Մեծ թվով անհուսալի վարկերի առկայությունը լուրջ ահազանգ է, և դա պայմանավորված է՝ ինչպես քաղաքացիների վարկունակությամբ, որը պատշաճ չի գնահատվել բանկերի կողմից վարկը տրամադրելուց, այնպես էլ՝ վարկերի բարձր տոկոսներով ու դրանց նկատմամբ ստեղծված արհեստական բարձր պահանջարկով։ Այս իրավիճակը Կենտրոնական բանկի ոչ բավարար վերահսկողության հետևանք է, ինչը բերել է վարկերի այսպիսի բարձր տոկոսների ձևավորման։ Դրանք ի շահ բանկերի են, ի վնաս՝ քաղաքացիների։
Սա աղետալի վիճակագրություն է, ինչը ցույց է տալիս քաղաքացիների վերաբերմունքն իշխանությունների «Ապագա կա»-ի խոստումների նկատմամբ։ Բայց դա էլ ՔՊ-ական վարչախմբին հետ չի պահում իր այն կործանարար քաղաքականությունից։
Կառավարությունը չի դադարում մեծ տեմպերով ավելացնել պետական պարտքը։ Ինչպես կասեր ընդդիմադիր Նիկոլ Փաշինյանը՝ «լիխարադկայի» մեջ է։ Վերջին տարիներին այնքան են ավելացրել պետական պարտքը, որ ստիպված են անընդհատ նոր պարտքեր վերցնել նախկին պարտքերը սպասարկելու համար։
«Պետք չէ՛ լապշա կախել մարդկանց ականջներին․ պարզապես պետք է անկեղծ լինել ու գոնե ասել, որ դրությունը ծանր է, որ ժամանակ չկա,- ամփոփեց տնտեսագետը՝ վստահեցմամբ, որ նման գործարքները գովող փորձագետներն իրականում մասնագիտական հարթակներում բանավեճի պարագայում կխայտառակվեն՝ փաստարկների բացակայության պատճառով,- Միակ փաստարկը երկրի ծանրագույն վիճակն է։ Սա է իրականությունը»։
Զարմանալի չէ, որ սոցիալական իրավիճակը երկրում գնալով վատանում է, աղքատությունը չի նվազում, խորանում է սոցիալական բևեռացումը։ Փոխարենը՝ սոցիալական հատվածի եկամուտներն ավելի արագ աճեն, պետական պաշտոնյաների ու առավել ապահովված խավերի եկամուտներն են արագ աճում։ Խզումն աղքատների ու հարուստների միջև խորանում է, ինչը տնտեսական արդյունքի ու պետության եկամուտների ոչ արդարացի, անհամաչափ բաշխման հետևանք է։
Պետք է հաշվի առնել նաև այն հանգամանքը, որ բնակարանային շուկայի ակտիվացման օգտին չէ Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը։ Տնտեսական գործընթացների դանդաղելու, առաջնային ծախսերի ավելացումների, համատարած թանկացումների հետևանքով տեղի է ունենում քաղաքացիների եկամուտների ու գնողունակության անկում, ինչը ևս թուլացնում է բնակարանների նկատմամբ ներկայացվող պահանջարկը։
Այս բոլոր քայլերը լինելու են ի վնաս ոչ միայն գործող բիզնեսի, այլև ներդրումների, ու առավել ևս՝ օտարերկրյա ներդրումների, որոնց կարիքը տնտեսության մեջ չափազանց մեծ է։ Վերջին տարիների անվտանգային խնդիրների ու անկայունության հետևանքով, առանց այդ էլ օտարերկրյա կապիտալը պատրաստ չէ գալ Հայաստան, նույնիսկ եղածներն են հեռանում։ Իսկ նման քայլերով իշխանություններն ավելի են խորացնում այս իրավիճակը՝ ռիսկեր ստեղծելով՝ ինչպես տնտեսության կայունության, այնպես էլ՝ պետական բյուջեի համար։
ԵԱՏՄ անդամ երկրների թվում Հայաստանն այս տարի ևս առաջատար է, սակայն 2-րդ տեղը զբաղեցնող Ղազախստանի ինդեքսի հետ տարբերությունը տարեցտարի կրճատվում է։
Նախկինների թալանից են խոսում՝ իրենց թալանը չեն տեսնում։ Եթե թալան չկա, ինչպե՞ս է, որ սուրճի փող չունեցող երիտհեղափոխականներն իշխանության գալուց կարճ ժամանակ հետո, բոլորը մեկ մարդուն նման՝ հարստացան, թանկարժեք բնակարաններ, ավտոմեքենաներ ձեռք բերեցին, փոխեցին իրենց կենսակերպը, վայելքների մեջ են։
Ահա այսպես են բաշխել պետության ու հարկատուների փողերը։ Այդքանից հետո դեռ համարձակվում են սոցիալական արդարությունից, բյուջեի եկամուտների արդարացի բաշխումից, տնտեսության ներառական աճերից, հասարակ քաղաքացու կյանքի պայմանների բարելավումից խոսել։
Փոքր ու միջին բիզնեսի շրջանառության հարկի կրկնապատկման շուրջ բարձրացված աղմուկը անհանգստացրել է կառավարությանը։ Բայց ոչ այն պատճառով, որ դրանով փոքր ու միջին բիզնեսը հայտնվում է հարկային ծանր բեռի տակ ու կանգնում է գործունեությունը շարունակել-չշարունակելու խնդիրների առաջ, այլ այն պատճառով, որ սպասվող ընտրություններից առաջ դա լավ բան չի խոստանում իշխանություններին։ Այդ պատճառով էլ որոշել են 6 ամիս, այսպես կոչված, անցումային շրջան սահմանել։ Պատրաստվում են վերադարձնել առք ու վաճառքով զբաղվողների շրջհարկի 5 տոկոսը գերազանցող գումարները։
Մարդկանց աչքին թոզ փչելու համար, Նիկոլ Փաշինյանն ու իր քաղաքական թիմն առիթը բաց չեն թողնում հայտարարելու, թե իրենց իշխանության տարիներին այս կամ այն ոլորտին հատկացված բյուջետային գումարներն անգամներով ավելացրել են։ Համարենք, որ այդպես է։ Հարցն այն է, թե դա ի՞նչ է տվել։
Զարմանալի չէ, որ այսօր տնտեսության իրական հատվածը, մասնավորապես՝ արդյունաբերությունը, կանգնած է փաստի առաջ՝ ոչ միայն աճ չկա, այլև տարին երկնիշ անկումով է մեկնարկել։ Ու դեռ Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարում է, թե Հայաստանը շարունակում է գտնվել կայուն տնտեսական զարգացման ուղեծրի վրա։ Այսպիսի հայտարարություններով էլ խաբում են հասարակությանն ու թաքցնում տնտեսության իրական վիճակը։
Եթե պիտի շահագործվեր Ամուլսարը, ինչի՞ համար էին այն շահարկումները, որոնք շարունակվեցին գրեթե 7 տարի՝ նյութական ու ոչ նյութական հսկայական կորուստներ պատճառելով երկրին։ Այսքանից հետո էլ կառավարությունը պետական բյուջեի հաշվին ստիպված է երաշխիքներ տրամադրել, որպեսզի ընկերությունը կարողանա հայաստանյան բանկերից 150 մլն դոլարի վարկ ներգրավել՝ ներդրումային ծրագիրն ավարտին հասցնելու ու հանքի շահագործումը մեկնարկելու համար։
Հայաստանում վերջին տարիներին արձանագրվող տնտեսական աճերն իշխանությունները փորձում են որպես մեծագույն ձեռքբերում՝ մատուցել հասարակությանը։ Բայց խուսափում են խորանալ այդ աճերի կառուցվածքի մեջ։ Խուսափում են, որովհետև խորանալու դեպքում կպարզվի, որ գործ ունենք լավ փչված փուչիկի հետ, որ ցանկացած պահի կարող է պայթել։
Միայն այն, որ այս իշխանության օրոք Հայաստանը, կյանքի թանկությամբ, շատ երկրներից առաջ է անցել ու մոտեցել, եթե ոչ՝ հավասարվել եվրոպական երկրներին, բավական է հասկանալու համար, թե ինչու են շատերն ավելի վատ ապրում, քան ապրում էին տարիներ առաջ, երբ Հայաստանում միջին աշխատավարձն անհամեմատ ավելի ցածր էր, քան այժմ է։ Հիմա ո՞րն է այդ մարդկանց համար ավելի լավ՝ երբ միջին աշխատավարձը 66 տոկոսով ցա՞ծր էր, թե՞ որ 66 տոկոսով բարձրացել է։
Այսպես են հեղափոխական տեմպերով զարգացրել գյուղատնտեսությունը։ Յոթ տարում 7 անգամով ավելացրել են գյուղատնտեսության ոլորտի ծախսերը, իսկ արդյունքներն ահա սրանք են։
Ոչ պակաս կտրուկ բարձրացրել են գույքահարկը։ Գույքահարկը, որը գնում է համայնքային բյուջե, մեծապես ազդել է տեղական բյուջեների եկամուտների վրա։ Միայն Երևանում գույքահարկի բեռի ավելացման արդյունքում ընդամենը 3 տարում այդ հարկատեսակի մուտքերը 4 անգամով աճել են։ Աճել են քաղաքացիների ու հարկատուների գրպանի հաշվին։
Սոցիալական իրավիճակը Հայաստանում ակնհայտորեն լարվում է։ Ոչ միայն հարկերի ու տուրքերի ավելացման միջոցով են քաղաքացիների գրպանները դատարկում, այլև ապրանքների ու ծառայությունների գներն են ամենուրեք բարձրանում։ Իշխանությունները թաքցնում են, որ Հայաստանում գնաճ կա, բայց համատարած թանկացումներ են ու թանկացումներն էլ իրենց հերթին են դատարկում մարդկանց գրպանները։
Վերջին տարիներին կառավարության քաղաքականությունը միտված է եղել բանկերի հարստացմանը։ Վարկերը սուբսիդավորելով՝ բյուջեի հաշվին օժանդակել են բանկերին։ Արտաքուստ ցույց են տվել, թե աջակցում են տնտեսությանն ու քաղաքացիներին, բայց իրականում ապահովագրել են բանկերին։ Դրա արդյունքում միլիարդավոր դրամներ դուրս են եկել պետական բյուջեից ու գնացել բանկային համակարգ։ Միայն հիփոթեքային վարկերի տոկոսները սուբսիդավորելու միջոցով վերջին տարիներին բյուջեից տարեկան առնվազն […]
Իշխանությունները ժողովրդի գլխին ինչ խաղ ասես՝ խաղում են, ասում են՝ ժողովրդի համար ենք անում։ Իրենց աշխատավարձերը բարձրացնում են, ասում են՝ ժողովրդի համար ենք անում, անում ենք, որ կաշառք չվերցնենք։ Տրանսպորտը թանկացնում են, հարկերը բարձրացնում են, ամեն ինչ թանկացնում են, ասում են՝ ժողովրդի համար ենք անում։
Պետական պարտքն այնքան են թանկացրել, որ հասցրել են առևտրային վարկերի տոկոսներին։ Ու դրա, ինչպես նաև՝ պարտքի կրկնապատկման պատճառով կառավարության պարտքի միայն տոկոսավճարները կազմում են տարեկան շուրջ 1 մլրդ դոլար։ Այնտեղ են հասցրել, որ բյուջեի հարկային եկամուտների 13-14 տոկոսը գնում է պարտքի միայն տոկոսները մարելուն։
Անցած տարվա պետական բյուջեի կատարումը «բարեհաջող» տապալելուց հետո, իշխանությունների աչքը վախեցել է։ Ֆինանսական տարին դեռ նոր-նոր սկսած, հարկերի գերակատարումներով երբեմնի հպարտացող կառավարությունը, տարեսկզբին հայտարարեց բյուջեն ճշգրտելու ու նվազեցնելու մասին, հատկապես՝ եկամուտների մասով։
Անցած տարի, երբ իշխող վարչախումբը, արհամարհելով տարբեր տեղերից հնչող մտահոգությունները, բազմաթիվ ոլորտներում շըփ-թըփ անելով՝ օրենքներ էր փոխում ու ավելացնում էր բիզնեսի հարկային բեռը, մեծացնում էր քաղաքացիների ֆինանսական ծանրաբեռնվածությունը, հավանաբար չէր սպասում, որ կարող է հայտնվել հասարակական այսպիսի դժգոհությունների ալիքի տակ։ Այսօր, սակայն, դա իրողություն է։
Մինչ բիզնեսի տարբեր ոլորտների ներկայացուցիչներ օրերով կառավարության դիմաց բողոքում են հարկերի բարձրացումից, հարկերով խեղդելուց, հարկային տեռորից, բիզնեսին աշխատելու հնարավորություն չտալուց, էկոնոմիկայի նախարարը, որի գործը պիտի լիներ այս մարդկանց հոգսերը թեթևացնելը, աշխատելու տանելի պայմաններ ապահովելը, աջակցելը, ցինիկաբար հայտարարում է, թե Հայաստանում հարկերը չեն ավելացել։ Եթե չեն ավելացել, այս մարդիկ խելագա՞ր են, որ բան ու գործ թողած՝ օր ու մեջ հավաքվում են կառավարության դիմաց ու բողոքում հարկերի բարձրացումից, աշխատելու հնարավորություն չտալուց։
Գումարները գնացել են տարբեր երկրներ, բայց ամենախոշոր փոխանցումները եղել են Արաբական Միացյալ Էմիրություններ։ Հայաստանից այդ երկիր անցած տարի 880 մլն դոլարի արտահոսք է արձանագրվել։ Ավելի շատ, քան 2023թ.։
Որքան երիտհեղափոխականների իշխանությունն ավելի «ակտիվ» է պայքարում խաղային բիզնեսի դեմ, այնքան խաղամոլությունը Հայաստանում ծաղկում է։
Մինչ կառուցապատողները փորձում են համոզել, թե հիփոթեքի պարագայում եկամտային հարկի վերադարձի պահանջը մայրաքաղաքում չեղարկելուց հետո անշարժ գույքի էժանացում չպետք է ակնկալել, անցած տարվա վերջին Երևանում բնակարանների գների նվազում է դիտարկվել։ Կադաստրի կոմիտեն արձանագրել է, որ դեկտեմբերին, նախորդ ամսվա համեմատ, Երևանում բնակարանները 0,1 տոկոսային կետով էժանացել են։
Սա արատավոր ճանապարհ է, որը ոչ մի լավ տեղ չի տանում։ Այն, որ նման նախաձեռնություններից կարճ ժամանակ հետո դարձյալ կանգնում ենք նույն խնդիրների առաջ՝ փաստ է։ Դրանով իշխանությունները խրախուսում են պարտքերի կուտակման պրակտիկան։ Մարդիկ հավատացած են, որ ինչ-որ առիթով իրենց ազատելու են չկատարված պարտավորություններից։ Դրա համար էլ չեն վճարում, ու չվճարելու այս ալիքն անընդհատ պտտվում է։ Քանի դեռ իշխանությունները դրանից օգուտներ քաղելու ակնկալիքներ ունեն՝ այս պրակտիկան շարունակելու է գոյություն ունենալ։
Տնտեսության վերաինտեգրումը դժվար ու երկար պրոցես է, որը քաղաքական հետաքրքրությունների ու որոշումների, անձնական կապրիզների, սրան-նրան ինչ-որ բան ապացուցելու հետ քիչ կապ ունի։ Քանի դեռ մեր տնտեսությունն այս վիճակում է, անիմաստ է հույսեր փայփայել, որ ԵՄ շուկաներում տնտեսական ինտեգրացում կարող է լինել։
