Մինչև վերջերս իշխանություններն առիթ էին փնտրում հայտարարելու, թե Հայաստանի տնտեսությունը դարձել է աշխարհի ամենաարագ աճող տնտեսություններից մեկը։ Ասում էին՝ աճի ցուցանիշով հայտնվել ենք առաջատարների տասնյակում. 9-րդն էր, հետո դարձավ 4-րդը։ Այս տարի նույնիսկ ավելի բարձր տեղի հույսեր էին փայփայում։
Նախկին իշխանությունների ժամանակ Վրաստանն էր էլեկտրաէներգիա գնում Հայաստանից։ Դրա դիմաց տարիներ առաջ նույնիսկ բավական պարտքեր էին կուտակվել, որոնք հետո ձևակերպվեցին՝ որպես պետական պարտք։ Արդյունքում՝ այսօր Վրաստանն այն միակ երկիրն է, որը պարտք ունի Հայաստանին՝ առաջացած մատակարարված էլեկտրաէներգիայի դիմաց։
Ամեն ինչ զավեշտի են վերածել, անգամ պաշտոնական վիճակագրությունն են դարձրել քմահաճույքի առարկա։ Ինչպես ուզում, փոխում են, վերանայում-վերաձևում են, ավելացնում-պակասեցնում են՝ հարկ էլ չեն համարում պարզաբանում տալ։ Պաշտոնական վիճակագրությունը հասցրել են աբսուրդի։ Հարյուրավոր միլիոն դոլարներ կարող են։
Անցած շաբաթվա վերջին Պետեկամուտների կոմիտեն ամփոփեց այս տարվա առաջին 9 ամիսների հարկային եկամուտների կատարողականը՝ փորձելով տպավորություն ստեղծել, թե հարկերի հավաքման առումով ամեն ինչ նորմալ է՝ մուտքերն ավելացել են։ Այնինչ՝ իրականում թերակատարումն ավելի է խորացել։ 9 ամսում շուրջ 150 մլրդ դրամի հարկային ճեղք է առաջացել բյուջեում։
Իշխանության համար ավարտվում է այն ոսկե շրջանը, երբ ոչինչ չանելով՝ Ռուսաստանի նկատմամբ կիրառված պատժամիջոցների հաշվին, «համաշխարհային մակարդակի» աճեր էին գրանցում ու վերագրում իրենց։ Կարծում էին, թե դրսի դրական շոկերը հավերժ են լինելու ու ոչինչ չանելով՝ հավերժ վայելելու են դրանց արդյունքները։ Ձեռքերը ծալած նստել էին, մատը մատին չէին խփում՝ փոխարենը՝ ստեղծված հնարավորությունները ծառայեցնեին տնտեսության հետագա զարգացումների համար հիմքեր ստեղծելուն։
Բոլորն էլ ենթակա են հեռացման, որովհետև ամեն մեկն իր տեղում ձախողել է, և դա եղել է կառավարության ղեկավարի գլխավորությամբ, ով այդ բոլոր ձախողումների թիվ մեկ մեղավորն ու պատասխանատուն է։ Եվ եթե պետք է ինչ-որ մեկին հեռացնել՝ պետք է սկսել հենց նրանից։
Արդեն տևական ժամանակ Կենտրոնական բանկը պարբերաբար նվազեցնում է վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը։ Պարզ ասած՝ իրականացնում է էժան փողի քաղաքականություն։ Իջեցնում է փողի գինը։
Անկումային է խմիչքների, հագուստի, կաշվե արտադրատեսակների, քիմիական նյութերի, էլեկտրասարքավորումների, մեքենասարքավորումների, համակարգիչների և բազմաթիվ այլ ապրանքների արտադրությունը։
Մինչ իշխանությունները փորձում են ցույց տալ, որ այս տարվա հարկային մուտքերի հետ կապված արտառոց ոչինչ չի կատարվում, բյուջեի եկամուտների հավաքագրման ճեղքը գնալով խորանում է։ Ամեն ինչ գնում է նրան, որ ինն ամիսների արդյունքներով՝ մուտքերի աննախադեպ թերակատարում կունենանք. թերակատարումը կհասնի ընդհուպ 150 մլրդ դրամի։
Հիմա համեմատեք այս թվերը ու տեսեք՝ նախկինո՞ւմ՝ Ռոբերտ Քոչարյանի և Սերժ Սարգսյանի նախագահության տարիներին էին երկիրը թաղում պարտքերի տակ, թե՞ հիմա։ Փաշինյանի իշխանության 6 տարում պարտքի միայն տոկոսների վճարումը 2,8 անգամով ավելացել է՝ 140 մլրդ դրամից հասնելով 394 միլիարդի։
Ահա այսպիսի «նվեր» է պատրաստել կառավարությունը հաջորդ տարի Հայաստանի այն հարյուր-հազարավոր հպարտ քաղաքացիների համար, ովքեր հավատացել էին այս մարդկանց լավ ապրելու, պայծառ ապագայի վերաբերյալ խոստումներին ու բերել իշխանության։
Անկախ նրանից, թե կառավարությունը կգնա բյուջեի մասնակի կրճատման, թե դեֆիցիտի ավելացման ճանապարհով, երկու սցենարների դեպքում էլ հետևանքները ծանր են լինելու տնտեսության և, վերջին հաշվով, նաև բնակչության համար։
Աշխատանք չկա, մարդը չի կարողանում աշխատանք գտնել՝ չպիտի օգտվի նպաստից։
Պատկերացնելու համար ասենք, որ 2022թ. «կարմիր գծերից» մուտքերը կազմել էին 680 միլիոն, իսկ 2023թ.՝ 960 մլն դրամ։ Երկու տարում՝ 1 մլրդ 640 մլն դրամ. մի փոքր ավելի շատ, քան միայն այս տարվա ութ ամիսներին։ Մինչդեռ՝ ժամանակին, երբ կտրուկ բարձրացնում էին ավտոկայանատեղիների վճարները, կոկորդ էին պատռում, թե նպատակը փող հավաքելը չէ, նպատակը քաղաքը բեռնաթափելն է։
Տարիներ են պետք ներդրումային բարենպաստ մթնոլորտ ստեղծելու համար։ Այնինչ՝ վերջին տարիներին ներդրումային մթնոլորտը Հայաստանում մշտապես հարվածների տակ է եղել։ Դրա վառ օրինակներից մեկն էլ վերջերս բիզնեսին երկարաժամկետ կալանքի տակ պահելու ՊԵԿ նախաձեռնությունն էր։
Օրերս կառավարությունում տեղի է ունեցել խորհրդակցություն, որի ժամանակ քննարկվել է 2025թ. պետական բյուջեի նախագիծը։ Ֆինանսների նախարարը ներկայացրել է տնտեսական և հարկաբյուջետային ընթացիկ զարգացումները, բյուջեի մակրոտնտեսական շրջանակը, որոնց հիման վրա մշակվել է հաջորդ տարվա բյուջեի նախագիծը:
Գործող կայանի շահագործման ժամկետը սպառվում է 2036թ., եթե, իհարկե, չորոշեն ևս մի քանի տարով այն երկարացնել։ Մինչ այդ, դատելով ընթացող պրոցեսներից, ամերիկյան կողմի պարտադրանքով Հայաստանի իշխանությունները հրաժարվել են ռուսական տեխնոլոգիայով նոր ատոմակայան կառուցելու մտքից ու պատրաստ են տեղակայել ամերիկյան մոդելի փոքր մոդուլային ատոմային կայան։ Չնայած թվում է, բոլոր առումներով Հայաստանի համար նախընտրելի է ռուսական տարբերակը։
Երկու տարուց ավելի է, ինչ դոլարը Հայաստանում էժանացել է։ Էժանացել է ավելի քան 20 տոկոսով։
«ԼՈՒՅՍ» հիմնադրամը վերլուծել է ՀՀ տնտեսության սոցիալ-տնտեսական զարգացումները 2024թ. հունվար-օգոստոս ամիսներին։
Մեկ տարի է, 6 մլն դոլար տվել են՝ կարևոր չէ, հայտնի՞, թե՞ անհայտ երգչի, ու դիմացը ոչինչ չեն ստացել։ Պետության փողը վատնել են ու հանգիստ նստել։ Ոչ մեկը պատասխանատվություն չի կրել դրա համար։ Գնում են, վարկեր են վերցնում, պարտք են անում, հարկատուների հարկերի հաշվին բարձր տոկոսներ են վճարում, որ փող բերեն՝ բյուջեի դեֆիցիտը փակեն, ծախսեր անեն, վեց միլիոն դոլար հենց այնպես բյուջեից հանել-տվել են, դիմացը ոչինչ չեն ստացել։
Տնտեսական աճը խոչընդոտող այս քայլերը կարող են նաև խորացնել սոցիալական և տնտեսական անհավասարությունը, ինչն իր հերթին՝ հանրության շրջանում նոր դժգոհությունների առիթ կդառնա։ Սակայն այս հնարավոր բացասական սցենարը քիչ է մտահոգում գործող իշխանությանը. Հայաստանի ներկա կառավարիչներն անտեսում են երկարաժամկետ տնտեսական հետևանքները՝ փոխարենը կենտրոնանում կարճաժամկետ քաղաքական դիվիդենտներ հավաքելու վրա։
Հաջորդ տարի մի կողմից՝ պարտքերի սպասարկման գումարներն են ավելանալու, մյուս կողմից՝ ահագնանում են բյուջեի ռիսկերն ու ֆինանսական դժվարությունները։ Դրանք կարող են կառավարությանը մղել նոր արկածախնդրության՝ ինչպես մեծածավալ նոր պարտքերի ներգրավման, այնպես էլ՝ հարկային բեռի ու ճնշման ավելացումների միջոցով ֆինանսական ճեղքերն ինչ-որ կերպ լցնելու համար։
Այս տարվա սկզբին գործազրկության մակարդակով Հայաստանը գտնվել է վերջին երեք տարիների ամենավատ վիճակում։ Գործազրկությունը նախորդ տարվա համեմատ շեշտակի աճել է, չնայած Նիկոլ Փաշինյանը պարբերաբար հայտարարում է գրանցված աշխատողների թվի ու աշխատատեղերի հազարներով ու տասնյակ-հազարներով ավելացման մասին։
Կառավարությունն ամենուրեք հարկային բեռ է ավելացնում, այն էլ շատ կտրուկ՝ կրկնակի-եռակի։ Քանի որ բոլորին միանգամից հարկային մամլիչի տակ դնելը մեծ աղմուկ կարող է առաջացնել, որոշել են քայլ առ քայլ անել։ Բաժանել են խմբերի ու մաս-մաս բարձրացնում են հարկային բեռը։
Հայաստանի տնտեսությունը, չնայած դեռ աճում է, հարկերը դրան համարժեք չեն հավաքվում։ Առաջին կիսամյակի արդյունքներով, ինչպես հայտնի է, նախատեսվածից անհամեմատ քիչ հարկեր են հավաքվել՝ լարվածություն ստեղծելով բյուջեում։
Ո՛չ առաջին, և ո՛չ էլ վերջին տարին է, որ այդպես է։ Տարեկան տասնյակ-հազարավոր քաղաքացիներ են հեռանում Հայաստանից։ Ոչ մի հիմք չկա ասելու, որ առաջիկայում էլ այդպես չի լինելու։ «Այստեղ հաց, այստեղ կաց» դատարկ կոչեր անելով չէ, որ մարդիկ պիտի ապագա տեսնեն Հայաստանում։
Այս ամենի պատճառը եղել է իշխանությունների իրականացրած քաղաքականությունը, որը ոչ միայն ռիսկերի առաջ է կանգնեցրել քաղաքացիներին, բանկային համակարգն ու շինարարության ոլորտի մասնակիցներին, այլև երկարաժամկետ կտրվածքով ֆինանսական մեծ բեռ է դրել պետական բյուջեի վրա։
Եթե այս երևույթը խորանա ու ընդգրկի նաև տնտեսության այլ հատվածներ, ինչի հավանականությունը գնալով մեծանում է, ապա դա ոչ միայն անշարժ գույքի շուկայում, այլև այն բոլոր հատվածներում, որոնք ներգրավված են այս պրոցեսների մեջ, լուրջ ցնցումներ կառաջացնի։ Որոշ ահազանգեր արդեն հնչում են, բայց ընդհանուր իրավիճակն առայժմ հաջողվում է կառավարելի պահել։ Ժամանակը ցույց կտա, թե դա ինչքա՞ն կշարունակվի։
Տևական ժամանակ հասարակությանը մոլորեցնելուց հետո իշխանությունները ստիպված են խոստովանել, որ Հայաստանում արձանագրվող բարձր տնտեսական աճերը խաբկանք են։ Դրանք բոլորովին էլ այնպիսին չեն, ինչպիսին մինչև վերջերս ներկայացնում էին։
Հայաստանը, իշխանությունների ապաշնորհության ու անհեռատես արտաքին քաղաքականության հետևանքով, դուրս է մնացել տարածաշրջանային էներգետիկ ծրագրերից՝ զիջելով երբեմնի ունեցած առավելությունները։
