Սարգիս Հայոցյան. «Ակտիվորեն ներգրավված եմ գիտնականների «պահանջատիրության» գործում, քանի որ ցանկանում եմ ապագաս տեսնել Հայաստանում»

Ես այսպիսի մի պարզ ճշմարտություն գիտեմ. երբ ասում ենք՝ Սարգիս Հայոցյան, հասկանում ենք՝ ուղղամտություն, արդարամտություն, ճշմարիտ խոսք (իհարկե, ո՛չ աղանդի իմաստով): Ինչպես շատ երիտասարդ գիտնականների, Սարգիս Հայոցյանին նույնպես հարց ուղղեցի, թե ինչպե՞ս է վերաբերվում երիտասարդ գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը ֆեյսբուքում և այլ վիրտուալ կամ իրական հարթակներում, ու միանգամից հիշեցի, որ այդ հարցի պատասխանը ես գիտեմ:

Դա հե՛նց իր ներկայությունը, տեղի՛ն ու ճի՛շտ ժամանակին հայտնվելն է այդ հարթակներում. եթե ՖԲ-ում ծավալված որևէ բուռն քննարկման ու գրագրության մեջ, իհարկե, մեծամասամբ գիտության թեմաներով, մեկումեջ «տեսնում եմ» Սարգիս Հայոցյանին, դա նշանակում է, որ, անկախ այն բանից, թե ինչի մասին է գնում քննարկումը, անգամ վեճը, հաղթելու է արդարությունը, իսկ արդարության անունն է՝ Սարգիս Հայոցյան: Այնուամենայնիվ, հարցիս պատասխանը Սարգիսի կողմից հնչեց այսպես. «ինչ վերաբերում է հիմնահարցերի բարձրաձայնմանը, դա նախևառաջ իշխանության խայտառակությունն է. երբ հասարակության ամենատոլերանտ հանրությունը սկսում է ընդվզել, դա նշանակում է, որ ինչ-որ բան այնուամենայնիվ շատ սխալ է»: Իսկ հարցին, թե՝ արդյո՞ք երիտասարդ և ոչ երիտասարդ գիտնականի միակ գործը չպետք է լինի բացառապես գիտությամբ զբաղվելը, ու արդյո՞ք իսկական գիտնականը միայն նա չէ, ով զբաղվում է գիտությամբ՝ առանց հողեղեն-նյութական բաներին ուշադրություն դարձնելու, ավելի խիստ՝ արդյոք գիտնականը չի՞ դադարում գիտնական լինել այն պահին, երբ սկսում է մտածել իր գործով վաստակելու մասին, պատասխանեց.

– Գիտնականի գործը գիտություն անելն է, սակայն, ինչպես ասում են` էնտուզիազմով ընտանիք չես պահի: Իսկ ինչ վերաբերում է հետևյալ հարցադրմանը՝ «արդյոք գիտնականը չի՞ դադարում գիտնական լինել այն պահին, երբ սկսում է մտածել իր գործով վաստակելու մասին», ապա չափազանց և արտակարգ սխալ կլինի բոլոր գիտաշխատողներից պահանջել նման վերաբերմունք գիտության հանդեպ, բոլորը չեն էյնշտեյններ (չնայած ինքն այդքան էլ վատ չէր ապրում), համբարձումյաններ կամ տեսլաներ են: Գիտնականներն էլ են մարդիկ, և իրենց էլ օտար չեն մարդկային տարրական պահանջները:

– Սարգիս, կարո՞ղ եք թվարկել Հայաստանում երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած հիմնական խնդիրները:

– Սա շատ ցավոտ հարց է. նախ և առաջ՝ դա գիտնական լինել կամ չլինելու հարցն է, քանի որ ֆինանսավորման բացակայության (եղածն առկայություն համարելը խաբեություն կլինի) պարագայում երիտասարդից պահանջվում է շատ մեծ նվիրում՝ գիտության մեջ մնալու համար (և իր ծնողների միջոցները:) Դրանից բացի՝ մոտիվացման բացակայությունը, քանի որ պաշտպանությունից հետո երիտասարդը հայտնվում է անդունդի առջև. կամ պետք է արտագաղթել (ես «պոստդոկի» գնացածներին հենց արտագաղթած եմ համարում, քանի որ նրանց շատ մեծ մասն ուղղակի չի վերադառնալու) կամ պետք է մաքառես, անհասկանալի է, թե ինչի համար, քանի որ առաջ գնալու ճանապարհին կանգնած են զառամյալների և ԽԾԲ-երի մի մեծ բանակ ևայլն, ևայլն:

– Բա ի՞նչ անել…

– Ինչ անե՞լ… ֆինանսավորումը կտրուկ բարձրացնել, որին զուգահեռ՝ ոլորտը անողոքաբար մաքրել գիտության վրա մակաբուծող բոլոր տարրերից, ինչի համար բավական է մշակել հստակ չափորոշիչներ բոլոր պաշտոնների համար (լաբորանտից՝ մինչև տնօրեն), դրանից բացի՝ միջազգային համագործակցության զարգացումը  կբերի գիտության մոդեռնիզացման, և տեղում բավարար ֆինանսավորման դեպքում կդառնա առողջ գիտական համագործակցության գործիք, այլ ոչ թե արտագաղթի հերթական միջոց:

– Լավ, Ձեր կարծիքով՝ ի՞նչն է պատճառը, որ Հայաստանում գիտությունը հասել է ֆինանսավորման այս խղճուկ վիճակին, որտե՞ղ են արմատները: Կարծիքներ կան, թե դա գալիս է նաև հասարակության կողմից գիտությունը չկարևորելուց:  Կարո՞ղ եք հակիրճ վերլուծություն կատարել, թե ինչու է այդպես ստացվել:

– Այս թեմայով կարելի է համապարփակ հետազոտություն կատարել, սակայն, իմ կարծիքով՝ պատճառների հիմնասյունը ոչ թե հասարակության մեջ հարգանքի կամ վարկի անկումն է, այլ հենց կառավարական (իշխանական) օղակներում գիտության հանդեպ քամահրական վերաբերմունքը: Դրա պատճառը, ըստ երևույթին, կայանում է նրանում, որ ներկայիս իշխանությունները շատ լավ գիտակցում են, որ իրապես գիտելիքահեն հասարակության և գիտելիքի վրա հիմնված հանրապետության առկայության դեպքում իրենք, որպես կառավարող օղակ, անհամատեղելի կլինեն, ասել է թե՝ մականունավորներ և օլիգարխիկ էլեմենտներ տեղ չեն կարող ունենալ գիտելիքի վրա հենված երկրում:

– Եվ ըստ Ձեզ՝ ի՞նչ է պետք անել՝ վիճակը շտկելու համար։

– Վիճակը շտկելու համար անհրաժեշտ է տանել աշխատանք հանրության և իշխանության ներկայացուցիչների հետ, բայց առանց հեղափոխության, իմ կարծիքով, գործը գլուխ չի գա: Կան շատ այլ պատճառներ և միջոցներ, սակայն խնդրել եք լինել հակիրճ:

– Իսկ վերջին տարիներին դրական միտումներ մեր երկրում գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցում չե՞ք տեսնում։

– Տեսնում եմ միտումներ, որոնք կարելի է բնութագրել՝ որպես դրական, սակայն` որոշակի վերապահումներով և ենթատեքստի ըմբռնմամբ: Այսպես, նախընտրական շրջաններում շատ քաղաքական կառույցներ դառնում են գիտության պահանջների առաջամարտիկ, սակայն հետագայում բավարարվում են մեկ կամ երկու հարցով ԱԺ-ում, կամ, լավագույն դեպքում, մի քանի հարցումներով ու ելույթներով: «Ոչ պետական» կառույցներից ողջունելի էր «Գագիկ Ծառուկյան» հիմնադրամի քայլը, որն առաջինն էր երիտասարդ գիտնականներին խրախուսելու գործում, ցավոք, ի հակասություն խոստումների, այդ ծրագիրը շարունակական չեղավ: Մյուս հիշարժան քայլը «Տաշիր» հիմնադրամինն է, որը ևս անցկացրեց երիտասարդ գիտնականների մրցանակաբաշխություն և գիտական լրագրության մրցույթներ: Պետական կառույցների կողմից դրական քայլ էր «Գիտականևգիտատեխնիկականփորձաքննությանմասին» օրենքինախագծի ընդունումը: Այնուամենայնիվ, դրանք կարելի է բնութագրել՝ որպես դեռևս չգիտակցված և անլիարժեք քայլեր, քանի որ ես խորապես համոզված եմ, որ ներկա պահանջատիրության դադարեցման պարագայում բոլոր միջոցառումները կկասեցվեն:

Կարծես ժամանակն է՝ ասել, որ Սարգիս Հայոցյանը քիմիական գիտությունների թեկնածու է, աշխատում է ՀՀ ԳԱԱ ՕԴՔ ԳՏԿ Օրգանական քիմիայի ինստիտուտում. «քիմիկոս եմ, աշխատում եմ պիրազոլների սինթեզի և հատկությունների, β-դիկարբոնիլային միացությունների և իմինների փոխազդեցության ուսումնասիրության և հարակից բնագավառներում, ունեմ տպագրված 16 աշխատանք, ևայլն»:

– Ի՞նչ միջազգային գիտաժողովներում ու այլ գիտական ֆորումներում եք ներկայացրել Ձեր աշխատանքները, ինչպիսի՞ արձագանքներ են դրանք ստացել։

– Շատ քիչ:

– Միջազգային ի՞նչ գիտական համագործակցություններում եք ընդգրկված:

– Ընդհանրապես ՀՀ-ում օրգանական քիմիան բավականին թույլ է միջազգային համագործակցության համատեքստում (եթե այդպիսիք լինում են, ապա կրում են մեծապես կոմերցիոն բնույթ), կան որոշ էպիզոդիկ դեպքեր, սակայն մասշտաբային համագործակցություն, որպես այդպիսին, չկա: Մեր խումբը չունի միջազգային գիտական համագործակցություն:

– Իսկ հեռանկարներ տեսնո՞ւմ եք զարգացման համար։

– Զարգացման հեռանկարները տեսնում եմ նախ և առաջ՝ համապատասխան նյութատեխնիկական բազայի ապահովման մեջ, ինչը թույլ կտա ստանալ միջազգային գիտական «շուկայում» հետաքրքիր արդյունքներ:

– Ի՞նչ գիտական մրցանակներ և դրամաշնորհներ եք ստացել, որքանո՞վ են դրանք կարևոր։

–  Համարենք՝ որ չունեմ: Մի հայ-ռուսական «Դրուժբա» մրցանակ (անվանական ասպիրանտական կրթաթոշակ) ունեի, դրա կարծեմ 7 ամիսը մուննաթ-զուննաթով տվեցին ու թռան:

– Ինչպե՞ս եք վերաբերվում տարատեսակ մրցանակներին ու խրախուսական մրցանակաբաշխություններին, որոնք վերջին երկու տարվա ընթացքում սկսեցին իրականացվել պետական կառույցների («Ակադեմիա» մրցանակ), հասարարակական (ՀԵՀ-ի «Հայկյան» մրցանակ և «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» մրցանակներ), մասնավոր հիմնադրամների («Ազդեցության գործակցի» – Ծառուկյան հիմնադրամ և «Հղումների քանակի» – «Տաշիր» հիմնադրամ) անցկացմանը։

– Սկզբում բավական թերահավատորեն էի մոտենում, սակայն հետագայում փորձը ցույց տվեց, որ դրանք բավական արդյունավետ միջոցներ են որոշ «մեսիջներ» (մոդայիկ բառ ա) հենց գիտական հանրությանը հասցնելու համար: Օրինակ, դրանց շնորհիվ՝ շրջանառության մեջ դրվեցին մի շարք հասկացություններ, ինչպիսիք են՝ ամսագրերի ազդեցության գործակիցը՝ ԱԳ-ն, և հեղինակների հղման ինդեքսը՝ ՀԻ-ն, ևայլն: Բացի դրանից, որոշ աշխուժություն մտցվեց գիտական հանրության մեջ:

Ցավոք սրտի, այս միջոցառումները բավականաչափ լրջորեն չեն փոխում իրավիճակը, քանի որ մրցանակակիրների մեծ մասն ուղղակի անհաղորդ է մնում ընդհանուր պահանջատիրությանը, այսինքն՝ մեծ մասը դրանք դիտարկում է՝ որպես ապրիոր ճշմարտություն, առանց հասկանալու, որ գործը դրան է հասել բավական երկար պայքարի արդյունքում, և, որ բոլորի ներգրավումն այդ պայքարում թույլ կտա հասնել էլ ավելի մեծ հաջողությունների: Այս ուղղությամբ քայլերը զարգացնելու հեռանկարներ, ցավոք, չեմ տեսնում, որովհետև ինչպիսի մրցանակ էլ սահմանվի, միևնույն է՝ պասիվ «սպառողի» կեցվածք ընդունածները չեն ակտիվանալու:

– Իսկ ի՞նչ կասեք՝ տպագրությունների քանա՞կը, թե՞ հղումների թիվը։ Ո՞ր չափանիշն է ավելի լավ արտացոլում «Հայկյան» մրցանակի  «Լավագույն երիտասարդական գիտական նվաճում» անվանակարգը:

– Իմ կարծիքով, այդ անվանակարգը լավագույնս արտացոլվում է գիտական հոդվածների քանակի և ազդեցության համադրմամբ, քանի որ հոդվածին հղումների մեծ թիվ հավաքելու համար տարիներ են պետք, և, բացի դա, հղումների ինդեքսը չափազանց սպեցիֆիկ է տարբեր մասնագիտությունների դեպքում: Դրանից բացի, քանի որ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն և այլ կառույցներ հոդվածների քանակով են որոշում երկրի վարկանիշը, ապա ճիշտ է այդ ցուցանիշի մեջ ունեցած ներդրմամբ էլ որոշել «լավագույնին»:

– Ձեր աշխատանքներում քանի՞ համահեղինակ է ընդգրկված, և որքա՞ն մասն է դրանցում Ձեր անձնական ներդրումը:

– Սովորաբար՝ 5, իսկ իմ ներդրումը լինում է տարբեր. գրականության հետ աշխատանք, արդյունքների քննարկում, իսկ հիմնականում՝ փորձարարական մասի մի մասը:

– Որքանո՞վ է կոռուպցիան տարածված գիտական աշխարհում։ Արդյո՞ք Դուք կամ Ձեզ ծանոթ այլ երիտասարդ գիտնականներ ևս տուժել են դրանից։

-Կոռուպցիան շատ տարածված է նաև գիտական աշխարհում, և իզուր չէ, որ Ս.Ա. Սարգսյանը դա մատնանշեց ծաղկաձորյան հանդիպման ժամանակ: Կան շատ մեխանիզմներ` «ատկատներ», փողերի լվացում, ԽԾԲ-ների «առաջ բրթում», «ախպերական» համակարգի ստեղծում, համահեղինակ գրվելը, դրանից բացի կա նաև «ժամկետանց» (ներողություն գռեհկաբանության համար) գիտնականների գերիշխման երևույթը, ասել է թե՝ երիտասարդի աճի համար խոչընդոտների ստեղծումը: Կոնկրետ իմ մասով՝ կարող եմ նշել, որ, ի երջանկություն ինձ, իմ համահեղինակությամբ բոլոր աշխատանքներում հեղինակների ներդրումը համապատասխան է: Սակայն բոլոր նշված երևույթներին (և ավելի) լավ ծանոթ եմ:

– Ինչքա՞ն ժամանակ եք աշխատել արտասահմանում։ Ի՞նչ հիմնական տարբերություններ կթվարկեք Հայաստանում և դրսում գիտական աշխատանքով զբաղվելու հարցում։

– Արտասահմանում, ցավոք սրտի, չեմ աշխատել, սակայն շատ ընկերներ ունեմ, ովքեր ներկայում էլ աշխատում են ԱՄՆ-ի և եվրոպական գիտակրթական և գիտաարտադրական հիմնարկություններում: Առավել էական տարբերությունը, իմ կարծիքով, ռեսուրսների առկայությունն է՝ թե՛ աշխատավարձերի, և թե՛ նյութատեխնիկական բազայի ապահովվածության տեսանկյունից: Մնացած արգելքներն այս երկուսի առկայության դեպքում հաղթահարելի են:

– Ինչպե՞ս եք գնահատում ներքին համագործակցության մակարդակը Հայաստանում։

-Սա մեծապես կախված է ոլորտներից, սակայն, այո՛, գիտական համագործակցությունը կարող  է տալ ավելի լուրջ աշխատանքներ իրականացնելու հնարավորություն: Դատել ներկայումս գործող ներքին համագործակցության մակարդակի մասին՝ չեմ կարող` ոչ լիարժեք տեղեկացված լինելու պատճառով:

– Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում Ձեր մասնագիտական հետագա աճը, ապագան, թե՞ արտասահմանում։

– Ես ակտիվորեն ներգրավված եմ գիտնականների պահանջատիրության գործում, քանի որ ես ցանկանում եմ իմ մասնագիտական աճը տեսնել Հայաստանում: Արտասահմանում շատ ավելի հեշտ կլինի, սակայն դեռևս գաղթի ճանապարհը բռնելու ցանկություն չունեմ: