«Որքան հասկանում եմ՝ բռնագանձված գումարները բյուջե չեն մտնում». Վաչե Գաբրիելյան
168.am-ում Սաթիկ Սեյրանյանի հեղինակային «Պրեսսինգ» հաղորդաշարի հյուրը ՀՀ նախկին փոխվարչապետ, Հայաստանի Ամերիկյան համալսարանի բիզնեսի և տնտեսագիտության քոլեջի դեկան Վաչե Գաբրիելյանն է:
– Ինչպե՞ս Հայաստանում և աշխարհում ընդհանրապես կարտացոլվեն կորոնավիրուսի տնտեսական հետևանքները:
– Կորոնավիրուսի ազդեցությունն արդեն բավականաչափ զգացվում է ամբողջ համաշխարհային տնտեսությունում, որովհետև կարևորագույն օղակը, որտեղից դա սկսվել է՝ Չինաստանի տնտեսությունը, էական ազդեցություն ունի համաշխարհային տնտեսության մեջ: Շատ հաճախ համադրում են SARS-ի վիրուսի հետ, որը 2003-2004թթ. էր, և շատ ավելի վտանգավոր վիրուս էր՝ մահացության ազդեցության տեսակետից: Բայց եթե դիտարկում ենք վիրուսի տարածման տեսանկյունից, ապա կորոնավիրուսը մոտ 10 անգամ ավելի արագ է տարածվում, քան SARS-ը: Տարբեր է նաև Չինաստանի դերը համաշխարհային տնտեսության մեջ: Եթե 2003 թվականին Չինաստանի տնտեսությունը համաշխարհային տնտեսության մոտ 3-4%-ն էր կազմում, ապա այժմ շուրջ 20%-ն է: Եթե դիտարկենք տնտեսական աճի տեսանկյունից, ապա կտեսնենք, որ աշխարհի տնտեսական աճի 30%-ը պայմանավորվում է Չինաստանով: Բայց եթե նայենք նաև մնացած համադրումների տեսակետից, ապա Չինաստանին է պատկանում ցեմենտի համաշխարհային սպառման 59%-ը, ածխի սպառման 50%-ը: Մեզ համար ամենակարևոր՝ պղնձի սպառման 50%-ը Չինաստանինն է: Պողպատի սպառման 50%-ը, այդ թվում՝ ալյումինի 47%-ը, նավթի սպառման 14%-ը:
Այս տվյալները հաշվի առնելով՝ վիրուսը չի կարող որոշակի ազդեցություն չունենալ ամբողջ աշխարհում: Այժմ ամբողջ աշխարհում դրա հետևանքով բորսայական արժեքները նվազում են: Այսինքն՝ մարդիկ առևտուր են անում, և եթե իրենք մինչ այդ բաժնետոմսերով էին առևտուր անում, և բաժնետոմսն արժեր 100 միավոր, ապա հիմա համարյա բոլոր երկրներում բաժնետոմսերն առնվազն 12-15 միավոր ներքև են գտնվում: Սա լուրջ թիվ է, որովհետև ուղղակի պարզվեց՝ եթե, ասենք, այդ ընկերությունն արժեր 100 միլիարդ դոլար, հիմա արժե 90 միլիարդ դոլար, և որևէ բան, որ կապված է այդ ընկերության արտադրական պրոցեսների և այլնի հետ, տեղի չի ունեցել: Տեղի է ունեցել միայն այն, որ արդեն շուկան հնարավորինս իր գնի մեջ է ներառել դա, և մենք կունենանք պրոբլեմներ այդ տեսակետից: Հիմնականում խնդրահարույց այն երկրներն են լինում, որոնք Չինաստանի հետ անմիջապես կապ ունեն, և որոնք, բացի դրանից, կապ ունեն միջազգային առևտրի հետ, որովհետև դա ևս արտացոլվում է: Եվրոպայում ամենաշատ ազդեցությունը կրել է Գերմանիան:
Այնպես չէ, որ Գերմանիայում կորոնավիրուսն ամենամեծ ազդեցությունն է ունեցել, բայց Գերմանիան ամենաշատ արտահանող երկիրն է: Եթե վերցնում ենք ընդհանրապես արտահանումը ՀՆԱ-ի մեջ, ապա բոլոր զարգացած երկրներից միանշանակ առաջատարը Գերմանիան է: Գերմանիան շուրջ 45-47 % արտահանում ունի, երբ ԱՄՆ-ում դա 20%-ից ցածր է, քանի որ Միացյալ Նահանգները շատ ավելի մեծ տնտեսություն ունի, և պարփակվում են իր մեջ: Սակայն նույն Չինաստանի ազդեցությունն ԱՄՆ-ի վրա ավելին է, քանի որ շատ ապրանքներ, որոնք հիմա արտադրվում են ԱՄՆ-ում, Ճապոնիայում և այլ տեղերում, ունեն կոմպոնենտներ, որոնք գալիս են Չինաստանից: Ինչո՞ւ… Որովհետև, կարելի է ասել, Չինաստանը համաշխարհային արհեստանոցն է: Ապրանքների էական մասն արտադրվում է Չինաստանում: Նրանք կարողացել են թե որակը բարձրացնել ժամանակի ընթացքում, և թե որոշակիորեն դա անել գին-որակ այնպիսի հարաբերակցության պարագայում, որ ապրանքները դեռևս մրցունակ են: Հիմա բոլորը քննարկում են՝ իսկ արդյո՞ք մենք չափից ավելի կախվածություն չունենք չինական մատակարարումներից: Գլոբալ առումով այսպիսի հարցեր դնում են: Ասել, թե տնտեսական կամ քաղաքական առումով հարցերը լուծված են, ամենևին ոչ: Համարյա ամեն օր նոր հետազոտություն է դուրս գալիս սրա վերաբերյալ: COVID վիրուսի և տնտեսագիտության ազդեցությունների մասին վերջին հետազոտությունը Տնտեսական քաղաքականությունների եվրոպական խորհրդի կայքում հրապարակվել է 12 ժամ առաջ: Եվ այնտեղ էլի մանրամասն քննարկում են անընդհատ:
Հասկանալու համար, թե Հայաստանի վրա ազդեցություններն ինչպիսին կլինեն, նախ պետք է նշել, որ աշխարհի խոշոր երկրների մեծամասնությունն ինչ-որ մի բան արեց դրամավարկային քաղաքականության ոլորտում: Քանի որ շուկաներն անընդհատ ընկնում էին, ռեակցիան եղավ 10-15%, ԱՄՆ ֆեդերալ ռեզերվը որոշեց, որ 2008թվականից առաջին անգամ արտահերթ որոշում կկայացնի և տոկոսադրույքը կիջեցնի կես տոկոսով: Որպես կանոն՝ իրենք 0.25 տոկոսից ավելի չեն գնում: Սա արտահերթ էր, որովհետև չէր նախատեսվում: Անգամ այս որոշումը, որն ընդունվեց, ընդամենը մեկ օրով կասեցրեց անկումը: Եվ այդ մեկ օրում անկումը կասեցնելով՝ եկավ այն իրավիճակին, որ դրանից հետո շարունակվում է անկումը: Իհարկե, նույն տեմպով, սրընթաց չէ գահավիժումը, բայց ամեն դեպքում դա չկանգնեցրեց գործընթացը: Մնացած համարյա բոլոր խոշոր երկրները ևս ռեակցիա տվեցին և ինչ-որ գործողություն կատարեցին:
Երկրներ կան, որոնք ավելի սպասողական վիճակում են: Ասենք՝ Իսրայելի բանկը հայտարարեց, «Ես որևէ բան չեմ անում, բայց կազմ ու պատրաստ կանգնած եմ: Եթե ինչ-որ մի բան լինի, մենք ևս գործողություն կանենք»: Եթե ես ճիշտ եմ հասկանում, ապա ՀՀ Կենտրոնական բանկի տրամաբանությունն էլ է այդպիսին՝ առայժմ որևէ բան անելու կարիք չկա, բայց եթե կարիքն առաջանա, մենք նույնպես շատ արագ կարձագանքենք: Այս դեպքում, սակայն, պետք է ասենք, որ դրամավարկային քաղաքականությունը, որպես այդպիսին, լավագույն միջոցը չէ այստեղ խաղալու համար:
Նոբելյան մրցանակակիր Կրոգմանը բավականին հետաքրքիր եզրակացություն էր անում: Ասում էր, որ մեր դիմադրողականությունը 2008-09թթ. ճգնաժամից հետո ընկել է, որովհետև մենք ունենք շոկերի, այսպես ասած, բամպերներ, որոնք այդ հարվածը վերցնում էին իրենց վրա: Հիմա մենք դրանք չունենք: Ինչո՞ւ խլացուցիչներ կամ ամորտիզատորներ չունենք, որովհետև այն ժամանակ, միջին հաշվով, տոկոսադրույքները, ասենք, 5 % էին, հիմա, ըստ էության, 1-2%-ի չափով են: Ընդ որում, եթե ինֆլյացիան էլ հաշվես, շատ տեղերում բացասական են կամ զրոյին մոտ:
Ասենք՝ Ճապոնիան և Եվրամիությունը, ըստ էության, բացասական իրական տոկոսադրույքների գոտում են, երբ սովորականից հանում ենք գնաճի տոկոսը: Եվ այդ դեպքում դու կարող ես էլի իջեցնել, բայց դա արդեն այն ազդեցությունը չունի: Միևնույն ժամանակ ֆիսկալ ծախսեր անելու տեսակետից կրկին այնպես չէ, որ չափազանց մեծ քանակությամբ գումարներ կան կուտակված, որոնք կարելի է անմիջապես անել, որովհետև այս վերջին տարիներին անընդհատ գումար էր ծախսվում այդ ուղղությամբ, և միևնույն ժամանակ՝ շատ հարկատուներ այլ երկրներում ասում էին՝ մենք այլևս չենք ուզում բարձրացնել: Հիմա այս տեսակետից ինչպիսի՞ն կլինի պատասխանը, եթե դա մի քիչ ավելի շարունակվի, դեռևս չկա:
– Հաշվի առնելով, որ Հայաստանը հանքահումք արտահանող երկիր է, և տնտեսության մեծ մասը հիմնված է հանքարդյունաբերության վրա, հաշվի առնելով Չինաստանի հետ հարաբերությունները՝ ավելի կոնկրետ ազդեցությունների մասին կարո՞ղ եք խոսել Հայաստանի դեպքում:
– Կոնկրետ ազդեցությունների տեսակետից պղնձի գների դինամիկան 60 օրվա ընթացքում հետևյալն է:
Հունվարին տեղի ունեցավ անկում: Դրանից հետո քիչ թե շատ կարգավորվել է: Հիմա մոտավորապես 5700-ի կարգի է տոննայի գինը, որը գլոբալ առումով դեռևս գտնվում է այն միջակայքում, որտեղ մեր պղնձի արդյունաբերությունը շարունակում է աշխատել շահույթով, բացառությամբ, երևի թե, Թեղուտի: Այսինքն՝ մնացած պղնձարդյունաբերությունն այս պահի դրությամբ դեռևս վերջին մի ամսվա գնի շրջանակներում շարունակելու է աշխատել: Կարող են լինել այլ հանքեր, այլ տեղերում, որոնք կկանգնեն, բայց այս պահին ես պղնձի պահանջարկի տեսակետից էական խնդիրներ չեմ տեսնում:
Աճում է ոսկու գինը:
2011-ից ոսկու գինը վերջին 10 տարվա ընթացքում բավականաչափ իջել էր, հիմա շարունակաբար բարձրանում է: Սա արդեն ուրիշ ճնշում է մեր տնտեսության վրա: Մենք ոսկի արտահանում ենք, բայց արդիական է դառնում «Լիդիանի» վեճը: Ես չգիտեմ՝ այդ վեճն ո՞ւր կգնա, կողմերը կդիմե՞ն, թե՞ չեն դիմի դատարան, կստանա՞ն, թե՞ չեն ստանա լուծումներ: Եթե մենք նայում ենք արդյունահանման, շահերի տեսակետից, բնականաբար, խնդիր է առաջանում: Այսինքն՝ հանքարդյունաբերության տեսանկյունից դեռևս վտանգ չեմ տեսնում, որովհետև Չինաստանում կա վերականգնում, քանի որ իրենց մոտ վիրուսի սահմանափակման դրակոնյան մեթոդներ ընդունվեցին: Այս պահին Հարավային Կորեայում ավելի բարձր է այդ տարածումն ու վտանգի չափը, քան Չինաստանում: Ի
սկ Եվրոպայում՝ Իտալիայում է վտանգավոր: Այնտեղ էլ որոշակի միջոցառումներ ձեռնարկեցին: Վտանգը դեռևս շարունակում է մնալ ավելի բարձր, քան Չինաստանում: Սակայն Չինաստանում կորոնավիրուսի դինամիկան, թեև չի վերացել, չի սահմանափակվել, այնուամենայնիվ, նույն ազդեցությունը չունի: Մենք պետք է նաև հասկանանք մի բան, որ կա որոշակի խնդիր, թե ի՞նչ արագությամբ վիրուսը կտարածվի մինչև ամառ, որովհետև շատ տեղեկությունների համաձայն՝ եթե վիրուսը մուտացիայի չենթարկվի, ապա բարձր ջերմաստիճանի դեպքում այն չի աշխատում: Հիմա էական վտանգի տակ է Ճապոնիան, անգամ մտածում են՝ արդյոք օլիմպիադան տեղի կունենա՞, թե՞ ոչ:
Թեև ՄՕԿ-ը հայտարարեց, որ Ճապոնիայում օլիմպիական խաղերը կայանալու են: Եթե ամփոփենք, ապա միջազգային տնտեսական աճը կլինի ավելի ցածր, որը կնշանակի նաև արտադրանքի սպառման ավելի փոքր հնարավորություններ: Միևնույն ժամանակ, եթե մենք դիտարկենք, որ պղնձի գներն այն միջակայքում են հիմա կայունանում, որը Հայաստանի հիմնական պղնձարդյունաբերողների համար գտնվում է այն միջակայքում, որն իրենց շահութաբերության ոլորտում է, ապա ես չեմ կարծում, որ էական ազդեցություն կունենա դրա վրա: Իհարկե, զարգացումները կարող են լինել ամեն տեսակի: Հիմա առնվազն 4-5 սցենար կա, որ անընդհատ շրջանառում են, բայց դրանցից որևէ մեկի մեջ V-ի, U-ի, L-ի տեսքով արագ վերականգնման սցենարը չկա: Այս տրամաբանության մեջ Չինաստանի վերականգնումը, որ տեղի է ունենում դանդաղ, էլի շատ արագ վերականգնման սցենար չէ: Ազդեցությունները բազմաթիվ են: Մենք, փառք Աստծո, էական ազդեցություններ Չինաստանի հետ չունենք:
Մենք անմիջական խնդիր չունենք, եթե նայում ենք Չինաստանի հետ առևտրի տեսանկյունից: Մենք անմիջական խնդիր չունենք այն առումով, որ մեր արտահանումը, բացի պղնձից, էական դեր է կատարում այս կամ այն ուղղությամբ, որը վճարունակության վրա ազդում է, ընդհանուր ֆոնը, բնականաբար, թուլանում է: Քանի որ ընդհանուր տնտեսական ֆոնը թուլանում է, դա կարող է որոշակի ազդեցություն ունենալ, բայց ես չեմ կարծում, որ դա, ասենք, որոշիչ լինի, որ մեզ տանի դեպի ռեցեսիա: Մենք տնտեսական անկման հեռանկարին մոտիկ չենք: Միևնույն ժամանակ, եթե մենք դատենք, թե որոնք էին մեր տնտեսության աճին նպաստող գործոններն անցած տարի, ապա դրանք ևս չկան: Այդ իսկ պատճառով, իմ կանխատեսումներով՝ մենք ունենալու ենք մեր միջին տրենդային զարգացմանը մոտ 3-4%-անոց աճ:
– Հայաստանում ինչո՞ւ ներդրումներ չեն լինում: Ամեն դեպքում, հեղափոխությունից հետո մեծ սպասումներ կային: Հիմա էլ իշխանությունները հանրաքվեին են պատրաստվում, քարոզարշավն են սկսել և տարբեր առիթներով իրենց ելույթներում հայտարարում են, որ այս Սահմանադրական դատարանում (ՍԴ) փոփոխություններ կլինեն, Հրայր Թովմասյանից ու մյուս դատավորներից կազատվենք, և մեծ ներդրումներ կսկսվեն դեպի Հայաստան: Ինչո՞ւ չեն լինում, և ի՞նչ կապ ունի Հրայր Թովմասյանը ներդրումների հետ: Եթե Հրայր Թովմասյանին և մյուս դատավորներին հեռացնեն ՍԴ-ից, ներդրումների հոսք կսկսվի՞ Հայաստան:
– Ոչ միայն: Այդ թվում՝ կավելանա նաև կաթնատվությունը, բերքատվությունը, և մնացած բոլոր բաները շատ արագ կգնան… (ծիծաղում է.- Ս.Ս.) Չեմ կարծում, որ ՍԴ-ն որևէ ազդեցություն ունի ներդրումների վրա, որովհետև ներդրումների համար, նախ և առաջ՝ անհրաժեշտ են ծրագրեր և մեծ պրոյեկտներ: Առայժմ մեծ պրոյեկտներ չկան: Ես չէի ցանկանա ներդրումների բացակայությունը կապել հատկապես հիմիկվա տնտեսական քաղաքականության հետ, որովհետև մենք ներդրումների նվազում կամ պակաս ունեցել ենք վերջին 10-15 տարիների ընթացքում անընդհատ, 2008թ. սկսած: Ամենաբարձր պիկը եղել է 2007-ին, երբ բում էր, և այդ տրամաբանության ներքո հիմնականում բավականաչափ գումար գալիս էր հատկապես անշարժ գույքի շուկա: Դրանից հետո մի քիչ ակտիվացում տեղի է ունեցել 2016-2017թթ., երբ ավելի մեծ ծրագրեր սկսեցին քննարկվել, և այդ ծրագրերում մասնավորապես ռուսական կապիտալի հետաքրքրությունը կար: Հիմա այդպիսի ծրագրեր չկան:
Ինչ վերաբերում է դատական իշխանությունների հետ կապված խնդրին, ապա, եթե անգամ այդպիսի խնդիրներ կան, ես չեմ տեսնում մի որևէ դատական երևույթ՝ ներդրումների պաշտպանության հետ կապված, որի հետ, ինչ-որ եզրեր գտնելով, առնչվել է ՍԴ-ն: Ասենք՝ ոչ այդպիսի հայց է գնացել, ոչ այդպիսի քննարկում է տեղի ունեցել, և այս տեսակետից չեմ կարծում, որ որևէ կապ կա անմիջական: Իհարկե, կարելի է խնդիր դնել ընդհանուր դատական իշխանության հետ կապված, սակայն այնպես չէ, որ այդ դատական իշխանությունները հենց ՍԴ-ով էին արտացոլվում, կամ կոնկրետ ներդրողի հետ կապված վեճ կար, այդ վեճի լուծումը տրվեց այս կերպ, կամ բռնագանձման խնդիր էր քննարկվել… Մի խոսքով, ես անմիջական կապը, որպես այդպիսին, չեմ տեսնում:
Բայց և չեմ ուզում՝ այն տպավորությունը ստեղծվի, որ մինչ այդ ներդրումները պարկերով ու վագոններով գալիս էին, հիմա կանգնեցին: Ներդրումների խնդիր մենք վերջին շրջանում միշտ ունեցել ենք, 2016-2017թթ. որոշակի ակտիվություն կար, հիմա այն չկա: Ներդրումները կենտրոնանում են, որպես կանոն, կամ՝ եթե մեծ շուկա կա, կամ՝ եթե շուկայի չափից ելնելով՝ կա հումքի աղբյուրին մոտ ինչ-որ մի բան, կամ մենք կարող ենք այդտեղ ունենալ որոշակի ավելացված արժեք, որը հնարավորություն կտա դա շահագործել: Տվյալ պարագայում այդպիսի ծրագրեր ես դեռևս չեմ տեսնում: Եվ դրա համար խոշորածավալ ծրագրերի բացակայության պայմաններում մեծ ներդրումների հեռանկար առայժմ չկա: Փոքր ներդրումներ կլինեն, և դրանք հիմնականում կլինեն փոքր և միջին ձեռնարկությունների մոտ, որովհետև մինչև այժմ իրենք ունեն բավականաչափ դրական պատկերացումներ հնարավորությունների մասին: Այսինքն՝ իրենց մոտ հեղափոխությունից հետո որոշակիորեն լավացել է, ոգևորություն կա: Այդ ոգևորության հիմքերը ես չգիտեմ:
– Դրան զուգահեռ՝ հակառակն էլ կա: Բազմաթիվ փոքր բիզնեսներ փակվում են:
– Իհարկե կա: Ի դեպ, ես ահազանգել եմ, որ գործող իշխանություններն ավելի մեծ պրոբլեմ կունենան նվազագույն աշխատավարձի բարձրացման հետևանքով: Բայց նաև կուզեի ցույց տալ գրաֆիկական մի պատկեր, որը ձեզ պատկերացում կտա նաև տնտեսության աճի վերաբերյալ 2018-19թթ.:
Մեզ մոտ վարկավորման երկու հիմնական ճյուղ է աճել՝ սպառողական և հիպոթեքային: Եվ սպառողական վարկերի աճը բավականաչափ մտահոգիչ է այն առումով նաև, որ անգամ ԿԲ-ն սկսեց ահազանգել, որ դա չափից ավելի է և կարող է ստեղծել որոշակի խնդիրներ: Եթե դա մենք տեսնում ենք ընդհանուր տնտեսական աճի զարգացման տեսանկյունից, ապա հիշենք, թե որո՞նք էին 2018-19թթ. մեր տնտեսական աճի շարժիչները: Ամենամեծ ազդեցությունը, որ ունեցել ենք, եղել է ավտոմեքենաների վերավաճառքը: Ես ընդամենը մի երկու թիվ բերեմ, և այդ թվերից դուք չափի առումով պատկերացում կունենաք:
Մենք տարեկան միջինում ներմուծում էինք մոտ 30-35 000 ավտոմեքենա, եթե վերցնենք 10 տարվա միջինը: 2019թ. ներմուծել ենք 190.000 մեքենա, որը 2018-ի համեմատ՝ 60.000-ով ավելի է: 2019թ. ՌԴ և Ղազախստան գրանցված վաճառել ենք մոտ 60.000 մեքենա: Եվ եթե մենք դիտարկում ենք ավտոմեքենաների առքի ու վաճառքի այն գործարքների քանակը, ապա, եթե չեմ սխալվում, շուրջ 120 000-ի կարգի էր, բայց մենք կարող ենք ենթադրել, որ դրանք միայն նոր բերված մեքենաները չեն, Հայաստանի ներսում էլ վաճառվել են: Միայն նոր բերված մեքենաները չեն, որ գնվում-վաճառվում են, որովհետև մարդիկ նաև փոխում են մեքենաները, իրենց հինը վաճառում են, նորն են գնում, և այլն: Այս տրամաբանությամբ, իմ գնահատականով՝ մենք ունենք առնվազն 60-70.000 վաճառքի ենթակա մեքենա, և պետք է հիշենք, որ դրանք թեև հանդիսանում են ԵԱՏՄ ապրանք, սակայն Ղազախստանն արդեն սահմանափակումներ է մտցրել, և հիմնականում դրանք սպառվելու են ռուսական շուկայում:
Ռուսական շուկան էլ, նույն տրամաբանությունից ելնելով, մտավախություններ ունի, թե արդյոք այստեղ խնդիր կլինի՞, թե՞ չի լինի, և այսպիսով, մենք ունենք վարկավորման հաշվին ձեռք բերված բավականաչափ մեքենաներ, և այս մեքենաները, որոնք էական են իրենց ազդեցության տեսակետից, մնացել են, և այդ մարդիկ պետք է անընդհատ երկարաձգեն: Եվ եթե այդ մարդիկ մեքենաները բերելուց ստանում էին որոշակի օգուտներ, ապա այժմ այդ օգուտները, լավագույն դեպքում, լինելու են զրոյական: Հուսով եմ, որ ռուսական շուկան դեռևս կշարունակի սպառել, և մենք գոնե տարվա ընթացքում կմաշեցնենք այն պաշարը, որը կուտակել ենք: Ուղղակի այդ պաշարն արդեն ինքնաճող պաշար չէ, ինքը պաշարի սպառում է, որը կգնա Ռուսաստան:
Բայց դա չունի նոր տնտեսական գործունեություն, որը երկկողմանի հոսքեր կառաջացնի: Եթե այս տեսակետից ենք նայում, մենք ուղղակի հասկանանք նաև ազդեցությունն այսպես, օրինակ, եթե այդ 190.000 մեքենաներից յուրաքանչյուրը միջինում բերել է մոտ $1000-ի մաքսատուրք, այդ մաքսատուրքը գանձելու տեսակետից՝ 190 միլիոն է կազմել, և այսինքն՝ 130 միլիոն ուղղակի դոլար 2019-ին ավելի է ստացվել, քան 2018-ին պետական բյուջե մուտքագրվածը՝ միայն մեքենաների մաքսային գումարներից:
– Այն էլ հիմա խնդիրներ ունենք Ղազախստանի իշխանությունների հետ: Անհասկանալի է, թե ինչպես պետք է լուծվի այդ խնդիրը:
– Չեմ կարծում, որ դա ինչ-որ ձևով հետ գնա: Խնդիրը նոր մեքենաների գնելու հետ է: Ուղղակի ես ուզում եմ բացատրել նաև, որ դա շղթայական ազդեցություն ունի, և ահա թե ինչ տեսակետից: Միջին հաշվով մեքենան էժան մեքենա է՝ 5000-6000 դոլար արժողությամբ: Այդ գնին ավելանում է 1000 դոլար մաքսատուրքը: Յուրաքանչյուր վերավաճառող մոտավորապես 1000-1500 դոլարի չափով ազդեցություն էր ունենում:
Դրանից բացի, դա գեներացնում էր որոշակի տուրիզմ: Հաշվի առնենք, որ շատ հաճախ մարդիկ Հայաստան էին գալիս ոչ միայնակ: Բացի ենթակառուցվածքներից օգտվելուց, կար կոնկրետ ևս 2 խնդիր, որը սպասարկում էր նրանց: Առաջինը ավտոմեքենա վերանորոգողներն էին, որովհետև այդ մեքենաներից շատերը գալիս էին վերանորոգվելու, և մինչև այժմ վերանորոգողները պատվերներ ունեն: Եթե հաշվի առնենք, որ նրանք, հյուրանոցներից բացի, օգտվում էին նաև հասարակական սննդի օբյեկտներից, սպառում, կար նաև երրորդ գործոնը, որը հատկապես մեր մարզերում էր կենտրոնացած. Դա ժամանակավոր գրանցման «վաճառքն» էր, երբ 50-100 դոլարով ղազախները և ռուսները ստանում էին ժամանակավոր գրանցում, ինչի հետևանքով կարողանում էին ձեռք բերել այդ մեքենաները: Հիմա ղազախները նաև այդ հարցն են բարձրացնում՝ կարող էինք, չէինք կարող, բայց կրկին ուզում եմ ասել՝ մենք հետ չենք գնալու, այսինքն՝ որևէ մեկը չի չեղարկելու արդեն իրականացված գործարքները:
Խոսքն այն մասին է, թե եղածն ինչ պետք է անենք: Ես սա մանրամասնում եմ միայն մի տեսակետից, ոչ թե նրա համար, որ՝ այս ի՞նչ է եղել… Ոչ: Շատ լավ է եղել, որ այդ փողը եկել է Հայաստան: Երբ տնտեսական աճ է լինում, ոչ ոք չի հաշվում, թե դա որտեղից եղավ: Խնդիրն այն է, որ, երբ մենք գնահատում ենք 2020թ. տնտեսական հեռանկարները, ապա պիտի հասկանանք, որ տնտեսական հեռանկարներում ամենակարևոր շարժիչը, որը 2019թ. աշխատում էր, ավտոմեքենաներն էին, որը չկա:
Բացի դա, մեզ մոտ հանքարդյունաբերությունն էր, որը, եթե այլ հավասար պայմաններով որևէ բան չփոխվի, հուսով եմ, կշարունակվի նույն տեմպով: Առայժմ, ինչպես ասացի, գինը կայունացել է մոտավորապես 5700-ի վրա, որը Հայաստանի գործող մետաղական հանքերի համար շարունակում է մնալ տանելի թիվ, բացառությամբ Թեղուտի, և երբ այս տեսակետից նայում ենք, դա ևս պետք է որ էական ազդեցություն չունենա: Կարծում եմ, որ պահանջարկն ինչ-որ առումով կընկնի տարվա մեջ, բայց պետք է կատաստրոֆիկ կամ դրամատիկ անկում տեղի չունենա: Դրա համար անկում կամ ռեցեսիա՝ այս տեսակետից, կրկին չեմ ենթադրում: Երրորդ գործոնն արդյունաբերությունն էր: Հուսով եմ, որ այն կաճի, նույն տեմպերը կպահպանի, և այսպիսով, եթե բաղդատում ենք արդյունքները, ապա, իմ կարծիքով, մենք կունենանք շուրջ 3 տոկոսանոց աճ:
– Վարչապետը 2020թ. համար ավելի շատ տնտեսական աճ էր կանխատեսում:
– Վարչապետը կանխատեսում էր մինչև կորոնավիրուսի ի հայտ գալը, և բացի դրանից՝ վարչապետն ի պաշտոնե ավելի լավատեսորեն պետք է նայի տնտեսությանը:
– Այսինքն՝ չափազանցնի՞:
– Ես չասացի՝ չափազանցնի, ասացի՝ լավատեսորեն նայի…
– Եթե դուք լինեիք իշխանության՝ համաձայն կլինեի՞ք Գյումրիի մաքսատան կառուցմանը, որի համար գործող իշխանությունները պետբյուջեից հսկայական գումարներ ծախսեցին, և որը փաստացի չի գործում:
– Ես չափազանց ոգևորված չեմ Գյումրիի մաքսատան կառուցմամբ՝ տնտեսվարողների հետ արդյունավետության տեսակետից, բայց եթե-ներով չառաջնորդվենք, թե ինչ կանեի…
– Գազի գնի փոփոխությունների այս բանակցություններն ինչո՞վ կավարտվեն: Քաղաքակա՞ն կլինի որոշումը, թե՞ տնտեսական:
– Ռուսական գազի գինը երբեք տնտեսական չի լինում: Ու դա կախված չի Հայաստանից: Նայեք՝ Բելառուսում ինչ է տեղի ունենում:
– Այսինքն՝ քաղաքական որոշո՞ւմ կկայացվի Հայաստանի դեպքում այս անգամ էլ:
– Գազը ռուսների մոտ տնտեսական գործոն չէ: Հայաստանը բացառություն չի կարող լինել: Այստեղ հայկական խնդիր չէ:
– Աշխարհում կա՞ որևէ երկիր, որտեղ կոռուպցիա չկա: Օրինակ, վարչապետ Փաշինյանը հայտարարեց՝ Հայաստանում՝ զրո կոռուպցիա:
– Ես այդպիսի երկրից տեղյակ չեմ: Կա երկիր, որտեղ կոռուպցիան այնքան ցածր է, որ դա էական խնդիր չէ բնակչության համար: Զրո կոռուպցիայով երկրից ես տեղյակ չեմ:
– Երբ վարչապետը հայտարարում է, որ այսքան բռնագանձել են, նախկին թալանչիներից այսքան միլիոնավոր գումարներ են բերել, դա բյուջեում ինչ-որ տեղ արտացոլվո՞ւմ է, երևո՞ւմ է ինչ-որ տեղ:
– Ես տեղը չգիտեմ: Ճիշտն ասած՝ երբևէ դրանով չեմ հետաքրքրվել, բայց որքան հասկանում եմ՝ այդ գումարները բյուջե չեն մտնում:
