Վերջին տարիներին կառավարության քաղաքականությունը միտված է եղել բանկերի հարստացմանը։ Վարկերը սուբսիդավորելով՝ բյուջեի հաշվին օժանդակել են բանկերին։ Արտաքուստ ցույց են տվել, թե աջակցում են տնտեսությանն ու քաղաքացիներին, բայց իրականում ապահովագրել են բանկերին։ Դրա արդյունքում միլիարդավոր դրամներ դուրս են եկել պետական բյուջեից ու գնացել բանկային համակարգ։ Միայն հիփոթեքային վարկերի տոկոսները սուբսիդավորելու միջոցով վերջին տարիներին բյուջեից տարեկան առնվազն […]
Իշխանությունները ժողովրդի գլխին ինչ խաղ ասես՝ խաղում են, ասում են՝ ժողովրդի համար ենք անում։ Իրենց աշխատավարձերը բարձրացնում են, ասում են՝ ժողովրդի համար ենք անում, անում ենք, որ կաշառք չվերցնենք։ Տրանսպորտը թանկացնում են, հարկերը բարձրացնում են, ամեն ինչ թանկացնում են, ասում են՝ ժողովրդի համար ենք անում։
Պետական պարտքն այնքան են թանկացրել, որ հասցրել են առևտրային վարկերի տոկոսներին։ Ու դրա, ինչպես նաև՝ պարտքի կրկնապատկման պատճառով կառավարության պարտքի միայն տոկոսավճարները կազմում են տարեկան շուրջ 1 մլրդ դոլար։ Այնտեղ են հասցրել, որ բյուջեի հարկային եկամուտների 13-14 տոկոսը գնում է պարտքի միայն տոկոսները մարելուն։
Անցած տարվա պետական բյուջեի կատարումը «բարեհաջող» տապալելուց հետո, իշխանությունների աչքը վախեցել է։ Ֆինանսական տարին դեռ նոր-նոր սկսած, հարկերի գերակատարումներով երբեմնի հպարտացող կառավարությունը, տարեսկզբին հայտարարեց բյուջեն ճշգրտելու ու նվազեցնելու մասին, հատկապես՝ եկամուտների մասով։
Անցած տարի, երբ իշխող վարչախումբը, արհամարհելով տարբեր տեղերից հնչող մտահոգությունները, բազմաթիվ ոլորտներում շըփ-թըփ անելով՝ օրենքներ էր փոխում ու ավելացնում էր բիզնեսի հարկային բեռը, մեծացնում էր քաղաքացիների ֆինանսական ծանրաբեռնվածությունը, հավանաբար չէր սպասում, որ կարող է հայտնվել հասարակական այսպիսի դժգոհությունների ալիքի տակ։ Այսօր, սակայն, դա իրողություն է։
Մինչ բիզնեսի տարբեր ոլորտների ներկայացուցիչներ օրերով կառավարության դիմաց բողոքում են հարկերի բարձրացումից, հարկերով խեղդելուց, հարկային տեռորից, բիզնեսին աշխատելու հնարավորություն չտալուց, էկոնոմիկայի նախարարը, որի գործը պիտի լիներ այս մարդկանց հոգսերը թեթևացնելը, աշխատելու տանելի պայմաններ ապահովելը, աջակցելը, ցինիկաբար հայտարարում է, թե Հայաստանում հարկերը չեն ավելացել։ Եթե չեն ավելացել, այս մարդիկ խելագա՞ր են, որ բան ու գործ թողած՝ օր ու մեջ հավաքվում են կառավարության դիմաց ու բողոքում հարկերի բարձրացումից, աշխատելու հնարավորություն չտալուց։
Գումարները գնացել են տարբեր երկրներ, բայց ամենախոշոր փոխանցումները եղել են Արաբական Միացյալ Էմիրություններ։ Հայաստանից այդ երկիր անցած տարի 880 մլն դոլարի արտահոսք է արձանագրվել։ Ավելի շատ, քան 2023թ.։
Որքան երիտհեղափոխականների իշխանությունն ավելի «ակտիվ» է պայքարում խաղային բիզնեսի դեմ, այնքան խաղամոլությունը Հայաստանում ծաղկում է։
Մինչ կառուցապատողները փորձում են համոզել, թե հիփոթեքի պարագայում եկամտային հարկի վերադարձի պահանջը մայրաքաղաքում չեղարկելուց հետո անշարժ գույքի էժանացում չպետք է ակնկալել, անցած տարվա վերջին Երևանում բնակարանների գների նվազում է դիտարկվել։ Կադաստրի կոմիտեն արձանագրել է, որ դեկտեմբերին, նախորդ ամսվա համեմատ, Երևանում բնակարանները 0,1 տոկոսային կետով էժանացել են։
Սա արատավոր ճանապարհ է, որը ոչ մի լավ տեղ չի տանում։ Այն, որ նման նախաձեռնություններից կարճ ժամանակ հետո դարձյալ կանգնում ենք նույն խնդիրների առաջ՝ փաստ է։ Դրանով իշխանությունները խրախուսում են պարտքերի կուտակման պրակտիկան։ Մարդիկ հավատացած են, որ ինչ-որ առիթով իրենց ազատելու են չկատարված պարտավորություններից։ Դրա համար էլ չեն վճարում, ու չվճարելու այս ալիքն անընդհատ պտտվում է։ Քանի դեռ իշխանությունները դրանից օգուտներ քաղելու ակնկալիքներ ունեն՝ այս պրակտիկան շարունակելու է գոյություն ունենալ։
Տնտեսության վերաինտեգրումը դժվար ու երկար պրոցես է, որը քաղաքական հետաքրքրությունների ու որոշումների, անձնական կապրիզների, սրան-նրան ինչ-որ բան ապացուցելու հետ քիչ կապ ունի։ Քանի դեռ մեր տնտեսությունն այս վիճակում է, անիմաստ է հույսեր փայփայել, որ ԵՄ շուկաներում տնտեսական ինտեգրացում կարող է լինել։
Այսօր էլ՝ այն, որ ընկերությունը հայտնվել է հարկադիր կանգառի վիճակում, մեծ ոգևորություն է առաջացրել Ադրբեջանում։ Կոմբինատի գործունեության այս դադարն առիթ է տվել ևս մի անգամ շահարկելու թեման, ինչը տեղի է ունենում, այսպես կոչված՝ «Զանգեզուրի միջանցքի» ու Սյունիքի հետ կապված ադրբեջանական նկրտումների վերջին շրջանում նկատվող ակտիվացումների պայմաններում։
Մինչ համատարած թանկացումների, իշխանությունների նախաձեռնած հարկերի ու տուրքերի, վճարների ավելացումների, ցածր եկամուտների պատճառով ժողովուրդը գնալով աղքատանում է, տնտեսական ակտիվությունը թուլանում է, բանկերն արագորեն հարստանում են։ Հարստանում են՝ բարձր պահելով վարկային տոկոսադրույքները։
Այսպիսի արհեստական աճերի հետևանք է, որ հասարակությունն իր վրա չի զգում վերջին տարիների բարձր տնտեսական աճերի ազդեցությունը։ Մարդկանց իրական եկամուտները հիմնականում չեն ավելանում, չնայած տնտեսությունը համաշխարհային մակարդակի աճերի մեջ է։
Տնտեսական ակտիվության և բնակչության եկամուտների համեստ աճերի պայմաններում 2024թ. էականորեն բարձր տեմպով աճել են վարկերի ծավալները։ Հիպոթեքային և սպառողական վարկերը աճել են համապատասխանաբար 32.9% և 33.0%-ով։ Հաշվի առնելով բնակչության եկամուտների աճը (մասնավորապես՝ անվանական աշխատավարձերի ընդամենը 6.4% աճը և արտերկրից դրամական փոխանցումների ծավալի նվազումը)` վարկերի նման արագությամբ աճը ռիսկեր է պարունակում։
Պետական բյուջենով նախատեսված ծախսերը չեն կարողանում կատարել, ուր մնաց, թե չնախատեսվածները կատարեն։ Առավել ևս, որ բյուջեն լուրջ խնդիրների առաջ է։ Տարին նոր սկսած, արդեն մտածում են այն վերանայելու, կրճատումներ անելու մասին։ Ու այս պայմաններում հանկարծ հիշել են, որ եկամուտների հայտարարագրման շրջանակներում առղջապահության ու կրթության վրա կատարված ծախսերի դիմաց 70 մլրդ դրամ են պատրաստ վերադարձնել քաղաքացիներին։
Որքան շատ են իշխանությունները խոսում տնտեսական բուռն զարգացումների, հազարավոր աշխատատեղերի ստեղծման, բազմաթիվ թափուր աշխատատեղերի առկայության մասին, այնքան գործազուրկների քանակն ավելանում է։
Պարտքերով այնքան են ծանրացրել պետական բյուջեն, որ եղած միջոցներն այլևս բավարար չեն դրանք մարելու համար։ Պարտքի որոշ ցուցանիշներն են արդեն վտանգավոր գոտում։ Ժամկետայնության «կարմիր լույսն» է սկսել վառվել։
Տարօրինակ է, որ այս պայմաններում դրամը 25 տոկոսով թանկացել է՝ դոլարի ու եվրոյի նկատմամբ։ Հայտնի է, որ արժութային շուկայում ձևավորվող փոխարժեքները միշտ էլ էապես կապված են եղել արտաքին տարադրամային հոսքերի շարժերի հետ։ Այդ շարժերը, վերջին 3 տարիների կտրվածքով՝ ի վնաս դրամի ամրապնդման են եղել, բայց դա չի խանգարել, որպեսզի այն 25 տոկոսով արժևորվի ու շարունակի արժևորված մնալ։
Տրանսպորտի ուղեվարձի հետ կապված քաղաքային իշխանության մտքի «փայլատակումներն» ավելի շատ նոր հարցեր են առաջացնում, քան լուծում են թանկացումների հետ կապված խնդիրները։ Դրանք մեկ անգամ ևս վկայում են, որ առաջարկվող փաթեթների տակ բացարձակ հիմնավորումներ չկան։ Օդից վերցված գներ են դրել ուղեվարձերի հիմքում ու իրավիճակից կախված՝ իրենց քիմքին հարմար փոփոխություններ են կատարում։
Պարտադրում են եկամուտների հայտարարագիր ներկայացնել՝ ոչ մի նորմալ պայման չստեղծելով դրա համար։ Քիչ է՝ մարդիկ հազար ու մի քաշքշուկների միջով պիտի անցնեն, մի բան էլ գումարներ պիտի ծախսեն դրա վրա։ Խնդիրը նույնիսկ գումարը չէ կամ եկամուտների հայտարարագրումը, խնդիրն այն թափթփվածությունն ու անկազմակերպվածությունն է, որի միջով պարտադրում են անցնել հարյուր-հազարավոր քաղաքացիների։
Եթե մինչ այս պահը հայ հասարակության մեջ բարձրացող բողոքի ալիքները հիմնականում կապված էին երկրի անվտանգային խնդիրների հետ, ապա այժմ ՀՀ շարքային յուրաքանչյուր քաղաքացի նաև ստիպված է իր «երախտիքի անկեղծ խոսքը» հղել կառավարությանը՝ իր գրպանը մտնելու ու իրենից ավելի շատ գումար պոկելու համար։ Դա կատարվում է տարաբնույթ մեխանիզմներով, սակայն դրանք բոլորն էլ իշխանությունը մատուցում է «բարեփոխումներ» կոչվող սոուսի տակ։
Նախատեսված էր հավաքել 2 տրիլիոն 614,1 մլրդ դրամ, կարողացել են հավաքել 2 տրիլիոն 390,9 մլրդ դրամ։ Թերակատարումը գերազանցում է 8,5 տոկոսը։ Անգամ վատագույն երազում դժվար էր պատկերացնել, որ բյուջեի ճեղքն այսքան կխորանար։ Պետեկամուտների կոմիտեն ու կառավարությունն ամբողջությամբ ձախողել է անցած տարվա պետական բյուջեի հարկային եկամուտների կատարողականը՝ անկախ նրանից, թե ինչ հիմնավորումներ ու պատճառաբանություններ կհորինեն դրա համար։
Տնտեսությունը մնացել է՝ առևտրի ու ծառայությունների, մի քիչ էլ՝ շինարարության հույսին։ Բայց դրանք հիմք չեն մակրոտնտեսական կայունության համար։ Ֆինանսական կայունությունն է սկսել երերալ, բյուջեի խնդիրներն են գլուխ բարձրացնում, հասարակության սոցիալական վիճակն է սրվում, դժգոհություններն են ավելանում։ Եվ այս համատարած ձախողումների մեջ, փոխարենը հետևություններ անեն ու քայլեր ձեռնարկեն, իշխանությունները գնալով ավելի ինքնագոհ ու ամբարտավան են դառնում։
Բանկային համակարգի ակտիվության ու բարձր շահութաբերության ռեսուրսներն են սպառվում, վարկային ռիսկերն են ավելանում, ֆինանսական ռիսկերն են ավելանում։ Այս ամենը ի վնաս Հայաստանի տնտեսության է ու ֆինանսական համակարգին։ Մարտահրավերները համատարած են, այնինչ՝ անհոգների իշխանությունը, ի դեմս Նիկոլ Փաշինյանի, ֆեյսբուքներից ու տիկ-տոկներից դուրս չի գալիս՝ քաղաքական խարդավանքներով են զբաղված, նախընտրական արշավների մեջ են, կեղծ ժողովրդավարություն են խաղում։
Փետրվարի 1-ին ընդառաջ, քաղաքական իշխանությունը՝ ի դեմս իր ՔՊ-ական քաղաքապետի, որոշել է իբրև թե մեղմել տրանսպորտի սպասվող թանկացումը։ Մի քանի կոսմետիկ փոփոխություններով, որոնք, ի դեպ, մտադիր են ընդունել փետրվարի 11-ի ավագանու նիստում, երբ նոր սակագներն արդեն ուժի մեջ են լինելու, ուզում են խաբել քաղաքացիներին։ Այն, ինչ առաջարկել են, իրականում ծաղր է քաղաքացիների նկատմամբ։ Ասենք՝ 300 դրամով ոչ թե 90, այլ 180 րոպե երթևեկել կամ 1 օրում 900 դրամով երթևեկել ոչ թե 8 անգամ, այլ անսահմանափակ։ Սրանով քաղաքացիների համար որևէ էական խնդիր չի լուծվում։
Էլեկտրոնային կրիչ պարունակող նույնականացման քարտով էլ նույնականացում ձեռք բերելու համար քաղաքացիները պետք է ունենան մինչև 2023 թվականի փետրվարի 15-ը միգրացիայի և քաղաքացիության ծառայության տարածքային գրասենյակից ստացած էլեկտրոնային չիպ պարունակող վավեր նույնականացման քարտ, որի հետ առանձին ծրարով տրամադրվել են PIN և PUK ծածկագրեր, նույնականացման քարտն ընթերցող սարք, այցելել «ԷԿԵՆԳ»-ի էլեկտրոնային կայք, դրա միջոցով ակտիվացնել էլեկտրոնային քարտը և ստանալ էլեկտրոնային ստորագրություն։
Գրեթե մեկ ու կես տարում պակասել են 551 մլն դոլարով, բայց այդ մասին Նիկոլ Փաշինյանի լայվերն ու ֆեյսբուքյան գրառումները չենք տեսնում։ Պահուստները նրա համար հավանաբար այլևս կարևոր «ֆինանսական ու մակրոտնտեսական գործոններ» չեն, որոնք բարձրացնում են տնտեսության վարկանիշը։ Մարդկանց զբաղեցնելու համար հիմա ավելի արդիական թեմաներ կան, ասենք՝ ձվածեղ պատրաստելն ու տոլմա փաթաթելը։
Հայաստանի հպարտ քաղաքացիները ժամանակին հույս ունեին, որ Նիկոլ Փաշինյանի իշխանության գալուց հետո իրենք լավ են ապրելու, որ «թալանը» հետ են բերելու ու բաժանեն իրենց։
Պարենային անվտանգության խնդիրները լուծելու համար, փոխարենը մտածեն տեղական ցորենի արտադրություն կազմակերպելու, ցանքատարածություններն ընդլայնելու մասին՝ էկոնոմիկայի նախարարը հայտարարում է, թե Հայաստանում ցորեն աճեցնելը նպատակահարմար չէ, պետք է հրաժարվել դրանից։
