Վերլուծություններ

Պարտքերով այնքան են ծանրացրել պետական բյուջեն, որ եղած միջոցներն այլևս բավարար չեն դրանք մարելու համար։ Պարտքի որոշ ցուցանիշներն են արդեն վտանգավոր գոտում։ Ժամկետայնության «կարմիր լույսն» է սկսել վառվել։

Տարօրինակ է, որ այս պայմաններում դրամը 25 տոկոսով թանկացել է՝ դոլարի ու եվրոյի նկատմամբ։ Հայտնի է, որ արժութային շուկայում ձևավորվող փոխարժեքները միշտ էլ էապես կապված են եղել արտաքին տարադրամային հոսքերի շարժերի հետ։ Այդ շարժերը, վերջին 3 տարիների կտրվածքով՝ ի վնաս դրամի ամրապնդման են եղել, բայց դա չի խանգարել, որպեսզի այն 25 տոկոսով արժևորվի ու շարունակի արժևորված մնալ։

Տրանսպորտի ուղեվարձի հետ կապված քաղաքային իշխանության մտքի «փայլատակումներն» ավելի շատ նոր հարցեր են առաջացնում, քան լուծում են թանկացումների հետ կապված խնդիրները։ Դրանք մեկ անգամ ևս վկայում են, որ առաջարկվող փաթեթների տակ բացարձակ հիմնավորումներ չկան։ Օդից վերցված գներ են դրել ուղեվարձերի հիմքում ու իրավիճակից կախված՝ իրենց քիմքին հարմար փոփոխություններ են կատարում։

Պարտադրում են եկամուտների հայտարարագիր ներկայացնել՝ ոչ մի նորմալ պայման չստեղծելով դրա համար։ Քիչ է՝ մարդիկ հազար ու մի քաշքշուկների միջով պիտի անցնեն, մի բան էլ գումարներ պիտի ծախսեն դրա վրա։ Խնդիրը նույնիսկ գումարը չէ կամ եկամուտների հայտարարագրումը, խնդիրն այն թափթփվածությունն ու անկազմակերպվածությունն է, որի միջով պարտադրում են անցնել հարյուր-հազարավոր քաղաքացիների։

Եթե մինչ այս պահը հայ հասարակության մեջ բարձրացող բողոքի ալիքները հիմնականում կապված էին երկրի անվտանգային խնդիրների հետ, ապա այժմ ՀՀ շարքային յուրաքանչյուր քաղաքացի նաև ստիպված է իր «երախտիքի անկեղծ խոսքը» հղել կառավարությանը՝ իր գրպանը մտնելու ու իրենից ավելի շատ գումար պոկելու համար։ Դա կատարվում է տարաբնույթ մեխանիզմներով, սակայն դրանք բոլորն էլ իշխանությունը մատուցում է «բարեփոխումներ» կոչվող սոուսի տակ։

Նախատեսված էր հավաքել 2 տրիլիոն 614,1 մլրդ դրամ, կարողացել են հավաքել 2 տրիլիոն 390,9 մլրդ դրամ։ Թերակատարումը գերազանցում է 8,5 տոկոսը։ Անգամ վատագույն երազում դժվար էր պատկերացնել, որ բյուջեի ճեղքն այսքան կխորանար։ Պետեկամուտների կոմիտեն ու կառավարությունն ամբողջությամբ ձախողել է անցած տարվա պետական բյուջեի հարկային եկամուտների կատարողականը՝ անկախ նրանից, թե ինչ հիմնավորումներ ու պատճառաբանություններ կհորինեն դրա համար։

Տնտեսությունը մնացել է՝ առևտրի ու ծառայությունների, մի քիչ էլ՝ շինարարության հույսին։ Բայց դրանք հիմք չեն մակրոտնտեսական կայունության համար։ Ֆինանսական կայունությունն է սկսել երերալ, բյուջեի խնդիրներն են գլուխ բարձրացնում, հասարակության սոցիալական վիճակն է սրվում, դժգոհություններն են ավելանում։ Եվ այս համատարած ձախողումների մեջ, փոխարենը հետևություններ անեն ու քայլեր ձեռնարկեն, իշխանությունները գնալով ավելի ինքնագոհ ու ամբարտավան են դառնում։

Բանկային համակարգի ակտիվության ու բարձր շահութաբերության ռեսուրսներն են սպառվում, վարկային ռիսկերն են ավելանում, ֆինանսական ռիսկերն են ավելանում։ Այս ամենը ի վնաս Հայաստանի տնտեսության է ու ֆինանսական համակարգին։ Մարտահրավերները համատարած են, այնինչ՝ անհոգների իշխանությունը, ի դեմս Նիկոլ Փաշինյանի, ֆեյսբուքներից ու տիկ-տոկներից դուրս չի գալիս՝ քաղաքական խարդավանքներով են զբաղված, նախընտրական արշավների մեջ են, կեղծ ժողովրդավարություն են խաղում։

Փետրվարի 1-ին ընդառաջ, քաղաքական իշխանությունը՝ ի դեմս իր ՔՊ-ական քաղաքապետի, որոշել է իբրև թե մեղմել տրանսպորտի սպասվող թանկացումը։ Մի քանի կոսմետիկ փոփոխություններով, որոնք, ի դեպ, մտադիր են ընդունել փետրվարի 11-ի ավագանու նիստում, երբ նոր սակագներն արդեն ուժի մեջ են լինելու, ուզում են խաբել քաղաքացիներին։ Այն, ինչ առաջարկել են, իրականում ծաղր է քաղաքացիների նկատմամբ։ Ասենք՝ 300 դրամով ոչ թե 90, այլ 180 րոպե երթևեկել կամ 1 օրում 900 դրամով երթևեկել ոչ թե 8 անգամ, այլ անսահմանափակ։ Սրանով քաղաքացիների համար որևէ էական խնդիր չի լուծվում։

Էլեկտրոնային կրիչ պարունակող նույնականացման քարտով էլ նույնականացում ձեռք բերելու համար քաղաքացիները պետք է ունենան մինչև 2023 թվականի փետրվարի 15-ը միգրացիայի և քաղաքացիության ծառայության տարածքային գրասենյակից ստացած էլեկտրոնային չիպ պարունակող վավեր նույնականացման քարտ, որի հետ առանձին ծրարով տրամադրվել են PIN և PUK ծածկագրեր, նույնականացման քարտն ընթերցող սարք, այցելել «ԷԿԵՆԳ»-ի էլեկտրոնային կայք, դրա միջոցով ակտիվացնել էլեկտրոնային քարտը և ստանալ էլեկտրոնային ստորագրություն։

Գրեթե մեկ ու կես տարում պակասել են 551 մլն դոլարով, բայց այդ մասին Նիկոլ Փաշինյանի լայվերն ու ֆեյսբուքյան գրառումները չենք տեսնում։ Պահուստները նրա համար հավանաբար այլևս կարևոր «ֆինանսական ու մակրոտնտեսական գործոններ» չեն, որոնք բարձրացնում են տնտեսության վարկանիշը։ Մարդկանց զբաղեցնելու համար հիմա ավելի արդիական թեմաներ կան, ասենք՝ ձվածեղ պատրաստելն ու տոլմա փաթաթելը։

Հայաստանի հպարտ քաղաքացիները ժամանակին հույս ունեին, որ Նիկոլ Փաշինյանի իշխանության գալուց հետո իրենք լավ են ապրելու, որ «թալանը» հետ են բերելու ու բաժանեն իրենց։

Պարենային անվտանգության խնդիրները լուծելու համար, փոխարենը մտածեն տեղական ցորենի արտադրություն կազմակերպելու, ցանքատարածություններն ընդլայնելու մասին՝ էկոնոմիկայի նախարարը հայտարարում է, թե Հայաստանում ցորեն աճեցնելը նպատակահարմար չէ, պետք է հրաժարվել դրանից։

Հայաստանի ու հայ ժողովրդի գլխին բերած սարսափելի աղետները Նիկոլ Փաշինյանն ու իր վարչախումբը շատ հաճախ փորձում է քողարկել կենցաղային խնդիրների տակ։ Պարբերաբար հայտարարում են, թե այսքան ճանապարհ են ասֆալտապատել, այսքան դպրոց ու մանկապարտեզ են կառուցել-վերակառուցել, այսքան ջրագիծ են անցկացրել, գյուղական ճանապարհների լուսավորության հարց են լուծել։

Ամեն ինչ արել ու անում են ժողովրդին ու քաղաքացուն ֆինանսապես ճնշելու, գրպանները դատարկելու համար։ Տարօրինակն այն է, որ այդքանից հետո մնացել են մարդիկ, ովքեր դեռ հավատում են Նիկոլ Փաշինյանի կեղծ ժողովրդասիրությանը։

Կառավարության այս տարվա առաջին նիստը Նիկոլ Փաշինյանը բացեց հերթական շոուն բեմադրելով. հոխորտաց նրանց վրա, ովքեր ասում են, թե թոշակները չեն բարձրացել։ Հայտարարեց, թե երբեք Հայաստանում այնքան թոշակ չի բարձրացվել, որքան բարձրացվել է վերջին 5 տարում։  

Վերջին տարիներին, հայտնի ու անհայտ հանգամանքներում, կառավարությունը «փայ» է մտնում բիզնեսում։ Եվ որքան էլ դա չի ողջունվում միջազգային կազմակերպությունների կողմից, ուղղակի հարվածում է ներդրումներին և հատկապես օտարերկրյա ներդրումներին, ներդրումները կրճատվում են, դուրս են գալիս Հայաստանից, կառավարությունը շարունակում է մեծացնել իր ազդեցությունը բիզնեսի վրա։

Ու որքան էլ այս տարվա համար իշխանություններն անհամեմատ ավելի ցածր՝ ընդամենը 5,1 տոկոս տնտեսական աճ են պլանավորել, քան ժամանակին խոստացել էին կառավարության ծրագրով, դա էլ է հարցականի տակ։ Չի բացառվում, որ արդեն տարեսկիզբը մեկնարկի տնտեսական անկումներով, որոնք կխորանան, երբ դադարեն ռուս-ուկրաինական հակամարտությամբ սկսված արտաքին դրական ազդակները։

Եթե մինչև վերջերս աշխատողների որոշ խմբերի հաշվին միջին աշխատավարձն իներցիայով աճում էր, այս տարի դա էլ կդադարի։ Փոքր ու միջին բիզնեսի նկատմամբ հարկային ճնշման մեծացման հետևանքով՝ մարդիկ կկանգնեն նաև աշխատանքը կորցնելու վտանգի առջև՝ զրկվելով անգամ այն չնչին եկամուտներից, որոնցով մի կերպ գոյություն էին պահպանում։

Կշարունակեն ավելի վատ ապրել նաև հաջորդ տարի, քան ապրում էին այս տարի, քանի որ վարչախումբը, ինչպես այս տարի, բյուջեում միջոցներ չի գտել՝ այս մարդկանց կյանքը եթե ոչ՝ բարելավելու, ապա գոնե՝ չվատացնելու համար։

Նախկին իշխանությունների՝ Սերժ Սարգսյանի պաշտոնավարման ժամանակ՝ 2018թ. աղքատության մակարդակը 23,5 տոկոս էր, իսկ Փաշինյանի իշխանության ժամանակ՝ 2023թ.՝ դարձել է 23,7 տոկոս։

Արդեն հարկատուներին հարկային տեռորի ենթարկելով չեն բավարարվում, տեռորի կենթարկեն նաև քաղաքացիներին։ Եկամուտների հայտարարագրումը կդարձնեն գործիք՝ նաև իրենց իրականացրած այս ազգակործան քաղաքականության հակառակորդներին ու ընդդիմացողներին պատժելու համար։

Նիկոլ Փաշինյանի իշխանության գալուց հետո բանկային համակարգի վարկերն անասելի արագությամբ ավելացել են։ Վեց տարում բանկերի վարկերն ավելի քան կրկնապատկվել են։ Բայց կրկնապատկվել են ոչ թե իրական տնտեսության կամ տնտեսության արտադրական հատվածում կատարվող ներդրումների, այլ գերազանցապես «հպարտ» քաղաքացուն վարկային բեռի տակ դնելու, վարկերով խեղդելու հաշվին։

Ֆրանսիայում աշխատաժամանակի կրճատումը հանգեցրեց տնտեսական աճի տեմպի 0,5 տոկոսային կետի կրճատման։ Հայաստանում նվազումն անհամեմատ ավելի մեծ կլինի՝ հաշվի առնելով տնտեսության տեխնիկական հետամնացությունն ու ցածր արտադրողականությունը։

Իշխանությունների անգործության ու անկարողության հետևանքով Հայաստանը դուրս է մնացել տարածաշրջանային էներգետիկ ծրագրերից։ Ժամանակին ակտիվ դերակատարություն ունենալով տարածաշրջանային էներգետիկ համագործակցության հեռանկարային ծրագրերն առաջ մղելու գործում, հիմա Հայաստանն ընդհանրապես արհամարհված կարգավիճակում է։

Տարիներ առաջ օտարերկրյա կապիտալը շատ ավելի մեծ վստահություն ուներ ու ակտիվություն էր ցուցաբերում Հայաստանում իրականացվող շինարարության նկատմամբ։ Որպեսզի պատկերացնեք, ասենք, որ 2017թ. առաջին 10 ամիսներին օտարերկրյա ներդրումները շինարարության մեջ անցնում էին 74 մլն դոլարից։ Այս տարի 20-21 անգամով պակաս են։

Ամուլսարի ծրագիրը դրա ցավալիորեն բաց թողնված հնարավորությունն էր: Տվյալ պարագայում «լավ է ուշ, քան երբեք» բանաձևը հազիվ թե հնարավոր է համարել մխիթարություն, բայց Հայաստանի պետական կենսագործունեությանը սպառնացող ռիսկերի ամբողջությունն այնպիսին է, որ այսօր անթույլատրելի է որևէ հնարավորության դեպքում այն թեկուզ ուշացումով օգտագործելու որևէ հապաղում:

Զարմանալի չէ, որ Տիգրան Ավինյանը կարող է իրեն թույլ տալ գրեթե 20 հազար դոլար վճարել քաղաքային բյուջեից՝ բիզնես դասով Միացյալ Նահանգներ մեկնելու համար։ Այնպես էլ մի չքմեղանում է, թե ինքը տեղյակ չի եղել, որ այդքան են վճարել իր տոմսի համար։ Ու երբ իմացել է, մի փոքր նույնիսկ զարմացել է։ Զարմացել է, բայց ոչինչ չի արել։ Միայն այն բանից հետո, երբ աղմուկ բարձրացավ՝ որոշեց «անձնազոհություն» անել ու սեփական գրպանից վերադարձնել այդ գումարը։

Տնտեսական ակտիվության աճի տեմպն էականորեն դանդաղել է, ինչը և սպասելի էր։ Նախորդ տարվա բարձր աճ ապահովող գործոնները չեզոքացել են, ինչի արդյունքում տնտեսական ակտիվության աճի տեմպը դանդաղել է։

Տնտեսական գործունեության որոշ ոլորտներ հաջորդ տարի արդեն դուրս կբերվեն շրջանառության հարկի դաշտից ու կմտցնեն անգամներով ավելի ծանր՝ հարկման համընդհանուր համակարգ, որտեղ վերջիններս ստիպված կլինեն շրջանառության հարկի փոխարեն՝ վճարել ԱԱՀ ու շահութահարկ։