Փաշինյանն ի՞նչ կարգավիճակով է Շուշին հակագրոհով հետ վերցնելու հրաման տվել, կամ ինչո՞ւ չի գնացել Շուշին ադրբեջանցիներով բնակեցնելու «զիջմանը»՝ հայկական վերահսկողությամբ

Հուլիսի 16-ին հրավիրած ասուլիսի ժամանակ 168.am-ը հարց է ուղղել Նիկոլ Փաշինյանին՝ շեշտելով, որ 2020 թվականից նա անընդհատ զիջումների է գնում՝ սկսած Արցախից, իսկ ի՞նչ է զիջել Ալիևը: Փաշինյանն այս հարցադրմանն ի պատասխան՝ ասել է.

«Եթե ես ՀՀ վարչապետն եմ, իսկ դա այդպես է, ՀՀ-ն իր միջազգային ճանաչված տարածքներն ունի, ես ի՞նչ եմ զիջել, ես ոչ մի բան չեմ զիջել: Եթե ես պատմական Հայաստանի վարչապետն եմ, կամ՝ համայն հայության, այդ դեպքում կարող եք ասել՝ զիջում եք»։

Քանի որ 168.am-ի հարցի մեջ հիշատակվում է 2020 թվականը, ապա դրա պատասխանը լսելուց անմիջապես հետո առաջին հարցադրումը, որն առաջացավ, հետևյալն էր՝ իսկ Դուք 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմի ժամանակ ո՞վ էիք՝ վարչապե՞տ, գերագույն հրամանատա՞ր, ընդ որում՝ միայն ՀՀ վարչապետ կամ գերագույն հրամանատա՞ր, թե՞ այն Հայաստանի Հանրապետության, որը Արցախի անվտանգության երաշխավորն էր, որի նախագահն ինքնուրույն որոշումներ չէր կարող կայացնել և ղեկավարել Պաշտպանության բանակը, ինչի մասին պարբերաբար շեշտվում է Բաքվի «դատավարության» ժամանակ:

Սա կարևոր հարցադրում է, որին Փաշինյանը, ով իրեն 44-օրյա պատերազմի օրերին և դրանից առաջ հռչակել էր գերագույն հրամանատար, պիտի հստակ պատասխանի, քանի որ պատասխանատվություն որոշելու խնդիր կա:

2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին, երբ հայտնի դարձավ, որ Ադրբեջանը պատերազմ է սկսել Արցախի դեմ, ՀՀ-ում ռազմական դրություն էր հայտարարվել։ Իսկ «Ռազմական դրության իրավական ռեժիմի մասին» ՀՀ օրենքում սահմանվում է նման որոշման իրավական հիմք ծառայող հանգամանքները և ՀՀ կառավարության լիազորությունները, կրկնում ենք, կառավարության և ոչ թե՝ վարչապետի: Եվ հենց նաև սա հաշվի առնելով պետք է հասկանալ՝ ռազմական գործողությունների ընթացքում արդյո՞ք այդ ժամանակաշրջանը պետք է որպես պատերազմ գնահատել, արդյո՞ք Նիկոլ Փաշինյանն իրեն գերագույն հրամանատարի գործառույթներ պիտի վերապահեր, թե՞ ոչ, ի՞նչ հետևանքների է սա հանգեցրել:

ՀՀ սահմանադրության 155-րդ հոդվածն էլ սահմանում է՝ «ոչ պատերազմական ժամանակ գլխավոր շտաբի պետը ենթակա է պաշտպանության նախարարին, պատերազմի ժամանակ զինված ուժերի գերագույն հրամանատարը վարչապետն է»: «Պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի 16-րդ հոդվածը հաստատում է մեջբերվածը: Անցնենք ավելի առարկայական օրինակների:

Առաջին, Նիկոլ Փաշինյանը պատերազմի օրերին հաստատել է հակահարվածի հայտնի ձախողված օպերացիան, որը նախատեսված էր իրականացնել Արցախի տարածքում, և, եթե անգամ ավելի ուշ Քննիչ հանձնաժողովում նա փորձել է օպերացիայի ձախողման պատասխանատվությունը դնել ՀՀ ԶՈՒ ԳՇ նախկին պետ Օնիկ Գասպարյանի վրա, սրանից Նիկոլ Փաշինյանի պատասխանատվությունը չի փոքրանում, եթե հաշվի առնենք, որ նա իրեն հրապարակավ և դե ֆակտո վերապահել է գերագույն հրամանատարի գործառույթներ, իսկ պատերազմական իրավիճակում ԳՇ պետը ենթարկվում է գերագույն հրամանատարին, չէ՞: Եվ եթե Նիկոլ Փաշինյանը համարում է, որ այդ ժամանակ միայն վարչապետի դերում է եղել, ինչպես խաղաղ պայմաններում, սա արդեն այլ պատասխանատվություն է ենթադրում, քանի որ ԳՇ պետը պիտի պաշտպանության նախարարին ենթարկվեր, իսկ ենթարկվե՞լ է:

Պատասխանատվությունը մեծանում է, եթե Փաշինյանը գտնում է, որ ինքը եղել է միայն միջազգայնորեն ճանաչված 29.743 քկմ կամ գուցե ավելի քիչ տարածք ունեցող Հայաստանի Հանրապետության վարչապետը:

Այսինքն, պետք է հասկանանք՝ ո՞ր պահից է իրականում Փաշինյանն այս տրամաբանության մեջ իրեն դրսևորել: Կարո՞ղ ենք ենթադրել, որ 44-օրյա պատերազմի առաջին օրը հետին նպատակներով է Փաշինյանը ռազմական դրություն հայտարարել Հայաստանում, որ հետո «հիմնավորի»՝ պատերազմում պարտություն կրելով՝ պահել են Հայաստանի Հանրապետությունը:

Երկրորդ, 2020թ. դեկտեմբերի 5-ին իր տեսաուղերձում՝ նշելով, որ վարչապետը մարտ չի վարում, Փաշինյանը հայտարարել էր.

«Հիմա էլ մարտերում ձախողումների համար ուղիղ պատասխանատվություն են դնում ինձ վրա: Վարչապետը մարտ է ղեկավարո՞ւմ կամ ղեկավարել: Վարչապետը վաշտի հրամանատարի մակարդակով որոշումներ է կայացնո՞ւմ, կամ թեկուզ գնդի հրամանատարի։ Վարչապետը միանձնյա որոշումներ է կայացրե՞լ: Վարչապետը մի անգամ է միանձնյա որոշում կայացրել պատերազմի ընթացքում, և այդ որոշման շնորհիվ 7-րդ պաշտպանական շրջանը իր տեղում է, որովհետև ոմանք խուճապի մեջ ուզում էին 7-րդ պաշտպանական շրջանն էլ հանձնել»: Նույն միտքը նա հնչեցրել էր նաև 2021թ. ապրիլ 14-ին՝ Ազգային ժողովում՝ «մի շարք մարդկանց ներկայությամբ կայացրել եմ որոշում և 7-րդ պաշտպանական շրջանը մինչև այսօր հայկական ԶՈՒ տրամադրության տակ է»:

Արդյո՞ք վարչապետը կարող էր նման ռազմական որոշում կայացնել, եթե ընդունենք Փաշինյանի պնդումը, ունե՞ր նման իրավունք: Այլ հարց է, որ ՀՀ պաշտպանության նախկին նախարար Սեյրան Օհանյանը 168.am-ի հետ զրույցում ասել էր, որ Նիկոլ Փաշինյանը ոչ մի որոշում էլ չի կայացրել: Սեյրան Օհանյանի խոսքերը 5-րդ ալիքի հետ զրույցում հաստատել էր նաև ՊԲ նախկին հրամանատար Մովսես Հակոբյանը:

Երրորդ, 2023 թվականին հունիսի 20-ին Քննիչ հանձնաժողովում Փաշինյանը Շուշիի թեմային անդրադառնալով, մասնավորապես, ասել էր.

«Նոյեմբերի 7-ի կեսօրին ԳՇ պետ Օնիկ Գասպարյանն ինձ զեկուցեց Շուշիի անկման մասին… Շուշիի անկման լուրը լսելով՝ առաջին արձագանքս պահանջն էր՝ կատարեք այն, ինչ խոստացել եք՝ Շուշին պահել, ետ վերցնել: Ի վերջո, ինձ զեկուցեցին հակագործողությունների մասին…»:

Որպես ի՞նչ է Փաշինյանը նման հրահանգ տվել՝ որպես ՀՀ վարչապե՞տ, թե՞ գերագույն հրամանատար:

Նշենք, որ Շուշիի պաշտպանությունը պատշաճ չկազմակերպելու համար մեղադրվում է միայն ՊԲ նախկին հրամանատար Միքայել Արզումյանյանը, ով արդեն մոտ 3 տարի է՝ անազատության մեջ է, և ում մեղադրանքն ավարտվում է նոյեմբերի 7-ով, իսկ հակագործողությունները Փաշինյանի հրամանով իրականացվել են նոյեմբերի 7-ից հետո:

Ի դեպ, 2024 թվականին ՀՀ քննչական կոմիտեն մեզ հայտնել էր,որ 2020 թվականի նոյեմբերի 7-ից հետո Շուշիի ուղղությամբ տեղի ունեցած իրադարձությունները քննության առարկա են դարձված ՀՀ քննչական կոմիտեի զինվորական քննչական գլխավոր վարչության հատկապես կարևոր գործերի քննության վարչությունում իրականացվող քրեական վարույթների շրջանակներում:

Իսկ երբ 2025 թվականին փորձել էինք պարզել՝ ի՞նչ փուլում է նշված գործողությունների քննությունը, ՔԿ-ն արդեն մեր գրավոր հարցմանը պատասխանել էր՝ նշված թեմայով տեղեկատվության տրամադրումը հնարավոր չէ, այն պարունակում է քրեական վարույթի՝ հրապարակման ոչ ենթակա տվյալներ:

Այն, որ 44-օրյայի ժամանակ Փաշինյանի գերագույն հրամանատար լինել-չլինելն օրենքի սահմաններում խնդրահարույց է, կոնկրետ օրինակներով կարելի է երկար ներկայացնել, բայց սահմանափակվենք և անդրադառնանք զիջումներ անել-չանելու նրա պնդմանը:

Այս թեմայով օրինակները չափազանց շատ են, սակայն մենք կնշենք 2-3 օրինակ, որոնք դարձյալ առնչվում են 2020 թվականի պատերազմին:

Մասնավորապես, 2020 թվականի հոկտեմբերի 26-ին ֆեյսբուքյան ուղիղ եթերում Փաշինյանը խոսել էր ցավոտ փոխզիջումների մասին:

«Հիմա ես ուզում եմ՝ մենք շատ հստակ պատասխանենք մի հարցի: Հայ ժողովուրդը պատրա՞ստ է արդյոք փոխզիջումների: Ես կարծում եմ, որ, այո, հայ ժողովուրդը պատրաստ է փոխզիջումների: Ես կարող եմ ասել, որ հայ ժողովուրդը նույնիսկ, մենք, պատրաստ ենք նույնիսկ ցավոտ փոխզիջումների»,- նշել էր նա՝ հավելելով, որ Ադրբեջանի ուզածն ամբողջ Ղարաբաղի կապիտուլյացիան է, և պետք է այնպես անել, որ նրա համար ընդունելի տարբերակը լինի փոխզիջումը:

Դրանից առաջ, ինչպես Քննիչ հանձնաժողովում խոստովանել էր Փաշինյանը, 2020-ի հոկտեմբերի 7-ին առաջ քաշված Ադրբեջանի պահանջին՝ «հայկական ուժերն Արաքսի երկայնքով նահանջեն մինչև Խոդաֆերինի ջրամբար», ինքը «որոշակի ճկունություն է» ցուցաբերել: Սա, ըստ էության, հուշում է հարավային ուղղությամբ հայկական առաջին նահանջների մասին:

Իսկ հոկտեմբերի 19-ին Փաշինյանը մերժել էր ՌԴ նախագահի՝ թեկուզ Շուշին ադրբեջանցի փախստականներով բնակեցնելու գնով պատերազմը կանգնեցնելու առաջարկը, այն դեպքում, երբ այն մնալու էր հայկական վերահսկողության տակ։ Դրանից հետո Շուշին չպահվեց:

Ավելին, այսօր Փաշինյանը դեմ չէ, որ Մեղրիի միջանցքը մնա ՀՀ վերահսկողության տակ, բայց դրա կառավարումն արտապատվիրակվի օտարներին: Գուցե պետք է Շուշին չլինե՞ր հայկական վերահսկողության տակ:

2020-ի նոյեմբերի 1-ին Al Jazeera-ին տված հարցազրույցում Փաշինյանը, մասնավորապես, նշել էր.

«Փոխզիջումը միշտ էլ ցավոտ է: Բայց դա է ամբողջ խնդիրը՝ ինչ է նշանակում փոխզիջում: Փոխզիջում նշանակում է՝ քո դրած նշաձողից որոշակիորեն նահանջելու պատրաստակամություն, այսինքն՝ քո դրած նշաձողը ցածրացնելու պատրաստակամություն»: Այնուհետև բացատրել էր. «Խոսում ենք ԼՂԻՄ-ի և ընդհանրապես հակամարտության գոտու փախստականների վերադարձի մասին: Սա բավական լուրջ նշաձողի իջեցում է»:

Եվ սա՝ այն դեպքում, երբ, շեշտում ենք՝ սրանից օրեր առաջ Փաշինյանը հրաժարվել էր պատերազմը կանգնեցնել թեկուզ Շուշիում ադրբեջանցի փախստականների վերադարձի գնով, երբ բերդաքաղաքը մնալու էր հայկական վերահսկողության տակ:

Կրկնում ենք՝ գուցե սա դեռ ցավոտ զիջում չէ՞ր, և պետք էր հանձնե՞լ Շուշին: Սրանք հարցեր են, որոնց պատասխանները և՛ ակնհայտ են, և՛ դեռ բազմաթիվ չբացահայտված հանգամանքներ կան:

Մեկ բան հստակ է՝ Փաշինյանը գնացել է միակողմանի զիջումների և՛ 44-օրյա պատերազմի համատեքստում, և՛ դրանից հետո, բավականին ցայտուն օրինակ է 2020 թվականի դեկտեմբերին Սյունիքից հայկական զորքի միակողմանի հեռացումը՝ նոյեմբերյան եռակողմ հայտարարության պահանջի խախտմամբ:

Վարչապետը կարո՞ղ էր նման հրաման տալ և անտեսել ԳՇ ղեկավարության կարծիքը: Այս բոլոր հարցերը ընթադրում են կոնկրետ և հստակ պատասխաններ և պատասխանատվություն, ինչին Փաշինյանն իր ասուլիսների ժամանակ չի անդրադառնում, հարցեր էլ, ցավոք, չեն հնչում:

Իսկ առջևում Քննիչ հանձնաժողովի զեկույցի ներկայացումն է, եթե ինչ-որ բան չփոխի…