ՀՀ կառավարության 2021-2026թթ. գործունեության ծրագրի 2023 թվականի կատարման ընթացքի և արդյունքների մասին օրերս Ազգային Ժողովի հավանությանն արժանացած զեկույցի բազմաթիվ դրույթներ շարադրված են ոչ ամբողջական պատկերով` առանց մատնանշելու դրանց շուրջ առկա ռիսկերն ու բացասական զարգացումները: Դրանցից մեկն էլ վերաբերում է ՀՀ բանկային համակարգին: Զեկույցում նշված է, որ 2023թ. արդյունքներով բանկային համակարգի ցուցանիշները (մասնավորապես՝ ակտիվների ընդհանուր մեծությունը, վարկային պորտֆելը, ավանդների ծավալը և կապիտալը) զգալիորեն բարելավվել են (էջ 38):
Հնդկաստանի քաղաքացիները Հայաստան են գալիս հիմնականում աշխատելու կամ այլ երկրներ տեղափոխվելու նպատակով։ Սա բոլորովին այլ հոսք է։ Ի տարբերություն նրանց, Ռուսաստանի քաղաքացիներն առանձնանում են՝ ինչպես ներկայացվող բարձր պահանջարկով, այնպես էլ՝ անհատական ու աշխատանքային որակներով։ Փոխարինելիության առումով մեկը մյուսի հետ բացարձակ կապ չունի, որքան էլ Ռուսաստանի քաղաքացիների հոսքերի կրճատմանը զուգահեռ՝ ավելանում են Հայաստան եկող Հնդկաստանի քաղաքացիները։
Իշխանությունները քլունգն առած՝ քանդում են Հայաստանի տնտեսության հիմքերը։ Իբր բարձր տեմպերով աճում ենք, բայց իրականում տնտեսությունը քանդվում է։ Եղածն էլ քիչ-քիչ փակվում է, տեղական ապրանքները դուրս են մղվում, փոխարինվում են դրսից բերածով։ Արտադրություն կազմակերպելը Հայաստանում դարձել է ոչ ձեռնտու։
Տարեսկզբին Հայաստանի արդյունաբերությունը ռեկորդային բարձր տեմպերով աճել է։ Հունվար-փետրվարին արդյունաբերության ոլորտում արտադրվել է 461 մլրդ դրամի արտադրանք։ Անցած տարի արտադրվել էր 362 միլիարդի։
Պատահական չէ, որ արդեն այսօր այն դարձել է որոշ մարդկանց համար փող աշխատելու միջոց։ Գործ են բացել՝ փողով հայտարարագրեր ներկայացնելու հայտեր են ընդունում։ Գներն էլ պակաս չեն՝ ընդհուպ տասնյակ հազար դրամների են հասնում։
Վերջին ամիսներին տրանսֆերտների տեսքով ֆինանսական միջոցների մուտքը Հայաստան անընդմեջ կրճատվում է։ Թեև դրանք էլի փոքր գումարներ չեն, հասնում են ամսական մի քանի հարյուր միլիոն դոլարի, այնուհանդերձ այլևս այն ակտիվ հոսքերը չկան, որոնք կային ռուս-ուկրաինական հակամարտության սկզբնական շրջանում ու դրան հաջորդող առաջին տարվա ընթացքում։
Հայաստանի «հպարտ» քաղաքացուն ժամանակին հզոր ու բարգավաճ երկիր խոստացող Նիկոլ Փաշինյանը վեց տարում հասցրեց եղածն էլ քանդել, երկիրն ու ժողովրդին կանգնեցնել լինել-չլինելու խնդրի առաջ։
Բյուջեի հարկային եկամուտների կատարողականը բախվել է խնդիրների հետ, նախատեսված եկամուտները չեն հավաքվում։ Առաջին եռամսյակում բավական մեծ թերակատարում է արձանագրվել, ինչը սպառնում է շարունակվել նաև հետագայում։
Մինչ վերջին շրջանում Կենտրոնական բանկը նվազեցնում է վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը, էժանացնում է փողը, որպեսզի ակտիվացնի ֆինանսական միջոցների հոսքը տնտեսություն, տնտեսություն մտնող փողը կրճատվում է։
Կարծում էին, թե Ամերիկան ու Եվրոպան բացելու են քսակներն ու միլիարդներ են հոսելու Հայաստան։ Այն, ինչ խոստացան՝ ոչինչ է Հայաստանի տնտեսությունը դիվերսիֆիկացնելու ու զարգացնելու համար։ Առավել ևս՝ այնպես չէ, որ նախկինում նման օժանդակություններ չեն եղել։ Այս կամ այն չափով՝ միշտ էլ եղել են։ Պարզապես հիմա դրանք միավորել են մեկ փաթեթում՝ տպավորություն ստեղծելու համար։ Թեև արդյունքում էլի ծիծաղելի գումար է ստացվել։
Իսկական «լիխարադկան», որի մասին ժամանակին ասում էր Նիկոլ Փաշինյանը՝ մեղադրելով նախկիններին, հենց սա է։ Դրա հետևանքը կերևա հետագայում, երբ բյուջեն կանգնի ֆինանսական դժվարությունների առաջ։
Հայաստանի տնտեսությունը շարունակում է «հրաշքներ» գործել։ Այնպիսի «հրաշքներ», որ անգամ իշխանություններն են արդեն ամաչում խոսել այդ մասին։
Թվում է, թե Պետեկամուտների կոմիտեն բյուջեի հարկային եկամուտների ապահովման հետ կապված խնդիրներ չպիտի ունենար։ Տնտեսական բարձր աճեր են գրանցվում, արտաքին առևտուրն է անգամներով ավելացել, ներքին սպառումն է աճել, հարկային բեռն է ծանրացրել, բազմաթիվ ոլորտներում տույժ-տուգանքներն են բարձրացել։ Սրանք բոլորը դրական գործոններ են բյուջեի եկամուտների համար։ Բայց դա էլ փրկություն չի եղել։
Բրյուսելում կայանալիք Հայաստան-Եվրամիություն-ԱՄՆ հանդիպումից Հայաստանի իշխանությունները մեծ սպասելիքներ են ձևավորել։ Հիմա էլ դրանով են ուզում շեղել հասարակության ուշադրությունը եղած խնդիրներից։ Տիեզերական իրադարձություն են սարքել, կեղծ սպասելիքներ են փորձում առաջացնել, կարծես դրանից հետո հայտնվելու ենք հեքիաթների աշխարհում, այլևս չեն լինելու այն լրջագույն խնդիրները, որոնց մեջ ներքաշել են երկիրը։
Այլ կերպ, համակարգ մտնող ջրի մեծ մասը կորում է։ Ո՞ւր է գնում, ի՞նչ է լինում։
Կառավարության գործունեության 2021-2026թթ. ծրագրի 2023թ. կատարողականի զեկույցն են ներկայացրել։ Թվում է, թե փաստաթուղթը պիտի վերաբերեր բացառապես այդ ժամանակահատվածին։ Բայց տեսնելով, որ ծրագրի կատարման առաջին երեք տարիների արդյունքները, մեղմ ասած, այն չեն, երբեմն համեմատությունները տարել-հասցրել են ընդհուպ 2017թ.՝ ցուցանիշները ճոխացնելու ու մարդկանց աչքին թոզ փչելու համար։
Պաշտոնական վիճակագրությանը հետևելիս տպավորություն է ստեղծվում, որ վերջին ամիսներին Հայաստանի տնտեսության իրական հատվածում, մասնավորապես՝ արդյունաբերության, ու հատկապես՝ մշակող արդյունաբերության մեջ բուռն զարգացումներ են տեղի ունենում։ Բարձր աճեր են գրանցվում, արդյունաբերությունը դուրս է եկել տևական ժամանակ գտնվող անկումից և մեծ տեմպերով առաջ է սլանում։
Այն, որ Հայաստանն աստիճանաբար ներքաշվում է հակառուսական պատժամիջոցների շղթայի մեջ և միանում Ռուսաստանի նկատմամբ Արևմուտքի ու Միացյալ Նահանգների կողմից պարտադրվող սահմանափակումներին, այլևս իրողություն է։ Դրա առաջին արձագանքը դարձավ ռուսական «Միր» վճարային համակարգից Հայաստանի բանկային համակարգի անջատումը։
Վերջին օրերին Հայաստանում տարադրամը դարձյալ սկսել է էժանանալ։ Նվազել են բոլոր հիմնական արժույթների, մասնավորապես՝ դոլարի, եվրոյի, ինչպես նաև ռուբլու փոխարժեքները։ Դրանք արժեզրկվել են։ Բայց արժեզրկվել են ոչ թե այն պատճառով, որ տարադրամի հոսքերն են ավելացել, այլ, որովհետև դրամն է ամրապնդվել։
Չեղած բանի համար մարդկանց բռնում նստեցնում են, տարիներով դատում են, շոուներ են սարքում, վարկաբեկում են, վերջում էլ ոչինչ չեն կարողանում ապացուցել՝ ստիպված գործերը կարում են, իսկ որ իրենք ակնհայտորեն պետությանը միլիարդավոր դրամների վնաս են պատճառել, հարկատուների վճարած փողերը բյուջեից հանել, չգիտես՝ ո՞ւմ են տվել, ի՞նչ են արել, ինչի՞ համար են տվել, ինչպե՞ս են ծախսել, զրո արդյունք են ստացել, պարզվում է, ոչ ոք մեղավոր չէ։ Չեն ուզում պատասխան տալ իրենց գործած մեղքերի համար, որը պետության վրա շատ թանկ է նստել, միլիարդներ է արժեցել։
Անցած տարի կառավարությունը՝ ի դեմս Պետեկամուտների կոմիտեի, չկարողացավ կատարել բյուջեի հարկային եկամուտների ճշգրտված պլանը, որքան էլ տարեվերջին գնացին հարկատուների նկատմամբ աննախադեպ ճնշումների՝ լրացուցիչ հարկեր գանձելու համար։ Ամանորի նախօրյակին ՊԵԿ-ի աշխատակիցները, դռնեդուռ ընկած՝ մասսայաբար ՀԴՄ-ի կիրառման ճշտության ստուգումներ էին իրականացնում և հսկիչ գնումներ կատարում, «բարեկամաբար խնդրում», իսկ չենթարկվողին պարտադրում էին առաջանցիկ վճարել ներմուծման ԱԱՀ-ն։
Ռուսաստանի նկատմամբ կիրառվող պատժամիջոցները շրջանցելու առումով, Արևմուտքը մինչև հիմա, քաղաքական նպատակահարմարություններից ելնելով, լոկալ վերաբերմունք է դրսևորել Հայաստանի իշխանությունների ու նրանց գործողությունների նկատմամբ։ Իմանալով, որ իշխանությունների գիտությամբ Հայաստանի միջոցով մեծածավալ մատակարարումներ են իրականացվում պատժամիջոցների տակ գտնվող ռուսական շուկա, աչք է փակել դրա վրա։
Ենթադրվում է, որ պահուստներն առաջիկայում էլ կնվազեն։ Թեև արդեն այսօրվա դրանց մակարդակը խնդրահարույց է մի շարք միջազգային չափանիշների համադրելիության աստիճանով։ Խոսքը, մասնավորապես, ներմուծման անհրաժեշտ երեք ամսվա ծածկույթ ապահովելու մասին է, ինչին Հայաստանի միջազգային պահուստներն այլևս չեն ձգում։
Կառավարությունն Ազգային ժողովին զեկույց է ներկայացրել իր 2023թ. գործունեության վերաբերյալ։ Անկախ նրանից, թե ինչ են գրել զեկույցում, ինչ «փայլուն» արդյունքներ ու շլացնող ցուցանիշներ են ներկայացրել, դրանով չէ, որ պետք է դատել կառավարության լավ կամ վատ աշխատանքի մասին։
Վերջին տարիներին Հայաստանի տնտեսության բարձր աճերը կապված էին հիմնականում արտաքին գործոնների, նաև կապիտալի աննախադեպ հոսքերի հետ։ Ռուսաստանի նկատմամբ կիրառված պատժամիջոցների հետևանքով այդ երկրից ֆինանսական հսկայական հոսքեր էին գալիս, որոնք մեծապես նպաստում էին որոշ ոլորտներում բարձր աճերի ձևավորմանը։
Կառավարությունն անցնող տարին ամփոփող իր զեկույցում, խոսելով արձանագրված բարձր տնտեսական աճի և ցածր գնաճի մասին, ներկայացնում է մի շարք գործոններ, որոնք դրական ազդեցություն են ունեցել ՀՆԱ-ի բարձր աճի վրա։ Մասնավորապես կառավարությունն իր տարեկան կատարողական զեկույցում գրում է. «2023 թվականի արդյունքներով Հայաստանում արձանագրվել է բարձր տնտեսական աճ և ցածր գնաճ: ՀՆԱ-ի բարձր աճը պայմանավորված է եղել աշխատանքի արտադրողականության, ներդրումների, զբաղվածության և արտաքին առևտրի զգալի աճով։ 2023 թվականի բարձր աճը վկայում է ՀՆԱ-ի պոտենցիալի աճի արագացման մասին»:
Տարիներ առաջ կառավարությունը որոշել էր կարճ ժամկետում վերացնել ծայրահեղ աղքատությունը։ Բայց այսօր էլ ծայրահեղ աղքատների քանակը Հայաստանում քիչ չէ։ Պաշտոնական վերջին տվյալներով՝ բնակչության 1,2 տոկոսը ծայրահեղ աղքատ է։
Եվրամիության երկրների կիշռը Հայաստանի հետ հարաբերություններում մեծ չէ։ Դա էլ գնալով կրճատվում է։ Անցած տարի 15,9 տոկոս էր՝ 1,3 տոկոսային կետով քիչ, քան մեկ տարի առաջ։
Կառավարությունն ամփոփում է 2023 թվականի արդյունքները և արդեն իսկ Ազգային ժողովի դատին է ուղարկվել կառավարության ծրագրի 2023թ. կատարողական զեկույցը։
Կառավարության 2023թ. կատարողականի զեկույցում նշվում է. «2023 թվականին հարկեր/ՀՆԱ ցուցանիշը կազմել է 23.9% (ներառյալ հիփոթեքի տոկոսագումարների դիմաց եկամտային հարկի վերադարձը)` բարելավվելով նախորդ տարվա համեմատությամբ 0.8 տոկոսային կետով»։
