«Հայաստանում մեծամասնություն են սահմանադրական իրավունքների և ազատությունների համար պայքարող քաղաքացիները». Արևիկ Պետրոսյան
Սահմանադրության տեքստային լուծումների կատարելագործումն անհրաժեշտություն է, սակայն մեծապես կարևոր են նաև նոր լուծումների իրավակիրառական ապահովումը, այդ լուծումների և իրական կյանքի միջև անջրպետի հաղթահարումը: Հայաստանը վաղուց չի ապրում այնպիսի իրողությամբ, երբ հասարակության անդամները պարտադրված են բավար արվել միայն ծափահարելով և արտասանելով Սահմանադրության դրույթները: Հայ հասարակությունում մեծամասնություն են կազմում իրենց սահմանադրական իրավունքներին և ազատություններին քաջատեղյակ, դրանց պաշտպանության համար պայքարող քաղաքացիները: Այս մասին նշեց ՀՀ Սահմանադրական դատարանի դատավոր Արևիկ Պետրոսյանը` Սահմանադրության օրվան ընդառաջ «Արմենպրես»-ի հետ հարցազրույցում:
-Հայաստանը այս տարի Սահմանադրության օրվան ընդառաջ է գնում նոր իրողությամբ՝ նոր Սահմանադրությամբ: Քաղե՞լ ենք արդյոք բարեփոխված Սահմանադրության առաջին պտուղները և ի՞նչ նոր հնարավորություններ է այն մեր երկրի համար բացում:
– Նախ բոլորիս շնորհավորում եմ Սահմանադրության օրվա առիթով և ցանկանում եմ, որ յուրաքանչյուրիս համար այն դառնա ապրո՛ղ իրողություն: Հայ իրավունքի հուշարձանները վկայում են, որ մեր ժողովրդի պատմական ճակատագրում Սահմանադրությունն ունեցել է առանցքային նշանակություն, այն կտրված չի եղել իրականությունից, այլ նպատակաուղղված է եղել ապահովելու մեր լինելիությունը, ինքնության պահպանումը, վերափոխելու սոցիալական կյանքը, հաղթահարելու անգթությունը, սահմանափակելու փառասիրությունն ու իշխանությունը:
Այո, այս տարի Սահմանադրության օրվան ընդառաջ գնում ենք նոր իրողությամբ. 2015 թվականի դեկտեմբերի 6-ի հանրաքվեով ընդունված ՀՀ Սահմանադրության փոփոխությունները նախանշում են սահմանադրական զարգացումների նոր փուլի սկիզբ: Սահմանադրական հիշյալ բարեփոխումների հիմքում դրվել են իրավունքի գերակայության սկզբունքի իրացման, մարդու հիմնական իրավունքների և ազատությունների երաշխավորման սահմանադրական կառուց ակարգերի կատարելագործման, իշխանությունների լիարժեք հավասարակշռման ապահովման, հանրային կառավարման արդյունավետության բարձրացման, քաղաքական իշխանության գերկենտրոնացվածության հաղթահարման, արդյունավետ արդարադատության կայացման, քաղաքացիական հասարակության դերի էական բարձրացման նպատակներ: Այս նպատակներն իրացվել են` ձևավորելով համապատասխան սահմանադրական միջավայր:
Անշուշտ, անհրաժեշտ է Սահմանադրության տեքստային լուծումների կատարելագործումը, սակայն մեծապես կարևոր են նաև նոր լուծումների իրավակիրառական ապահովումը, այդ լուծումների և իրական կյանքի միջև անջրպետի հաղթահարումը:
Բարեփոխված Սահմանադրության առաջին պտուղները քաղելուն այսօր կարելի է անդրադառնալ միայն այն դրույթների մասով, որոնք արդեն ուժի մեջ են մտել, և, թերևս, լիարժեք եզրահանգումներ անելը դեռ վաղ է, քանի որ կարճ ժամանակ է անցել: Մասնավորապես, 2015 թվականի դեկտեմբերի 22-ից ուժի մեջ են մտել մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքներն ու ազատությունները սահմանող դրույթները: Բնականաբար, այս առումով ասելիքը, նախևառաջ, հիմնական իրավունքներն ու ազատություններն իրացնողներին է: Մենք վաղուց չենք ապրում այնպիսի իրողությամբ, երբ հասարակության անդամները պարտադրված են բավարարվել միայն ծափահարելով և արտասանելով Սահմանադրության դրույթները:
Գոհունակությամբ պետք է նշեմ, որ այսօր մեր հասարակությունում մեծամասնություն են կազմում իրենց սահմանադրական իրավունքներին և ազատություններին քաջատեղյակ, դրանց պաշտպանության համար պայքարող քաղաքացիները: Կարող եմ փաստել, որ 2015 թվականի դեկտեմբերի 22-ից առ այսօր ՀՀ սահմանադրական դատարանի կողմից քննության առնված գործերով դիմող 30 սուբյեկտներից 27-ը եղել են ֆիզիկական և իրավաբանական անձինք: Այդ գործերով բարձրացվել են վիճարկվող իրավանորմերի` մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքները և ազատություններն ամրագրող սահմանադրական փոփոխված դրույթներին համապատասխանության հարցեր, և զգալի թվով իրավանորմեր ճանաչվել են ՀՀ Սահմանադրությանը հակասող և անվավեր:
– 21 տարի առաջ ՀՀ քաղաքացիները գրեթե միաձայն ընտրեցին սահմանադրական հանրապետության ուղին` ՀՀ-ն հռչակելով ժողովրդավարական, սոցիալական, իրավական պետություն, մարդու և քաղաքացու իրավունքները և ազատություններն ամրագրելով երկրի մայր օրենքով: Որքանո ՞վ է այս տարիների ընթացքում Հայաստ անի Հանրապետությունն ընթացել նախանշված ուղուն հավատարիմ: Ո ՞ր հարթության վրա եք նկատում բացթողումներ:
– Այն, որ 21 տարիների ընթացքում Հայաստանի Հանրապետությունում սահմանադրական ճգնաժամ չի արձանագրվել, այդ թվում՝ սահմանադրական առանցքային լուծումների շնորհիվ, ըստ իս, փաստ է: Այն, որ սահմանադրորեն հռչակված նպատակները, սկզբունքները և նորմերը լիարժեքորեն կենսագործելու, իրացնելու ուղղությամբ, անշուշտ, դեռ շատ անելիքներ ունենք, կարծում եմ, դա ևս անժխտելի է: ՀՀ սահմանադրական դատարանն իր որոշումներում և դրանց կատարման վիճակի վերաբերյալ տարեկան հաղորդումներում բազմի ցս արձանագրել է իրավական պետության կայացման ու առաջընթացի գլխավոր խոչընդոտ հանդիսացող, ինչպես նաև սահմանադրական օրինականության տեսանկյունից անհետաձգելի լուծումներ պահանջող խնդիրների շրջանակը, մասնավորապես.
– երաշխավորված ու ապահովված չէ մարդու` սահմանադրորեն ամրագրված հիմնական իրավունքների անմիջական գործողությունը,
– իրավունքի գերակայության սկզբունքը չի դարձել մարդկանց սոցիալական վարքագծի, քաղաքական ինստիտուտների քաղաքական վարքագծի և իշխանությունների հանրային վարքագծի հենքը,
– խիստ անհստակ են իշխանությունների հայեցողության սահմանները, արդյունավետ չի գործում իրավունքով իշխանության սահմանափակման սկզբունքը,
– մեծ խզում է առաջացել սահմանադրական արժեբանության և հասարակական պրակտիկայի միջև, հստակ ու հանրայնորեն ընկալելի չեն սահմանադրական բարոյականության չափորոշիչները,
– քաղաքական, տնտեսական և վարչական ներուժի սերտաճումն ընդհուպ երկրի ազգային անվտանգության սպառնալիք է դարձել՝ դրանով պայմանավորված բոլոր հետևանքներով հանդերձ:
Նշված խնդիրների հաղթահարման համար 2015 թվականի Սահմանադրության փոփոխություններով ամրագրվել են անհրաժեշտ նախադրյալներ: Իսկ վերջինների իրացումն ուղղակիորեն պայմանավորված է հանրային իշխանության կողմից իր պոզիտիվ պարտականությունները կատարելու, ինչպես նաև անձի կողմից սոցիալապես ակտիվ վարքագիծ դրսևորելու համարժեք մակարդակով: Ժամանակի հրամայականներն են՝ սահմանադրական ժողովրդավարության հաստատումը, և այն, որ Սահմանադրությունը դառնա ապրող իրողություն, ձևավորվի սահմանադրական մշակույթ:
-Սահմանադրական փոփոխություններից հետո բազմաթիվ օրենքներ կարիք ունեն բարեփոխված Սահմանադրության դրույթներին համապատասխանեցման: Քանի ՞ օրենքում է ենթադրվում փոփոխություն: Ի ՞նչ է արվում օրենսդրական դաշտում այդ ուղղությամբ:
– 2015 թվականի սահմանադրական բարեփոխումների իրավական ապահովման շրջականները նախանշված են: ՀՀ Նախագահի 2016 թվականի փետրվարի 10-ի հրամանագրով հաստատվել է ՀՀ Սահմանադրության փոփոխություններով անվանականորեն սահմանված և ընդունման, փոփոխման կամ լրացման ենթակա օրենքների ցանկը: Այդ ցանկում ներառվել է 12 օրենքի նախագիծ: Հիշյալ հրամանագրով ՀՀ կառավարությանը հանձնարարվել է նաև ապահովել նշված օրենքների նախագծերի մշակումը, ինչպես նաև հաստատել ՀՀ Սահման ադրության փոփոխությունների՝ օրենքով կարգավորման պահանջ ուղղակիորեն նախատեսող դրույթների հիման վրա ընդունման, փոփոխման կամ լրացման ենթակա օրենքների ցանկը, ապահովել այդ օրենքների նախագծերի մշակումը, դրանք սահմանված կարգով և ժամկետներում ՀՀ Ազգային ժողովի քննարկման ներկայացնելը: Հարկ է նշել նաև, որ ՀՀ Նախագահի հիշյալ հրամանագրով ստեղծվել է ՀՀ Նախագահին առընթեր սահմանադրական բարեփոխումների իրավական ապահովմանն աջակցող մասնագիտական խորհրդակցական խորհուրդ:
ՀՀ կառավարությունն իր 2016 թվականի մարտի 10-ի որոշմամբ հաստատել է ՀՀ Սահմանադրության փոփոխությունների՝ օրենքով կարգավորման պահանջ ուղղակիորեն նախատեսող դրույթների հիման վրա ընդունման, փոփոխման կամ լրացման ենթակա օրենքների ցանկը: Հիշյալ ցանկում ներառվել է 62 օրենքի նախագիծ:
Սահմանադրական բարեփոխումների իրավական ապահովումն ընթացքի մեջ է: Մասնավորապես, ինչպես հայտնի է, 2016 թվականի մայիսի 25-ին ընդունվել է ՀՀ ընտրական օրենսգիրքը, իսկ 2016 թվականի հունիսի 30-ին`դրանում փոփոխություններ ու լրացումներ կատարելու մասին օրենքը: Ազգային ժողովի քննարկմանն է ներկայացվել նաև Մարդու իրավունքների պաշտպանի մասին ՀՀ օրենքի նախագիծը:
– Օրենսդրական աշխատանքի երկարամյա փորձ ունեք. ըստ Ձեզ՝ քաղաքական կոնսոլիդացիայի արդյունքում բարեփոխված Մայր օրենքն արդյոք ստեղծո ՞ւմ է հնարավորություններ՝ քաղաքացու իրավունքներն ու հիմնարար ազատությունները լիակատար իրագործելու համար: Բնական է, որ Մայր օրենքն էլ պարբերաբար կատարելագործվելու կարիք է զգում. ո ՞ր ոլորտներն են, որոնցում կարգավորումները պարբերական վերանայումների և լրացումների անհրաժեշտություն կզգան:
– Անշուշտ, Սահմանադրության գլխավոր խնդիրներից է մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքների և ազատությունների երաշխավորումը, և, ըստ այդմ, Սահմանադրության կենսունակության գնահատման գլխավոր չափանիշներից է այդ իրավունքների և ազատությունների լիարժեք իրացման և արդյունավետ պաշտպանության սահմանադրաիրավական երաշխիքների ու կառուցակարգերի առկայությունը: Այո, սահմանադրական բարեփոխումներով մարդու և քաղաքա ցու հիմնական իրավունքների և ազատությունների իրացման հնարավորություններն ընդլայնվել են: Մասնավորապես, ելնելով մարդու և քաղաքացու սահմանադրորեն ամրագրված անօտարելի իրավունքների բնույթից և դրանց երաշխավորման, ապահովման ու պաշտպանության առանձնահատկություններից, հստակեցվել է սահմանադրական իրավունքների դասակարգումը, ընդլայնվել են խախտված իրավունքները ներպետական իրավական համակարգում պաշտպանելու երաշխիքները: Բացի այդ, հաշվի առնելով մի ջազգային սահմանադրական զարգացումների արդի միտումները բարելավվել են իրավունքների սահմանափակմանն առնչվող լուծումները` հիմքում ունենալով համաչափության, որոշակիության և իրավունքի էության անխախտելիության սկզբունքները:
Պետք է նշեմ նաև, որ լիարժեք արդյունքի համար սահմանադրական` արդեն իսկ առկա հնարավորությունները պետք է իրավաչափ և արդյունավետ կենսագործվեն նաև իրավաստեղծ, իրավակիրառ և իրավապաշտպան գործունեությամբ:
Իհարկե, Սահմանադրությունն ունի հասարակության համակարգային կայունության երաշխավորի դեր: Մյուս կողմից Սահմանադրությունը չի կարող չարձագանքել մարդու իրավունքների և ազատությունների ապահովման և պաշտպանության սահմանադրական երաշխիքների ամրապնդման, ժողովրդավարության արմատավորման նոր խնդիրներին, ներպետական ու միջազգային զարգացումներին և պետք է առաջադրի առաջընթաց ապահովող լուծումներ:
-Սահմանադրական դատարանի համար հոբելյանական տարի է. ինչպե ՞ս եք գնահատում անցած տարիները և ապագայի ինչպիսի ՞ տեսլականով եք առաջ շարժվում:
– Իր կազմավորման առաջին օրերից ՀՀ սահմանադրական դատարանը մեծ ներդրում է ունեցել երկրում սահմանադրականության ապահովման գործընթացում: Անցած 20 տարիներին ՀՀ սահմանադրական դատարանն ընդունել է 1290 որոշում, որոնցից 228-ը` նորմատիվ ակտերի, 43-ը` ընտրական վեճերի և 1019-ը` միջազգային պայմանագրերի սահմանադրականության հարցերով: Նորմատիվ ակտերի սահմանադրականության գործերից 90 տոկոսը ՀՀ սահմանադրական դատարանը քննության է առնել ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց դիմումի հիման վրա և վիճարկվող նորմերի զգալի մասը ճանաչել ՀՀ Սահմանադրությանը հակասող և անվավեր: Հիշյալ որոշումներով ՀՀ սահմանադրական դատարանն առաջադրել է դոկտրինալ մոտեցումներ, արտահայտել իրավական առանցքային դիրքորոշումներ և հետևողականորեն զարգացրել դրանք: Այդ իրավական դիրքորոշումների հիման վրա օրենսդրական իրավակարգավորումներում կատարվել են համակարգային և ինստիտուցիոնալ բնույթի բազմաթիվ փոփոխություններ: Սահմանադրական դատարանի իրավական դիրքորոշումները հաշվի են առնվել նաև ՀՀ սահմանադրական բարեփոխումների ընթացքում:
Ասվածը բնավ չի նշանակում, թե սահմանադրական արդարադատություն իրականացնելիս ՀՀ սահմանադրական դատարանը չի բախվում խնդիրների, որոնք, ի դեպ, քիչ չեն: Այդ խնդիրները պայմանավորված են նաև սահմանադրաիրավական կանոնակարգումներով, այդ թվում` պետական իշխանության այլ մարմինների հետ գործառնական փոխհարաբերությունների մակարդակով: Պետք է նշեմ, որ առկա խնդիրների լուծման էական նախադրյալներ են ամրագրվել սահմանադրական վերջին փոփոխություններով: Մասնավորապես, սահմանադրական մակարդակում հստակ ամրագրվել է սահմանադրական դատարանի հիմնական գործառույթը՝ Սահմանադրության գերակայության ապահովումը: Սահմանադրական առանցքային փոփոխություններ են կատարվել նաև սահմանադրական դատարանի լիազորություններում` ընդլայնելով սահմանադրական վերահսկողության օբյեկտների շրջանակը: Վերափոխվել է սահմանադրական դատարանի կազմավորման կարգը, բարձրացվել են սահմանադրական դատարանի դատավորների տարիքային և մասնագիտական փորձառության ցենզերը, սահմանափակվել է նրանց պաշտոնավարման ժամկետը, ինչը հնարավորություն է տալիս սերնդափոխության և գաղափարական փոփոխությունների:
Դատական սահմանադրական վերահսկողությունը հասարակության մեջ կայունության, դինամիկ զարգացման հետևողականության ու անընդհատության ապահովման միջոց է և պետք է ունենա լիարժեք սահմանադրական հնարավորություններ` գործելով անկախ և անաչառ, ապահովելով իշխանության սահմանափակումը` հօգուտ իրավունքի սկզբունքների:
Կրկին շնորհավորում եմ Սահմանադրության օրվա առիթով: Մեր բոլորի պարտքն ու պատասխանատվությունն է համակարգված և հետևողականորեն կենսագործել Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ հռչակված ժողովրդավարական, սոցիալական և իրավական պետության կայացման նպատակներն ու սկզբունքները, ամրապնդել մեր անկախությունը:
Հարցազրույցը` Նարինե Նազարյանի
