Սարյան հավանում ենք` իր ինտերնացիոնալիզմի հատկության շնորհիվ, բացի այն, որ Եգիպտոս, Պարսկաստան է նկարել՝ ինքն իրեն մեծ մասշտաբի մեջ է տեսնում: Բայց շատ ենք ուզում նրան հայկականացնել, չենք տեսնում նրա ինտերնացիոնալիզմը, սակայն շատ լավ տեսնում ենք գույնի հատկանիշը՝ որպես հայկական բնորոշում: Պետք է կարողանանք ընդունել այս կեղծիքները մեր մեջ: Վերջին հաշվով, մեր անգրագիտությունից է գալիս մեր վերաբերմունքը մեր արվեստի նկատմամբ, բնորոշումներ տալու մեր մեթոդները, թե ի՞նչն է հայկական, ի՞նչը՝ ոչ: Սովետի ֆորմացիայի մեջ կար մի էսպիսի դիսցիպլին. Սովետը կազմակերպում էր միութենական ցուցահանդեսներ, որտեղ քեզ տալիս էին քո տարածքը, ու 15 հանրապետությունների մեջ դու կարող էիր շրջել և ինքդ քո հատկանիշն ավելի լավ տեսնել, որ, օրինակ՝ պրիբալթն ավելի մոնոքրոմ է նկարում, դու ավելի գունեղ ես նկարում, բայց ուզբեկն էլ է գունեղ նկարում, պարզապես նա ավելի շատ է ֆոլկլորիկ անում, իսկ դու՝ ավելի քիչ:

Այդ ամբողջ համապատկերի մեջ դու ինքդ քեզ համար նկարագիր էիր ձեռք բերում, բայց այդ դիսցիպլինը դու չէիր արել, դա քեզ տվել էին: Այսինքն՝ ֆորմատները քեզ տրված էին, բայց հիմա, եթե այդ ֆորմատներն ինքդ չես նախաձեռնում կամ ինքդ մաս չես դառնում համաշխարհային ֆորումների, ապա դու կուրանում ես քո արվեստի հանդեպ, ի վիճակի չես առհասարակ տեսնել արվեստը, գնահատել, բնորոշում տալ: Դրա ապացույցն այն է, որ այս տարիների ընթացքում հատուկենտ լավ ցուցահանդեսներ են եղել Պատկերասրահում, բայց դահլիճները եղել են դատարկ: Օրինակ՝ բերել էին Բրակի մի ֆանտաստիկ հավաքածու, որ Բրակի այդպիսի ցուցադրության մոդել նույնիսկ Ֆրանսիայում չեմ տեսել ու, ցավոք, դահլիճները դատարկ էին:

Մեր նկարիչներն էլ, թե՝ բա ինչի՞ են երկու գեղանկար բերել, բայց ի՞նչ գեղանկար են բերել. դու արդեն պատմությունից դուրս ես թռել, դու չես էլ կարող տեսնել` ինչ են բերել, դու գնալով կուրանում ես: Բերեցին Մաքս Էռնստ, Կանդինսկի, ոչ մի մամուլի խոսք, իմ նկարիչ ընկերներից ոչ մի արձագանք չեղավ: Ուզո՞ւմ ես` աշխարհի գլուխգործոցները բեր այդ հաստատություն, միևնույն է, այդ հաստատությունից խոսելու նյութը, բանավեճն է դուրս եկել:

– Մեր թանգարանները կարծես սեփական գոյությունը պահպանող լճացած կառույցներ լինեն, որոնց չի էլ մտահոգում հասարակական իներտ կեցվածքն իրենց նկատմամբ: Որևէ նոր, թարմ գաղափար չեն առաջարկում, հասարակական հետաքրքրությունը շարժող մեթոդներ չեն ստեղծում:

– Աշխարհում, մանավանդ` դասական թանգարանները, հիմնական հավաքածու ունեն և ինչպե՞ս են հետաքրքրություն ապահովում անդադար նույն հավաքածուի հանդեպ: Հսկայական նոր մեթոդներ են կիրառում, որպեսզի այդ նույն Վելասկեսին այս անգամ այլ տեսանկյունից նայես, բայց այդ տեսանկյունն իրենք են մշակում, որ դու այդ հին գործը, որը 400 տարի Պրադոյում կախվել է, նոր տեսանկյունից նայես:

– ՀՀ շատ քաղաքացիներ վերջին տարիներին ակտիվ ճամփորդում են, մասնավորապես՝ եվրոպական երկրների թանգարաններ, պատկերասրահներ են այցելում և վերադառնալով՝ հիացած կիսվում են այդ տեղեկատվությամբ իրենց միջավայրում, մինչդեռ, պարզվում է՝ շատերը Հայաստանի թանգարաններ երբևէ ոտք չեն դրել:

– Որովհետև թանգարանը մաս է կազմում երկրի այցեքարտի: Օրինաչափ է, որ այստեղ չեն գնում, որովհետև, երբ դու այլ երկիր ես գնում, որտեղ գրված է՝ այս երկրի կարևորագույն արժեքները սրանք են, և կարևորագույնների մեջ միշտ նշվում է թանգարանը, պետք է գնաս տեսնես Էյֆելյան աշտարակը, Լուվրում՝ Ջոկոնդային, Օրսեում՝ այսինչ գործը, և այլն: Այսինքն, երբ երկիրն է առաջին պլան բերում ու մատնանշում ամենակարևոր արժեքը, պարզ է, որ երկիր մուտք գործողն էլ հետևում է այդ երկրում ուղղորդողին: Դրա համար ամբողջ համակարգը սլաքներով քեզ ուղղորդում է դեպի թանգարաններ: Եվ երբ դու վերցնում ես ուղեգիրդ՝ արդեն այնտեղ նշված է՝ օդանավակայանից որ գնացքներն են տանում, ասենք, Մադրիդի կենտրոն, նշված է, թե որ ավտոբուսը կարող ես նստել՝ Պրադո հասնելու համար: Այդ գիծն արդեն ի սկզբանե նշված է:

– Այսինքն՝ պետությունն իր մշակութային կենտրոնների PR-ն անում է ամենաբարձր մակարդակով և հստակ մշակված մեխանիզմներով:

– Այո՛, PR է անում իր այցեքարտը, ինքնությունը դա է: Դա է առաջնայինը, որից հետո կարող ես մյուս բաները տեսնել: Այդ համակարգի մեջ աշխատում են բոլորը, որովհետև բոլորը շահում են, հյուրանոցներին, ռեստորաններին կերակրում է Պրադոն, Լուվրը, որովհետև մարդկային հոսքն իրենք են ապահովում: Լուվրն ուղղորդում է դեպի ամբողջ երկրի թանգարանները և արժեհամակարգերը: Մեզ մոտ քաղաքում տեղադրված բոլոր սլաքները ցույց են տալիս դեպի դեսպանատներ: Քաղաք ես մտնում և հսկայական պաստառները քեզ ուղղորդում են երկրից դուրս: Դու դեռ չմտած՝ ինքն ասում է` որտեղից վիզան վերցնես, որ դուրս գնաս: Բայց ո՞ր պաստառն է ցույց տալիս դեպի թանգարաններ տանող ճանապարհը… Մարդը դեռ երկիր չմտած՝ դու իրեն դուրս ես հրավիրում՝ ցույց տալով, որ դու ներքին պարունակություն չունես՝ դատարկ տարածք ես:

– Բայց մենք ինչպե՞ս ենք վերաբերվում մեր թանգարաններին: Ինչպես նշեցի՝ հայաստանցիներից շատերը ոտք չեն դրել թանգարաններ, պատկերասրահներ: Ինչպե՞ս կարող են նրանք զբոսաշրջիկներին որևէ բան ցույց տալ:

– Բացարձակ մեղք չունի մեր քաղաքացին: Նույն Ֆրանսիայի անգրագետ քաղաքացին որտեղի՞ց է իմանում Պոմպիդու արվեստի կենտրոնի մասին: Երեխաների բոլոր դասագրքերում դա կա, և ծնողը երեխայի ետևից վազում է: Հեռուստացույցով, բոլոր գովազդային հոլովակներով ուղղորդում են, ասում են, որ այնտեղ իրադարձություն է կատարվում, փողոցների պաստառները դրանց տեղն են ցույց տալիս: Մարդն արդեն անհանգստության մեջ է, ուզում է իրադարձության մասնակիցը լինել, մեկ օր շուտ ուզում է այնտեղ լինել: Իսկ մեր մամուլը մեզ ուղղորդում է գողական աշխարհի վրա, և դա է դառնում իրադարձություն: Ավազակային հարձակումները, հաջորդ սպանությունն է դառնում մեր իրադարձությունների ոլորտը:

– Այլ երկրներում նաև շատ բարձր է թանգարանները ներկայացնելու մշակույթը, մինչդեռ զբոսաշրջային կազմակերպություններ կան, որոնք ասում են՝ ամաչում են տուր-փաթեթում ներգրավել Ժամանակակից արվեստի թանգարանը, քանի որ այդ շենքը Հայաստանին պատիվ չի բերում:

– Այն արվեստը, որն այնտեղ ցուցադրվում է՝ ամաչելու բան չունենք, բայց միջին զբոսաշրջիկը կամ հենց մենք շրջում ենք տարբեր երկրներով և արդեն սովոր ենք, որ թանգարանում պետք է հարմարավետություն, թանգարանային համալիր լինի: Եթե դու էնտեղ պիտի 2 ժամ մնաս՝ այնտեղ պետք է լինի զուգարան, սրճարան, լուրջ գրախանութ, որտեղ կարող ես նստել և գրականություն ուսումնասիրել: Այսինքն, թանգարան` նշանակում է՝ համալիր: Մինչդեռ Ժամանակակից արվեստի թանգարանում պատերը խոնավ են, գործերն իրար շատ մոտ են կախած, լավ մատուցված չի, լույս չկա: Ազգային պատկերասրահն այնպիսի կոլեկցիա, պարունակություն ունի, որ դու, եթե օտար ես, պիտի այնտեղ մեկ օր անցկացնես: Օտար մարդը մտնում է Պատկերասրահ, որն, ի տարբերություն ժամը 9:00-ին բացվող Լուվրի՝ բացվում է ժամը 11:00-ին, իրեն քարտեզներ չեն տրվում, հայտնի չէ՝ որտեղ ինչ է ցուցադրվում:

Մինչդեռ պետք է լինեն թվագրված քարտեզներ, նշված պետք է լինի, թե որ դահլիճում որ հեղինակներն են ցուցադրվում: Այսինքն՝ Պատկերասրահ մտնող մարդը մնում է տեղի աշխատողների հույսին, թե որքանո՞վ նրանք կհասկանան իր լեզուն և ո՞ւր կուղղորդեն: Մշակված չեն խորհրդանիշերը: Վերելակն ինքնուրույն չի կարող գործածել, կոճակների մոտ գրված չէ, թե ո՞ր հարկում ի՞նչ գործ է ցուցադրվում: Վերելակը 70-ական թվականների է՝ մի քանի հոգու համար նախատեսված, այսինքն՝ խմբեր բարձրացնելու հնարավորություն չկա: Նշանային, ուղղորդող ոչ մի սիստեմ գոյություն չունի, որոնք քեզ պիտի ուղղորդեն, թե որտեղ է զուգարանը, գրախանութը, որը կիսավերնիսաժային վիճակի մեջ է, քանի որ ցուցադրվող նյութերը թեմատիկ կապ չունեն տվյալ թանգարանի հետ: Եթե, օրինակ, 7-րդ հարկում ցանկանաս զուգարան գնալ, ուրեմն՝ վերջ, փաստի առաջ ես կանգնում, որովհետև իջնելը միայն ոտքով է:

Եթե Տինտորետտո է ցուցադրված, դու պետք է ժամեր անցկացնես այնտեղ, ուզում ես հանգիստ առնել, մի պատառ բան ուտել և շարունակել, բայց ստիպված ես ամբողջ թանգարանից դուրս գալ: Օտարի համար սա շատ դժվար է, գլուխկոտրուկ, որովհետև նշանային համակարգ չկա: Օտարը գալիս է ուսապարկով, բայց անգամ հանդերձարան չկա, որտեղ նա իրերը կարող է թողնել և հանգիստ նկար վայելել:
(Թանգարանային քաղաքականության վերաբերյալ Ա. Հայթայանի հետաքրքիր դիտարկումները կներկայացնենք մեր առաջիկա համարներից մեկում):