Արդյո՞ք Հայաստանը և Ադրբեջանը կդառնան տնտեսական գործընկերներ. Forbes
2020 թվականի պատերազմում Ադրբեջանի հաղթանակից անմիջապես հետո տարածաշրջանը սկսեց պլաններ մշակել ղարաբաղյան հակամարտությունից հետո խաղաղ գոյակցության համար։ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության պայմանագրի մոտալուտ ստորագրման մասին խոսակցություններն էլ ավելի են խթանում դրանք։ Երկրների միջև սերտ համագործակցություն ոչ ոք չի ակնկալում, բայց հույս կա, որ նրանք գոնե թույլ կտան միմյանց տարանցել իրենց տարածքներով։ Այս մասին գրում է Forbes.ru-ն։
Ադրբեջանցիներին պետք է ելք դեպի Նախիջևան և Թուրքիա, և այնտեղ հասնելու ամենահեշտ ճանապարհը Հայաստանի տարածքով խորհրդային երկաթուղու վերականգնումն է, իսկ հայերին անհրաժեշտ է այլ մուտք դեպի Ռուսաստան, և դրան հասնելու ճանապարհ չկա, բացի Ադրբեջանից: Ճիշտ է, այս հարցում, ինչպես և այլուր, գործեց ուժեղների իշխանությունը, և ի սկզբանե քննարկված բոլոր հաղորդակցություններն ապաշրջափակելու փոխարեն, դե ֆակտո, քննարկվեց միայն մեկ ենթակառուցվածքային նախագիծ՝ այսպես կոչված Զանգեզուրի միջանցքը՝ Ադրբեջանից Նախիջևան Հայաստանով։
Դրա մասին բառացիորեն ամեն ինչ հակասական էր՝ սկսած անվտանգության երաշխիքներից և շահագործման պայմաններից մինչև հենց անվանումը. «միջանցք» բառում կարելի է լսել ադրբեջանցիների՝ այս ճանապարհից օգտվելու բացառիկ իրավունքը։ Իսկ, հաշվի առնելով տարածաշրջանի ռազմավարական նշանակությունը, սա վտանգավոր է. Բաքուն տեսական հնարավորություն ունի Հայաստանին ուղղակի զրկել Իրանի հետ սահմանից, և այդ ժամանակ դեպի արտաքին աշխարհ երկու պատուհանի փոխարեն հայերը կունենան մեկը։
Այդուհանդերձ, Ադրբեջանը բազմիցս պնդել է, որ միջանցքը կկառուցվի ամեն գնով, իսկ անհրաժեշտության դեպքում՝ անգամ ուժով։ Ընդամենը մեկ ամիս առաջ՝ սեպտեմբերի 25-ին, Ալիևն ու Էրդողանը հանդիպեցին Նախիջևանում՝ հերթական անգամ վճռականություն ցուցադրելով այս հարցում։
Առավել զարմանալի էր Ադրբեջանի նախագահի օգնական Հաջիևի հայտարարությունն այն մասին, որ Հայաստանով անցնող երթուղին «կորցրել է իր գրավչությունը Բաքվի համար», փոխարենն այն կարող է իրականացվել Իրանի տարածքով։
Իրանով ճանապարհ կառուցելու հնարավորությունը նախկինում էլ քննարկվել է, սակայն այդ խոսակցությունները լուրջ չեն ընդունվել, քանի որ այս դեպքում վերանում է Բաքվի հիմնական շարժառիթներից մեկը, որը համարվում էր Հայաստանի վրա ճնշում գործադրելու կարողությունը։ Բաքուն իր հռետորաբանությամբ ցույց տվեց, որ իրեն պետք է ոչ միայն տարանցիկ ճանապարհ, այլ տարանցիկ ճանապարհ՝ առանց Երևանից վերահսկողության, և որպես ավելի երկարաժամկետ նպատակ՝ նաև ադրբեջանցիների վերաբնակեցում Հայաստանի հարավում։ Այս համատեքստում Իրանով անցնող միջանցքին Բաքվի համաձայնությունը Երևանին զիջում է թվում։
Զարմանալի է նաև այն, որ Մոսկվայում այդքան հեշտությամբ ընդունեցին Հայաստանի տարածքով ճանապարհից՝ Ադրբեջանի հրաժարումը։ ՌԴ փոխվարչապետ Ալեքսեյ Օվերչուկը դա մեկնաբանել է այնպես, թե իբր Ռուսաստանի շահերի տեսանկյունից ընդհանրապես տարբերություն չկա։
Իսկ իրականում ամեն ինչ հեռու է այդքան պարզ լինելուց։ Քանի որ հայկական երկաթուղիները ռուսական երկաթուղիների կառույցի մաս են կազմում, իսկ Իրանի հետ Հայաստանի սահմանը հսկվում է ռուս սահմանապահների կողմից, դա Ռուսաստանին հնարավորություն կտար վերահսկել նոր տրանսպորտային զարկերակը: Իսկ եթե ճանապարհն անցնում է Արաքսի մյուս ափով, ապա այս ամբողջ սխեման դադարում է գործել։ Իրանը ներկա պայմաններում, իհարկե, Ռուսաստանի կարևոր գործընկերն է։ Բայց պատկերացնել, որ այն ավելի մոտ կլինի, քան Հայաստանը, դեռևս անհնար է։
Հոկտեմբերի 26-ին Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի ելույթը Թբիլիսիում նույնպես կարելի է շատ անսպասելի անվանել, որտեղ նա որոշեց ցուցադրել տարածաշրջանի իր տեսլականը։
Մեծ էկրանին ցուցադրվել է Հայաստանի քարտեզը, որից չորս սլաքներ էին բխում` դեպի Սև ծով, Կասպից ծով, Միջերկրական ծով և Պարսից ծոց: Փաշինյանն առաջարկել է նաև այն սկզբունքները, որոնցով պետք է իրականացվի տարանցումը, և դրանք լակոնիկ կերպով արտացոլում են այս հարցում Երևանի բոլոր մտահոգությունները։ Առաջին և հիմնական պայմանն այն է, որ «բոլոր ենթակառուցվածքները, ներառյալ ճանապարհները, երկաթուղիները, օդային ուղիները, խողովակաշարերը, մալուխները, էլեկտրահաղորդման գծերը, գործում են այն երկրների ինքնիշխանության և իրավասության ներքո, որոնցով նրանք անցնում են»: Երկրորդ, «յուրաքանչյուր երկիր իր տարածքում իրականացնում է սահմանային և մաքսային հսկողություն իր պետական մարմինների միջոցով, ինչպես նաև ապահովում է ենթակառուցվածքների անվտանգությունը, ներառյալ ապրանքների, տրանսպորտային միջոցների և մարդկանց անվտանգությունը»: Այն նաև նշում է, որ «բոլոր երկրներն օգտագործում են միմյանց ենթակառուցվածքները՝ հավասարության և փոխադարձության հիման վրա»։
Այս ամենը հիանալի է հնչում, բայց դա կարող էր աշխատել միայն այն դեպքում, եթե Հայաստանը Ադրբեջանի, Ռուսաստանի և Թուրքիայի կողմից որպես իրավահավասար գործընկեր ընկալվեր։ Սակայն դա ամենևին էլ ճիշտ չէ։ Երեք խաղացողներն էլ հնարավորություն ունեն իրենց համար ավելի լավ պայմաններ առաջ մղել, ինչը նշանակում է, որ նրանք կփորձեն դա անել: Միևնույն ժամանակ, չորս ծովեր և երկու օվկիանոսներ հավասարապես հարմարավետ մուտք ունենալու՝ Երևանի գաղափարը միայն իրեն է պետք։ Ինչպես ճիշտ է նկատել հայ քաղաքագետ Սերգեյ Մելքոնյանը, Նախիջեւանը բավականին հարմար է որպես առեւտրային ուղիների խաչմերուկ, մինչդեռ Հայաստանը կմնա տրանսպորտային փակուղում՝ չորսից երկու բաց սահմաններով։
Բայց նույնիսկ այս տարբերակը կարող է գրավիչ թվալ մյուսի համեմատ, որը նույնպես հնարավոր է: Դադարելով ունենալ Հայաստանով անցնող Զանգեզուրի միջանցքի կարիքը, Ադրբեջանը կարող է սկզբունքորեն հրաժարվել Երևանի հետ կնքված խաղաղության պայմանագրից։ Այդ ժամանակ Հայաստանում իրավիճակը շատ տխուր է դառնում՝ չկա տրանսպորտային հաղորդակցություն, չկա Ղարաբաղ, Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները փչացած են, իսկ Ադրբեջանի սահմանին ամեն ինչ նույնքան վտանգավոր է։
Միակ բանը, ինչ կարող է անել Երևանն այս պայմաններում, Վրաստանի և Իրանի հետ կապերի ամրապնդումն է։ Ինչը նա, իր հնարավորությունների սահմաններում, անում է:
Այն բանից հետո, երբ Ադրբեջանը հասնի իր ուզածին, կարող է պարզվել, որ հայկական ապրանքները չեն համապատասխանում բուսասանիտարական չափանիշներին, կամ դրանց տարանցման արժեքը դեպի ռուսական սահման այնպիսին է, որ Վերին Լարսն իր ձյունածածկ ոլորաններով այնքան էլ վատ տարբերակ չի թվում։
Հայաստանի համար համեմատաբար լավ և միևնույն ժամանակ ոչ ամբողջովին ֆանտաստիկ սցենար, այպիսով, մնում է միայն մեկը։ Ադրբեջանն Իրանով հաջողությամբ միջանցք է կառուցում դեպի Նախիջեւան և, այնուամենայնիվ, Հայաստանի հետ ստորագրում է ինչ-որ համաձայնագիր, ներառյալ միմյանց տարածքային ամբողջականության ճանաչումը, բայց չենթադրելով հաղորդակցությունների ապաշրջափակում։ Այս դեպքում Երեւանը հնարավորություն կստանա ամեն դեպքում բացել Թուրքիայի հետ սահմանը։ Առայժմ Անկարայից ստացվող ազդանշանները ցույց են տալիս, որ ուղիղ ճանապարհային երթեւեկության բացումը կախված է միայն Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության պայմանագրի ստորագրումից։ Մյուս կողմից, արդեն կա նախադեպ, երբ 2009 թվականին Ադրբեջանը ուղղակիորեն խանգարեց Հայաստանի և Թուրքիայի մերձեցմանը, և Իլհամ Ալիևին սկզբունքորեն ոչինչ չի խանգարում կրկնել դա։
