«Ուզում եմ դարակազմիկ մի բան ասել, սակայն ամեն ինչ այնքան պարզ է»

«Ոչ մի հարց որդու մասին». գրող, հրապարակախոս Ալվարդ Պետրոսյանի հետ հանդիպումից առաջ վստահ որոշեցի ես ու հարցերիս շրջանակն այնպես գծեցի, որ որևէ ձևով ցավ չպատճառեմ տիկին Պետրոսյանին` կյանքից այնքան վաղ հեռացած որդու` Նարեկ Առուշանյանի մասին հիշեցնելով: Սակայն… «Սա Նարեկիս արվեստանոցն է: Սրանք իր գեղանկարներն են: Սա Նարեկիս սիրած լուսամփոփն է…»,- ծխախոտը ծխախոտի ետևից վառում էր տիկին Պետրոսյանն ու պատմում որդուց: Եվ իմ պատրաստած հարցերից ոչինչ չմնաց:

– Այստեղ Նարեկիս ստեղծագործություններն են. նա չէր ցուցադրում իր գործերը: Ե՛ս չեմ ասում, ուրիշնե՛րն են ասում` ինքը շատ տաղանդավոր էր: Նրա կեսը զինվոր էր, կեսը` արվեստագետ, արտիստ: Այստեղ անընդհատ իր հոգու հետ եմ, նրան ամենուր եմ փնտրում: Եթե վստահ լինեի, որ կմեռնեմ, այս փնտրտուքը կվերջանա` կմեռնեի: Բայց ասում են` չի կարելի ինքնասպանություն գործել. մեղք է: Այն, որ որդուս պիտի հանդիպեմ, չեմ կասկածում: Մի հրաշալի բարեկամ ունեմ` հայր Արշավիրը: Նրան ասում եմ` ճապաղվել եմ հավատի ու անհավատության մեջ: Աստծո որոնումների մեջ եմ:

– Դուք Հայ օգնության միությունում աշխատելու ընթացքում շատ եք հանդիպել որդեկորույս մայրերի ու, այդուհանդերձ, նրանց համար միշտ սփոփանքի խոսքեր եք գտել…

– Որդեկորույս մայրերի հետ զրուցելիս` մխիթարել եմ, սփոփել: Հիմա ծիծաղելի եմ համարում այդ բառերը… Ոչինչ մխիթարիչ չէ, հատկապես այն կանանց համար, որոնց զավակները թոռներ չեն թողել: Նրանք ընդհանրապես մխիթարման ենթակա չեն: Թվում է` ճապուկ լեզու ունեմ, պերճ բառեր, հոգեբանություն եմ հասկանում: Այնքա՜ն ծիծաղելի է: Ընդամենը հինգ րոպե պիտի լսեիր նրանց. նրանք պետք է պատմեին իրենց զավակների մասին, պատմեին, թե որքան իրենց զավակները նման չէին մյուսներին, ինչ հրաշալի տղաներ էին: Ու դու պիտի լուռ լսես: Սա է մխիթարությունը. այլ մխիթարություն չկա:

– Մահից առաջ շատերն են վստահեցնում, թե իրենց կանչում են իրենց ծնողները: Թեև իռացիոնալ միտք է, սակայն հիմա մտածում եմ` գուցե մահն այնքան սարսափելի բան չէ՞. ի վերջո, ծնողն իր զավակին սարսափելի տեղ չի կանչի:

– Ես հիմա մի վիճակում եմ, երբ չեն մխիթարվում` ասելով. «Հող էիր, հող դարձար»: Ես գիտեմ` վիշտը հոտ ունի, ու չեմ կարող ձագերիս (թոռնիկներիս) վշտի մեջ պահել` մեծը շուտով 15 տարեկան է դառնում, փոքրը շուտով ինը կդառնա: Չեմ կարող նրանց ժպիտով չընդունել. նրանք իրենց կյանքի ժամանակի մեջ են:

– Կյանքի տարբեր փուլերում բոլորս սկսում ենք որոնել այն բանաձևը, որը կօգնի դուրս գալ անելանելի վիճակից: Այդ առումով ինձ համար, օրինակ, շրջադարձային եղավ Դոստոևսկու «Կարամազով եղբայրները»: Դուք գրող եք: Նման պարտավորություն Ձեր ընթերցողների հանդեպ չե՞ք զգում: Ի վերջո, Ձեր խոսքը ևս կարող է ինչ-որ մեկի համար փրկօղակ լինել:

– Գուցե այդպես է: Ես այնքան մեծամիտ չեմ, ինչպես երևում է երբեմն: Երբ ինձ ասում են, որ ես տաղանդավոր եմ, միշտ հումորով եմ ընդունում: Եթե նկատում եք, ինքս ավելորդ ակտիվությամբ չեմ ներկայացնում իմ գործերը, թեև դրանք անարժան գործեր չեն: Միշտ մտածել եմ, որ կարելի է սեփական չափն իմանալ: Այս բոլորը, սակայն, ոչ մի կապ չունի բնազդի հետ: Իմ արցունքները դեպի ներս են հոսում: Երբ ասում ես` գրող, պատկերացնում ես, որ նա մեծ ֆանտազիա ունի, սակայն կան իրավիճակներ, որտեղ խոսքերն անզոր են:

– Գրականության (գիտության, գեղանկարչության, երաժշտությանգ) ոլորտում կանայք, որպես կանոն, հաջողություն չեն ունենում: Եվ սա օրինաչափություն է: Ցվետաևան, Ախմատովան ավելի շուտ բացառություն են: Պատճառները շատ են: Պատճառներից մեկն էլ, թերևս, այն է, որ կանայք և տղամարդիկ իրենց բնությամբ լրիվ ա՞յլ կերպ են արձագանքում միևնույն երևույթին:

– Եվ ինչպե՞ս մահացավ մեծն Ցվետաևան: Վերջ տվեց կյանքին:

– Նա ինքնասպան եղավ` զավակին հանձնելով այլոց խնամակալությանը, գտնելով, որ նա իր հետ ավելի վտանգված է, քան առանց իրեն: Այդուհանդերձ, տղամարդիկ զավակի (անգամ` զավակների) կորուստից հետո շարունակում են հաջողությամբ ստեղծագործել: Կանանց դեպքում ամեն բան այլ է…

– Դե հիմա պատկերացրեք, թե ի՞նչ կլիներ աշխարհում, առանց այդ «այլ»-ի: Այս աշխարհը դժոխք կդառնար: Եվ ես, որ թվում է` շատ ազգային նկարագիր ունեմ, աշխարհի ոչ մի կնոջ, այդ թվում` ոչ մի թուրք կնոջ, ցավ չեմ ցանկանում: Մարիամ Աստվածածնի կերպարն այս աշխարհում հենց այնպես չէ:

– Թեև մի առիթով նկատել եք, թե ցանկանում եք, որ Հայաստանում տղամարդկանց իշխանություն լինի, և, որ այդ տղամարդկանց վրայից էլ վառոդի հոտ գա:

– Ես հայրիշխանության կողմնակից եմ: Բոլոր այն երկրները, որոնք հաղթած են, հզոր են, հաղթած տղամարդու ետևում միշտ կին կա կանգնած: Մենք ունենք տիկնայք փափկասուն Հայոց աշխարհի: Այդ կանանց ներկայությունը շատ ճակատագրական է եղել մեզ համար: Մեր ազգային զարթոնքի ժամանակ եթե կանայք չպահեին` ի՞նչ կլիներ: Մեր կանայք չեղած տեղը պահեցին երկիրը: Պատկերացնո՞ւմ եք, ինչ սոված բունտեր կարող էին անել հայ կանայք: Կարող էին, չէ՞, դատարկ կաթսաներով դուրս գալ փողոց:

– Չե՞ք կարծում, որ կանայք բոլորն էլ միմյանց նման են` անկախ ազգությունից: Ինչո՞ւ եք առանձնացնում հայ կանանց:

– Շա՛տ համբերատար են: Սարսափելի՛ համբերատար. երկիրը պահելու հարցում հայ կանայք բանակի պես հուսալի ու ամուր են: Այդ համբերատարությունը երբեմն ի վնաս մեզ է: Թեև մեր համբերատարությամբ երբեմն տղամարդկանց սովորեցնում ենք անկյալության: Ֆրանսուհին, օրինակ, անվերջ չի կարող համբերել: Նրանք սովոր են, որ իրենց տղամարդիկ պիտի հոգան այս ու այս հարցերը:

– Ինձ թվում է` հայ կանայք ևս դեմ չեն, որ տղամարդիկ հոգան այս ու այս հարցերը:

– Բայց հայ կինը դիմանում է: Ֆրանսուհին չէր դիմանա:

– Եվ ո՞վ է, ի վերջո, ճիշտ:

– Այսօրվա Եվրոպային նայելով` մտածում եմ, այնուամենայնիվ, մենք ավելի լավն ենք:

– Իսկ ինչո՞ւ անսահման համբերությամբ հպարտանանք: Չհամբերելը ստեղծում է իրավիճակը փոխելու անհրաժեշտություն: Ֆրանսուհին չի հանդուրժում, և տղամարդը փոխում է իրավիճակը: Մենք հանդուրժում ենք, ու ոչինչ չի փոխվում:

– Կարծում ես` մենք չե՞նք ուզում ավելի լավ երկիր ունենալ: Ինչպես ասում են` «Կար, չկերա՞նք»։ Տես` պատմական ինչ իրողության պայմաններում ենք: Ապաշնորհ չենք: Այսօր գրեթե անկլավային պետություն ենք, որը պահում ենք այնպես, որ ոչ մի եվրոպացի ի վիճակի չէր դիմակայելու: Որքան էլ ասում ենք` արտագաղթ, սակայն լավագույններն այս երկրում մնացողներն են: Այսօր այս հողը պահում ենք` տրամաբանությունից դուրս: Այդպես ստեղծվեց Առաջին Հանրապետությունը` տրամաբանությունից դուրս: Արցախում հաղթանակ ունեցանք` տրամաբանությունից դուրս:

– Դուք բազմաթիվ պատմական իրադարձությունների մասնակից, ականատես եք եղել: Հուշեր գրելու ցանկություն չունե՞ք:

– Հաճախ եմ մտածում այդ մասին, սակայն երբ սկսում ես կասկածել` կկարողանա՞ս, թե՞ չէ, չպիտի թեման փչացնես: Հուշերս շատ են, սակայն դրանց վաղեմության ժամկետը երբեմն, ինչպես ասում են, դեռ չի անցել: Եվ ես դեռ վախենում եմ այդ թեմայով սկսել գրել:

– Սկսել եք գրել Ֆեյսբուքում: Թուղթուգրիչին վարժված մարդու համար բարդ չէ՞ անցնել համակարգչային գրառումների ժանրին:

– Բարդ է: Բայց ես հիմա, ինչպես ասում են, սիրտ չունեմ գրասեղանի շուրջ նստելու: «Ռեքվիեմ» շարք ունեմ. ցանկանում եմ տպել ու որդեկորույս մայրերին նվիրել: Մի քանի ստուգողական կտորներ դրեցի ՖԲ-ում, սակայն արձագանքը շատ զգայուն էր: Հասկացա` մարդկանց ո՛չ աչքն է չորացել, ո՛չ սիրտը: Նարեկիս կինը` Աննան, ամեն ինչ անում է, որ գրեմ, սակայն դեռ պատրաստ չեմ: Բայց ինչպես Կալիգուլային 39 տեղից խոցում են, նա ասում է. «Ես դեռ կենդանի եմ», հիմա ես էլ եմ ուզում ասել` դեռ կենդանի եմ: Գիտեք, մանկությունս դժոխքով է անցել: Ես տան ամենափոքրն էի, ու դեռ իմ կերած քուսպի համը հիշում եմ: Սովահար էինք: Ուրիշներն իրենց մոր կաթով են մեծացել, մենք մեր մոր արյունն էլ ենք կերել:

– Ներեցեք, ինչպե՞ս:

– Նա 8 տարի դոնորությամբ է պահել մեզ: Փողով արյուն էր վաճառում: Հայրս աքսորված էր. նա անցել է ԳՈՒԼԱԳ-ի ողջ սարսափներով: Եվ ես պիտի լինեի ամենակատաղի ռուսատյացներից մեկը: Շատ բարձր եմ գնահատում ռուսների մշակույթը, բայց չեմ ընկալում ստրկամտորեն դեպի Մաքսային միություն գնալը, սակայն ընտրությունը վատի ու վատթարագույնի մեջ է:

– Վատը Ռուսաստանն է, վատթարագույնը` Եվրոպա՞ն:

– Ռուսաստանը վատ է, Եվրոպան` վատթարագույն: Այն, ինչ այսօր անում է դատարկ, մեռնող Եվրոպան… Մարսելում ես մի ֆրանսիացի չտեսա: Փարիզում էլ արդեն չեք տեսնի: Իսլամական աշխարհ է դառնում Եվրոպան: Եվ ի՞նչ ենք որոնում այնտեղ:

– Տիկին Պետրոսյան, սա երկար բանավեճի նյութ է: Ձեր թույլտվությամբ` քաղաքականության թեման շրջանցենք: Որպես գրականության մարդ` ափսոսո՞ւմ եք, որ վերանում է այնպիսի կարևոր ժանրը, որպիսին նամակագրությունն է:

– Պատկերացնում եք, չէ՞, ինչ կլիներ, եթե չունենային Թոմաս Մանի, մյուսների նամակները… Մի պատմվածք ունեմ. ամուսինը խանդում է կնոջը (շատ երիտասարդ էի, երբ գրեցի սա): Ամուսինն ասում է կնոջը. «Սիրելի՛ս, սիրուհի լինելու համար անտուրաժ է պետք` մետաքսե գիշերանոց», և այլն, և այլն: Այսինքն` սիրուհու կարգավիճակը որոշակի ատրիբուտիկա է ենթադրում: Հիմա` էպիստոլյար ժանրի համար անհրաժեշտ միջավայր է պետք, և այդ միջավայրը հիմա, հավատացեք, աշխարհում չկա: Նամակագրությունը մտահայեցողական վիճակ է` մենախոսության կամ երկխոսության: Իսկ հիմա աղմուկի ժամանակ է:

– Ձեր բանաստեղծություններից մեկը սկսում եք այսպես. «Ուզում եմ դարակազմիկ բան ասել, Սակայն ամեն ինչ այնքան պարզ է…»:

– Ես այս երկրի ամենապարտված արարածներից մեկն եմ, որովհետև իմ ձագին եմ կորցրել, բայց հսկայական կայսրության մեջ միակ կորուսյալ այս երկիրն է, որը ողնաշարն ուղիղ` մտավ 3-րդ հազարամյակ: Հայրս ` Բարդուղ Պետրոսյանը, պատկառելի, տիրական մարդ էր, նրա հետ երբեք «դու»-ով չենք խոսել: Նա անցել էր դժոխքով` ԳՈՒԼԱԳ-ով, ու այն, ինչ ավելի ուշ կարդում էի Սոլժենիցինի գործերում, ինձ, ցավոք, մանրամասնորեն ծանոթ էր:

Հայրս պատմում էր, որ այն մենախցում, ուր իրեն հաճախ պահում էին, ողջ պատին մարդու ուղեղի հետքեր էին: Սակայն նրա մեջ ոչ մի չարություն չկար: Ու մահից մի օր առաջ ասաց. «Այս երկիրը 30 տարի խաղաղություն չի տեսել, ակադեմիա ենք բացել, այսքան երեխա է ծնվել»: Ու նաև ասաց. «Եթե թուրքը գա, ես հողի տակից դուրս կգամ, եթե անգամ յոթ թիզ խոտ լինի բուսած»: Դա երկիրը կարևորելու այնպիսի օրինակ էր ինձ համար:

Հասկանում եմ, հիմա այլ ժամանակներ են: Մի պատմություն կա. Ռաֆայել Արամյանն ու Վիլիկ Մաթևոսյանը մի օր մտել են Մարտիրոս Սարյանի արվեստանոց ու տեսել, որ Վարպետը հարվածում է կտավին, կռվում է: Հարցնում եմ. «Վարպետ, ի՞նչ է պատահել»: Պատասխանում է. «Հեթում թագավորն ասում էր` հանուն թագավորի, հանուն ժողովրդի` Թորո՛ս, ծաղկիր, Թորոս Ռոսլինն էլ ծաղկում էր, հրաշքներ էր գործում: Ի՞նձ ով պիտի ասի, սրա՞նք պիտի ասեն` հանուն թագավորի, հանուն ժողովրդի»: Ես բան գիտեմ, այս երկրից, այս հողից նեղանալ չի կարելի…